Ρένα Παπασπύρου: Ένας τοίχος στη Στέγη

Στο ισόγειο της Στέγης, εκεί που κάποτε, στην προ πανδημίας εποχή, υπήρχε το μπαρ του φουαγιέ, ορθώνεται σήμερα ένας τοίχος· για την ακρίβεια μια γωνία. Είναι η«άγνωστη όψη» των οδών Βρυάξιδος 11 και Ασπασίας, η κανονική θέση των οποίων βρίσκεται στο Παγκράτι, λίγο πάνω από το Άλσος.

Αστικό τοπίο οικείο για την Ρένα Παπασπύρου, την εικαστική καλλιτέχνιδα της γενιάς του ’70, που συναντούσε σε εκείνη τη γωνία, στις καθημερινές της βόλτες, μια παλιά ερειπωμένη μονοκατοικία, σήμερα πιακατεδαφισμένη. Μια πρώτη, δοκιμαστική αποτοίχιση, το 2015, έμεινε στην άκρη, μέχρι που ήρθε το πρώτο λοκ-ντάουν, τον Μάρτιο του 2020.

@Πηνελόπη Γερασίμου

Για δύο περίπου μήνες, από την Κυριακή 8 Μαρτίου έως την Παρασκευή 15 Μαΐου 2020, το γωνιακό ερείπιο εντάχθηκε στην καθημερινή της βόλτα. Και κάθε μέρα ξεκόλλαγε κι από ένα κομμάτι σοβά, σημείωνε πάνω του, σαν σε ημερολόγιο, την ημερομηνία, και τον κόλλαγε, πρώτα σε ειδικά χαρτιά, αργότερα όμως, όταν το απόθεμα τελείωσε και δεν μπορούσε να το ανανεώσει, καθώςτα μαγαζιά ήταν κλειστά, πάνω σε εφημερίδες.

Σπαράγματα από τις ειδήσεις της κάθε ημέρας έχουν ενσωματωθεί διάσπαρτα στην εγκατάσταση, αποτελώντας άλλον ένα ενδείκτη της χρονικότητας του έργου. Μαζί με αυτά, παρατίθενται σπαράγματα από γκραφίτι, από τηλέφωνα, ακόμη κι από μηνύματα που έγραφαν γνωστοί της, ξέροντας ότι θα βρισκόταν κάθε ημέρα εκεί.

@Πηνελόπη Γερασίμου

Πέρα όμως από αυτήν την επιφάνεια, που όλοι βλέπουμε στον δρόμο, η Ρένα Παπασπύρου ξέρει να βλέπει κι αυτά που δεν αναγνωρίζουμε οι πολλοί: την πίσω όψη των επιφανειών, τα στρώματα που πηγαίνουν σε βάθος χρόνου, αιχμαλωτίζοντας τη μνήμη και τη βιωμένη εμπειρία: «Το τι έχει περάσει η πόλη αποτυπώνεται κάθε φορά στους τοίχους», λέει.

Μολονότι ο τρόπος της εργασίας της μπορεί να χαρακτηριστεί αρχαιολογικός, η ίδια το αρνείται διαρρήδην: «Δεν είμαι αρχαιολόγος. Στη δουλειά μου έχω ανασυστήσει μια επιφάνεια που δεν υπήρξε ποτέ». Η οριζόντια παράθεση των αλλεπάλληλων στρωμάτων με βάση μια χρωματική λογική δημιουργεί, βέβαια, μια καινούργια πραγματικότητα, η οποία όμως ενθυλακώνει κινήσεις και χειρονομίες, όχι μονάχα των διαφορετικών χεριών που εφάρμοσαν με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο τα χρώματα αλλά ακόμα και γεγονότα του παρελθόντος, όπως π.χ. το επίμονο σημάδι στον τοίχο από την καθημερινή μετακίνηση κάποιας καρέκλας… Έτσι, μπορεί κανείς στον τοίχο της «να διαβάσει τι συνέβη στο παρελθόν», όπως επισημαίνειη Παπασπύρου.

@Πηνελόπη Γερασίμου

Όπως παρατήρησε ο εκ των επιμελητών Γιώργος Τζιρτζιλάκης, «το άνοιγμα στη φθορά της σύγχρονης πόλης, στην εντροπία της, που συναντάται διεθνώς», απασχόλησε την καλλιτέχνιδα από νωρίς, από τις αρχές της δεκαετίας του ’70. «Η δουλειά της έχει έναν προφητικό χαρακτήρα, γιατί προβληματοποιεί, μαζί με άλλους πρωτοπόρους, το κυρίαρχο αφήγημα του εκμοντερνισμού που κυριαρχεί στις δεκαετίες του 1960 και του 1970». Δουλεύοντας με τα ίχνη, «μας θυμίζει πώς συγκροτείται η εικόνα».

Από τη μεριά της, η συνεπιμελήτρια Αφροδίτη Παναγιωτάκου σημείωσε ότι με την εγκατάσταση της Παπασπύρου στη Στέγη το έξω γίνεται μέσα και «το δημόσιο γίνεται κοινό», ενώ ο τρίτος επιμελητής, Χριστόφορος Μαρίνος, η διδακτορική διατριβή του οποίου είναι αφιερωμένη στη μελέτη του έργου της, σημείωσε: «Η Ρένα με έμαθε να βλέπω»…

Η εγκατάσταση της Ρένας Παπασπύρου συνοδεύεται από μια ομότιτλη δίγλωσση έκδοση 352 σελίδων,που αποτελεί μια επισκόπηση των αποτοιχίσεών της και συμπληρώνεται με κείμενα και συζητήσεις της ίδιας, του Γιώργου Κραββαρίτη, του Χριστόφορου Μαρίνου, της Αφροδίτης Παναγιωτάκου και του Γιώργου Τζιρτζιλάκη.

