Οι gay ήρωες είναι ορατοί στην αθηναϊκή σκηνή

Στην είσοδο του θεάτρου «Σταθμός», η αφίσα εικονίζει δυο άνδρες που αγκαλιάζονται. Δύο γυναίκες παντρεύονται και αποκτούν παιδί στη σκηνή του θεάτρου Άνεσις. Δύο άνδρες φιλιούνται κάθε Σαββατοκύριακο ενωπίω μαρτύρων στο Faust. Στο Θέατρο Βασιλάκου αναβιώνει η ιστορία του Άλαν Τούρινγκ, του κορυφαίου Βρετανού επιστήμονα που καταδικάστηκε σε μια εφιαλτική ζωή ως ομοφυλόφιλος.

Το αθηναϊκό θέατρο φέτος κάνει μερικές χειρονομίες ορατότητας της gay κοινότητας, συνεισφέροντας σε ένα διάλογο περί συμπεριληπτικότητας που, έτσι κι αλλιώς, έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια εκεί έξω. Πιθανώς, αξιοποιώντας την κινηματική συγκυρία για τα έμφυλα δικαιώματα που πυροδότησε το ελληνικό metoo αλλά σίγουρα αφουγκραζόμενο την ανάγκη να ειπωθούν ψύχραιμα και ανοιχτά κάποιες ιστορίες, η ελληνική σκηνή φιλοξενεί κείμενα gay θεματικής. Γιατί τώρα;

Ο Χρήστος Σταθούσης και ο Θάνος Λέκκας στην «Κολεξιόν» όπως ανεβαίνει στο Faust.

«Μόνο τυχαίο δεν είναι. Θα έλεγα πως είναι αναπόφευκτο. Όταν τόσες ομάδες βιώνουν αποκλεισμό ή βία, κάποια στιγμή η αντίδραση και το αίτημα θα γιγαντωθεί. Νομίζω πως είμαστε στη φάση που το ποτάμι έχει φουσκώσει και δεν γυρίζει πίσω. Είναι η στιγμή ν’ απελευθερωθεί κι άλλο ο λόγος των ανθρώπων» παρατηρεί ο Γιάννης Λεοντάρης, ο σκηνοθέτης του «Όπως πάει το ποτάμι» του Μάρτιν Σέρμαν, έργο που κάνει πρεμιέρα στο «Σταθμό» με πρωταγωνιστές τους Περικλή Μουστάκη και Μάνο Καρατζογιάννη.

Μέσα από τη σχέση ενός gay ζευγαριού, ο Σέρμαν ξεφυλλίζει κεντρικά γεγονότα στην ιστορία του gay κινήματος στην Αμερική κατά τον 20ό αιώνα, μια οδυνηρή πορεία που μπροστά του πάντα συναντούσε τη στυγνή βία. «Γίνεται, για παράδειγμα, αναφορά σε έναν εμπρησμό σε χώρο συγκέντρωσης ομοφυλόφιλων στη Νέα Ορλεάνη με 36 νεκρούς, όπου τις επόμενες ημέρες ο τοπικός τύπος χλεύαζε απροκάλυπτα» επισημαίνει ο σκηνοθέτης της παράστασης.

O Oρφέας Αυγουστίδης ερμηνεύει τον Άλαν Τούρινγκ στη σκηνή του Βασιλάκου.

Στη «Μηχανή του Τούρινγκ» του Μπενουά Σολ όπου ο Ορφέας Αυγουστίδης ερμηνεύει την τραγική φιγούρα του ‘Αλαν Τούρινγκ, φωτίζεται η φασιστική συμπεριφορά των αγγλικών θεσμών και της κοινωνίας απέναντι σε ένα φωτισμένο αλλά gay επιστήμονα, πρόσωπο-κλειδί στη νίκη των συμμάχων κατά της ναζιστικής Γερμανίας. Βλέπουμε, δηλαδή, μια ακόμα πτυχή απολυταρχίας σε πολιτισμένες κοινωνίες – που ναι, μεν έρχεται από το βαθύ παρελθόν αλλά βρίσκει διεξόδους έκφρασης και στις μέρες μας.

«Συναντάμε τον ήρωα τη στιγμή που παίρνει την απόφαση να βάλει τέλος στη ζωή του, αφού δεν ζει όπως επιθυμεί. Ο Τούρινγκ διώκεται από την βρετανική κυβέρνηση ως έκφυλος, ανήθικος και επικίνδυνος λόγω της σεξουαλικής του ταυτότητας, υπομένει χημικό ευνουχισμό και ορμονοθεραπεία για να θεραπευτεί από τις ορμές του, γίνεται αντικείμενο παρακολούθησης και ζει απομονωμένος, στερημένος από όλες τις ηδονές και τις απολαύσεις. Γιατί; Γιατί στην εποχή του θεωρείται παράξενος σε σχέση με τον κανόνα. Πότε και που συμβαίνει αυτό; Σε μια χώρα που μόλις έχει επικρατήσει κατά του ναζισμού και της ιδεολογίας του. Δεν είναι τρομακτική ειρωνεία; Οι Βρετανοί εφάρμοζαν πρακτικές κατά των ομοφυλοφίλων που είχαν πρωτοτεθεί σε εφαρμογή από το Χιτλερικό καθεστώς που δήθεν αντιμάχονταν» τονίζει ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος, σκηνοθέτης της παράστασης.

Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος: Και η ρητορική εναντίον των gay μια ιδεολογία είναι. Και κάθε ιδεολογία μας καθιστά υπόλογους στο σύστημα που τις έχει γεννήσει

Και συνεχίζει: «Αυτό μας φέρνει πολύ κοντά στη σκέψη του πόσο ευαίσθητη είναι η ισορροπία να στοχοποιήσουμε όσα θεωρούμε πως μας απειλούν. Πόσο μάλλον, όταν αυτά γίνονται μέσα από σαφείς ιδεολογίες. Γιατί και η ρητορική εναντίον των gay μια ιδεολογία είναι. Και κάθε ιδεολογία μας καθιστά υπόλογους στο σύστημα που τις έχει γεννήσει. Παύουμε να αναρωτιόμαστε και τις υπηρετούμε τυφλά χωρίς ηθικούς φραγμούς».

«Μια ιστορία αγάπης» αφηγούνται οι Ευδοκία Ρουμελιώτη και Βίκυ Βολιώτη στη σκηνή του ‘Ανεσις.

Ασφαλώς στις μέρες μας, τα ακραία συμβάντα – τουλάχιστον αυτής της κλίμακας – έχουν περιοριστεί αλλά ο φανατισμός γύρω από την περιχαράκωση της σεξουαλικής ταυτότητας ζει και βασιλεύει. «Είναι η στιγμή να αναρωτηθούμε τι σημαίνει κανονικότητα. Καταρχάς, λαμβάνοντας υπόψη πως είναι ένας όρος που έχει κατασυκοφαντηθεί στο στόμα της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας, ενώ στην πραγματικότητα μιλάει για μια υπαρξιακή γαλήνη και αρμονία· για την σεβαστή ανάγκη των ανθρώπων να ζήσουν χωρίς να καταπατώνται τα δικαιώματα τους» συνεχίζει ο Γιάννης Λεοντάρης.

Γιάννης Λεοντάρης: Είναι η στιγμή να αναρωτηθούμε τι σημαίνει κανονικότητα. Καταρχάς, λαμβάνοντας υπόψη πως είναι ένας όρος που έχει κατασυκοφαντηθεί στο στόμα της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας, ενώ στην πραγματικότητα μιλάει για μια υπαρξιακή γαλήνη κι αρμονία

Στην «Ιστορία Αγάπης» που ανεβαίνει στο θέατρο Άνεσις σε σκηνοθεσία του Σίμου Κακάλα, ο κεραυνοβόλος έρωτας δύο γυναικών (που υπονομεύεται από το κριτικό βλέμμα της κοινωνίας) «δεν παρουσιάζεται ως κάτι διαφορετικό από έναν άλλο έρωτα. Η σχέση της Κάτια και της Ζυστίν θεωρείται μέσα στο έργο αυτονόητη και δεδομένη. Ο συγγραφέας δεν μιλάει για την ανεκτικότητα, τη θεωρεί δεδομένη» εξηγεί η Βίκυ Βολιώτη, πρωταγωνίστρια της παράστασης και η γυναίκα που ανακάλυψε το έργο του Αλέξις Μιχάλικ· δίνοντας το σήμα μιας άλλης, πιθανώς πιο προοδευτικής κοινωνίας από την ελληνική, όπως είναι η γαλλική.

Η στρεβλή απεικόνιση του gay ήρωα είναι μια άλλη πτυχή που χρόνια τώρα βασανίζει τις δραματουργίες (όχι μόνο στο θέατρο αλλά στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση) ανακυκλώνοντας απαρχαιωμένα στερεότυπα. Σύμφωνα με αυτά ο gay συγκεντρώνει πάνω του όλα τα στοιχεία της καρικατούρας, αυτός δηλαδή που εντάσσεται μέσα σε ένα σύνολο προσώπων όχι γι’ αυτό που είναι αλλά για την διακωμώδηση αυτού που είναι.