@Nikos Alexopoulos

Η Ρένα Παπασπύρου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1938. Σπούδασε ζωγραφική και ψηφιδωτό στην ΑΣΚΤ (1956-63) και συνέχισε τις σπουδές της στο ψηφιδωτό στην Écolenationalesupérieure des Beaux-Arts στο Παρίσι (1964-66).Εκπρόσωπος της εννοιολογικής ζωγραφικής, χρησιμοποιεί ευρεθέντα και readymade υλικά (ξύλα, λαμαρίνες, άσφαλτο, μωσαϊκά πλακάκια), προερχόμενα αποκλειστικά από τον αστικό χώρο –το «τοπίο της πόλης», όπως η ίδια το ονόμασε το 1980– καθώς και την τεχνική της αποτοίχισης, για να επισημάνει τα διάφορα «επεισόδια» που φέρει πάνω της μια επιφάνεια, αλλά και τις συνειρμικές εικόνες –«εικόνες στην ύλη»– που γεννιούνται κατά τη θέασή τους.

Το 1966 πραγματοποίησε την πρώτη ατομική έκθεση με ψηφιδωτά στο Παρίσι και τον Μάιο του 1967 στην γκαλερί Astorστην Αθήνα. Το 1977 παρουσίασε στην Αίθουσα Τέχνης «Δεσμός» τα «Επεισόδια στην ύλη», ενώ πραγματοποίησε τις πρώτες αποτοιχίσεις, που παρουσίασε το 1978 στην ομαδική «Πρωτοπορία και πειραματισμός», στη Μόντενα της Ιταλίας. Στις 15 Οκτωβρίου 1979, στην οδό Στίλπωνος 7 στο Παγκράτι, πραγματοποίησε τη δράση «Επισήμανση – Χώρος προέλευσης – Αποτοίχιση», γνωστή και ως «Στίλπωνος 7», η οποία ολοκληρώθηκε το ίδιο βράδυ με έκθεση στον «Δεσμό».

Από το 1980 και μετά, το ενδιαφέρον της Παπασπύρου στράφηκε στην παράθεση διαφορετικών υλών, στη χρωματική ποικιλία και στους όγκους των υλικών επιφανειών πάνω στις οποίες δουλεύει. Στην τρίτη ατομική της έκθεση στον «Δεσμό», το 1982, παρουσίασε τα «Δειγματολόγια από το τοπίο της πόλης» και τη σειρά «Γεωγραφίες», που ουσιαστικά εγκαινίασε την ευρύτερη ενότητα «Εικόνες στην ύλη». Το 1983 εκπροσώπησε την Ελλάδα στη 17η Μπιενάλε του Σάο Πάολο. Στα τέλη του 1985 παρουσίασε στο DracosArtCenter τα «Μαγικά Δωμάτια». Το καλοκαίρι του 1986, η Παπασπύρου ξεκίνησε την αποτοίχιση ενός καμένου σπιτιού στα Μελίσσια Αττικής. Από εκεί προέκυψε η σειρά «Baalbeks», την οποία πρωτοπαρουσίασε το 1988, στο πλαίσιο της ομαδικής έκθεσης «4 κριτικές θεωρήσεις», στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης «Ιλεάνα Τούντα».Το 1989 ξεκίνησε να σχεδιάζει μια εγκατάσταση με μωσαϊκά πλακάκια που εκτέθηκε το 1994, στην ατομική έκθεση «Συνειρμικές Εικόνες», στην γκαλερί «Κρεωνίδης», όπου το 1990 παρουσίασε την ενότητα «Φωτιές στην πόλη -Πολυεικόνες».

Τα επόμενα χρόνια, μέσα από τη συνεργασία της με την «Γκαλερί 7», πειραματίστηκε με την ψηφιακή επεξεργασία των εικόνων στην ύλη, όπως στο ψηφιακό έργο «Ο πραγματικός χρόνος» (1996). Το 2001 παρουσίασε στην «Γκαλερί 7» καιτο 2002 στο Αλατζά Ιμαρέττης Θεσσαλονίκηςτην εγκατάσταση «Ο Τοίχος». Το 2004 παρουσίασε στη γκαλερί gazonrougeτη βιντεοπροβολή«Αστερισμοί»και το 2006 τη μεγάλη εγκατάσταση «Η απόλυτη ορατότητα με τυφλώνει».

Το 2009 πραγματοποίησε την πρώτη της αναδρομική έκθεση, με τίτλο «Flashback», στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, ενώτον Ιούνιο του 2010 τοποθετήθηκε στον σταθμό Χαλάνδρι του μετρό ένα μεγάλο έργο της, οι«Εικόνες στην ύλη». Το 2011, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης διοργάνωσε την έκθεση «Φωτοτυπίες απευθείας απ’ την ύλη, 1980-81». Την ίδια χρονιά, συμμετείχε στην 3η Μπιενάλε της Αθήνας «Μονόδρομος». Το 2018, το Σπίτι της Κύπρου φιλοξένησε τη νέα ενότητα έργων «Κλίμακες».

Η Ρένα Παπασπύρου εργάστηκε ως βοηθός και επιμελήτρια στην έδρα Ζωγραφικής της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ (1970-1977) και, στη συνέχεια, δίδαξε στην ΑΣΚΤ. Διετέλεσε διευθύντρια του Γ′ Εργαστηρίου Ζωγραφικής (1993-2005) και έγινε έτσι η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια της ΑΣΚΤ που διηύθυνε εργαστήριο. Από το 2006 είναι ομότιμη καθηγήτρια της ΑΣΚΤ. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.