Τάσος Πυργιέρης: Έχει γίνει μεγάλη ζημιά από τις στερεοτυπικές απεικονίσεις, όπου ο gay έχει τα χαρακτηριστικά της αδερφής, του ‘κραγμένου’

«Έχει γίνει μεγάλη ζημιά από τις στερεοτυπικές απεικονίσεις, όπου ο gay έχει τα χαρακτηριστικά της αδερφής, του ‘κραγμένου’ για να γίνει, τρόπον τινά, κωμικός κα άρα συμπαθής. ΄Ολοι ξέρουμε πως τα πράγματα δεν είναι έτσι, είναι μια διαστρέβλωση της πραγματικότητας», παρατηρεί ο Τάσος Πυργιέρης που ανεβάζει την «Κολεξιόν» του Χάρολντ Πίντερ στο Faust.

Περικλής Μουστάκης και Μάνος Καρατζογιάννης στο «Οπως πάει το ποτάμι» στο θέατρο Σταθμός

Δεν έχει σημασία, λοιπόν, μόνο η προώθηση μιας καθαυτής δραματουργίας αλλά συνάμα και η προσέγγιση της. Ο Γιάννης Λεοντάρης στο έργο του Σέρμαν εξηγεί πως ξεπέρασε τον περιορισμό της gay θεματολογίας και του gay ζευγαριού αφού «πίσω από αυτήν αναδύεται μια ισχυρή ερωτική ιστορία με όλα τα κλισέ και τα αρχετυπικά μοτίβα που βιώνουν δύο άνθρωποι που αγαπιούνται. Δεν μας ενδιαφέρει να ανακυκλώνεται η εντύπωση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας».

Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Τάσος Πυργιέρης. «Ο Πίντερ σκιαγραφεί διαφορετικές ποιότητες ανθρώπινων σχέσεων. Γιατί να διαχωρίσουμε, λοιπόν, τις ανθρώπινες σχέσεις όταν μιλάμε για ένα συναισθηματικό δέσιμο; Μιλάμε για την αγάπη μεταξύ κάποιων ανθρώπων με την ίδια σοβαρότητα που χρειάζεται κάθε φύλο και σεξουαλικός προσανατολισμός. Στα μάτια μου, δεν υπάρχει διαφορά» υπογραμμίζει.

Υπό αυτή την έννοια, το κοινό που αναζητούν αυτές οι παραστάσεις δεν εστιάζει στην ομοφυλόφιλη αλλά στην πανανθρώπινη εμπειρία. «Δεν θέλουμε ειδικό κοινό, θέλουμε θεατρόφιλο κοινό. Πως μπορεί μια ερωτική ιστορία να μένει αγκυλωμένη στο φύλο; Αυτομάτως, αφορά τους πάντες γιατί οι αγωνίες είναι κοινές» εξηγεί ο Γιάννης Λεοντάρης.

Ο γάμος και το δικαίωμα στη γονεϊκότητα στο επίκεντρο των παραστάσεων.

Παρόλα αυτά, κανείς τους δεν έχει αποκλείσει την πιθανότητα ενστάσεων από το κοινό. Στον «Σταθμό» η αφίσα της παράστασης συγκεντρώνει μεγαλόφωνες αποδοκιμασίες περαστικών που την αντικρύζουν ενώ στο «Άνεσις» τα φιλιά ή οι περιπτύξεις μεταξύ των δύο ηρωίδων είχαν δημιουργήσει στην ομάδα φόβους για επικείμενες αντιδράσεις.

«Στην αρχή, κανένας μας δεν είχε στο μυαλό του πως κάνουμε κάτι τολμηρό, έξω από τα όρια. Στην πορεία καταλάβαμε πως θίγουμε ένα θέμα ταμπού και πως αυτό μπορεί να μην αρέσει. Τελικά, επιλέξαμε να πάρουμε την ευθύνη που μας αναλογεί, να κάνουμε το βήμα να ειπωθεί αυτή η ιστορία αποκλεισμού της gay κοινότητας από τη γονεϊκότητα, που υποστηρίζεται με παρωχημένα επιχειρήματα. Μόνο η ψύχραιμη συζήτηση προχωράει τον κόσμο, αρκεί να γίνεται με πολιτισμένους όρους. Μόνον έτσι μειώνονται οι αποστάσεις» εκτιμά η Βίκυ Βολιώτη.

Ο Τούρινγκ επιλέγει να πεθάνει γιατί δεν του επιτρέπεται να ζει ελεύθερος.

Το θέατρο ήταν πάντα ένα προνομιακό πεδίο ελευθερίας και από τη φύση του φτιαγμένο να θέτει καίρια ερωτήματα, χωρίς να τοποθετείται. «Αρκεί η όποια προσπάθεια να μην γίνεται στρατευμένα και διδακτικά» ξεκαθαρίζει ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος. «Αν όμως πηγάζει μέσα από μια προσπάθεια αναρώτησης και κατανόησης, τότε η σύζευξη του θεάτρου με πιο ευαίσθητες θεματολογίες είναι λυτρωτική. Ας συνειδητοποιήσουμε επιτέλους πως κατανοώ, δεν σημαίνει δικαιολογώ, σημαίνει εξηγώ με ψυχραιμία κάτι που δεν μου μοιάζει. Αλίμονο αν πιστέψουμε ότι είναι εχθρός μας όποιος κοιτάζει αλλιώς τον κόσμο, έχει άλλα γούστα, προτιμήσεις, έλξεις ενώ δεν βλάπτει κανέναν».

Θα μπορούσαμε πριν από δέκα χρόνια να δούμε φιλιά μεταξύ ανδρών ή γυναικών στην αθηναϊκή σκηνή;

Φαίνεται πως η συγκυρία των τελευταίων μηνών με τις δεκάδες φωνές στο θέατρο για έμφυλη δικαιοσύνη (παντού κι όχι μόνο στο ελληνικό θέατρο) έχουν δημιουργήσει περισσότερο χώρο προκειμένου να τεθούν από σκηνής παρόμοιες θέματα. «Αισθάνομαι πως με έναν τρόπο τα πράγματα ωριμάζουν. Από τη στιγμή που οι άνθρωποι οι οποίοι βιώνουν την καταπίεση είναι πιο έτοιμοι να μιλήσουν, ούτε η κοινωνία, ούτε η τέχνη μπορεί να κωφεύει. Είμαστε εδώ, λοιπόν, για να πούμε πως το να υπάρχει ο άλλος δίπλα μας ειρηνικά είναι η βάση της δημοκρατίας» παρατηρεί η Βίκυ Βολιώτη.

Βίκυ Βολιώτη: Από τη στιγμή που οι άνθρωποι οι οποίοι βιώνουν την καταπίεση είναι πιο έτοιμοι να μιλήσουν, ούτε η κοινωνία, ούτε η τέχνη μπορεί να κωφεύει

Ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος, με τη σειρά του, πιστεύει πως το θέατρο πρέπει να έχει λόγο και ρόλο στην κοινωνία «υπό την προϋπόθεση να προκύπτει μέσα από μια πραγματική ανάγκη του δημιουργού να θέσει ένα ζήτημα. Αν το κάνει προς αξιοποίηση της επικαιρότητας, τότε η τέχνη κινδυνεύει πολύ σοβαρά από λαϊκισμό. Η τέχνη, εξάλλου, δεν μπορεί να σχετιστεί με την επικαιρότητα γιατί στενεύει πάρα πολύ. Η τέχνη μιλάει για το πάντα των ανθρώπων».

Ολόκληρο το gay κίνημα της σύγγχρονης Αμερικής σκιτσάρεται στο έργο του Μάρτιν Σέρμαν.

Το τώρα, από την άλλη, είναι φλεγόμενο. Τώρα, οι φωνές ενώνονται κατά της έμφυλης βίας και του ρατσισμού, τώρα περισσότεροι είναι εκείνοι που ακούνε, τώρα οι νόμοι και θεσμοί μπορούν να κάνουν βήματα μπροστά και να δομήσουν ένα καινούργιο κεφάλαιο – όπως ο ομοφυλόφιλος επιφανής της δεκαετίας του ’40 έπαψε να διώκεται και να συνθλίβεται ως άνθρωπος.

Ο Γιάννης Λεοντάρης σημειώνει πως όλα αυτά τα έργα, δεν θα μπορούσαν να έχουν ανέβει πριν από δέκα χρόνια στα θέατρα της Αθήνας. «Φοβάμαι πως δεν ήμασταν το ίδιο συμφιλιωμένοι με ζητήματα ετερότητας, άρα οι παραστάσεις αυτές ίσως να υπέμεναν κάποιο bulling. Όμως, δεν χρειάζεται να πάω μακριά, κρίνω κι από τον εαυτό μου. Στις πρώτες πρόβες για το ‘Ποτάμι’, όπου σχεδιάζαμε τη σωματική επαφή των δυο ηθοποιών, ομολογώ πως διαπίστωσα μια δυσκολία, ένα κράτημα από πλευράς μου, Χρειάστηκα χρόνο για να εξοικειωθώ και τελικά να το αγνοώ εντελώς. Θέλω να πω, ότι ο καθένας μας έχει δρόμο να διανύσει. Πάνω σε αυτό το δρόμο περπατάμε τώρα».