Τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ και η μυστηριώδης προέλευσή τους

Τα αγαπημένα παραμύθια των παιδιών, είναι συνδεδεμένα με τα ονόματα του  Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, των αδελφών Γκριμ και του Περώ… Τους φανταζόμαστε να γράφουν μικρές ιστορίες για φανταστικές και απίθανες καταστάσεις και να τις εκδίδουν σε εικονογραφημένους τόμους για παιδιά. Η πραγματικότητα βέβαια είναι διαφορετική και πιο σύνθετη.

”Μνημείο για τους Γκριμ, έξω από το δημαρχείο, στην πόλη Χανάου, στο Έσσε της Γερμανίας” Φωτογραφία: Wicki58The (Michael Abrams/Stars and Stripes)

Πώς δημιουργήθηκαν και πώς έφτασαν ως εμάς, σήμερα, όλα αυτά τα παραμύθια, ταξιδεύοντας μέσα στον χρόνο;

Αντίθετα από τον Άντερσεν, που ήταν ποιητής και συγγραφέας και υπήρξε ο ίδιος δημιουργός των παραμυθιών του, ο Περώ  και οι Γκριμ, αναζητούσαν, συγκέντρωναν και ανθολογούσαν παραμύθια που ήδη υπήρχαν. Η προέλευση αυτών των παραμυθιών δεν είναι απολύτως βέβαιη.

Ο Περώ, που έζησε έναν αιώνα πριν τον Άντερσεν και τους Γκριμ, ήταν καταξιωμένος για την προσφορά του στα γράμματα. Λαογράφος, συγγραφέας και ποιητής, εξέδωσε, το 1697, τη συλλογή Ιστορίες της μαμάς μου της χήνας, με παραμύθια που είχε συγκεντρώσει για τα παιδιά του. Σε αυτή τη συλλογή περιλαμβανόταν η πρώτη καταγεγραμμένη εκδοχή της Κοκκινοσκουφίτσας, η Σταχτοπούτα, ο Παπουτσωμένος Γάτος, η ωραία Κοιμωμένη, ο Κοντορεβιθούλης και άλλα γνωστά παραμύθια. Ο Περώ προσπάθησε να ανθολογήσει ιστορίες που θα άρεσαν και θα ταίριαζαν σε παιδιά και για τον σκοπό αυτό, σε κάποιες περιπτώσεις τις ανασκεύασε.

”Οι τρεις νάνοι του δάσους” σε εικονογράφηση του Arthur Rackhman

100 χρόνια αργότερα, τις 4 Ιανουαρίου του 1785, γεννιέται στο Χανάου της Γερμανίας το μεγαλύτερο από τα εννέα παιδιά της Δωροθέας και του Φίλιππου Βίλχελμ Γκριμ, δικηγόρου και δικαστικού υπάλληλου. Πρόκειται για τον Τζέικομπ Γκριμ, τον έναν από τους δύο αδελφούς που θα καταπιαστούν με τα παραμύθια. Περίπου έναν χρόνο αργότερα, στις 24 Φεβρουαρίου του 1786, γεννιέται ο αδελφός του Βίλχελμ.

Οι γονείς τους θα αποκτήσουν άλλα επτά παιδιά, από τα οποία κάποια δεν θα επιβιώσουν. Ο πατέρας τους πεθαίνει το 1796, σε ηλικία σαράντα τεσσάρων ετών και το 1798, οι έφηβοι Τζέικομπ και Βίλχελμ μετακομίζουν στο Κάσσελ, την πόλη καταγωγής της μητέρας τους. Εκεί, φιλοξενούνται από τη θεία τους ώστε να φοιτήσουν στο γυμνάσιο και έπειτα στο πανεπιστήμιο.

“Χάνσελ και Γκρέτελ” σε εικονογράφηση του Arthur Rackham

Τα επόμενα χρόνια, εκτός από τις σπουδές τους στη νομική, ενδιαφέρονται επίσης για τη μελέτη της λαϊκής παράδοσης. Στο πανεπιστήμιο έρχονται σε επαφή με ζητήματα της γλώσσας και του πολιτισμού. Η συλλογή λαϊκών ποιημάτων των Κλεμόν Μπρετανό και Ακιμ βον Αρνίμ τους εμφυσά την ιδέα της αναζήτησης και της συγκέντρωσης παραδοσιακών λαϊκών ιστοριών. Αυτό είναι το ξεκίνημα των γνωστών συλλογών των παραμυθιών των Γκριμ!

Οι αδελφοί Γκριμ

Στη συνέχεια η προσοχή τους θα εστιαστεί και σε άλλα ζητήματα, γλωσσολογικά, λογοτεχνικά και ευρύτερα λαογραφικά. Για ένα διάστημα εργάζονται ως βιβλιοθηκάριοι κι αργότερα, ως καθηγητές στο πανεπιστήμιο, όμως η συγκέντρωση και η καταγραφή των λαϊκών παραμυθιών συνεχίζεται για πολλά χρόνια.

Όπως ο Περώ, οι Γκριμ συγκέντρωναν παραμύθια για παιδιά, όμως οι Γκριμ ενδιαφέρονταν για παραμύθια που προέρχονταν από λαϊκές αφηγήσεις. Σκοπός τους ήταν η καταγραφή και η ανάδειξη της πλούσιας λαϊκής παραγωγής, κάτι που τους απασχόλησε άλλωστε σε ολόκληρη την πορεία τους. Οι συλλογές τους εκδόθηκαν σε τρεις τόμους, με αρκετά χρονικά διαστήματα μεταξύ τους και στο σύνολό τους περιλαμβάνανε 200 αριθμημένα παραμύθια.

Circa 1830: ”Η Σταχτοπούτα δοκιμάζει το γυάλινο γοβάκι” Εικόνα: George Cruikshank Φωτογραφία: Hulton Archive/Getty Images

Η ευρεία ενασχόληση των Γκριμ με τον λαϊκό πολιτισμό δεν είναι τυχαία. Οι ναπολεόντειοι πόλεμοι είχαν ως αποτέλεσμα τη στροφή προς τον ρομαντισμό και πυροδότησαν τα κινήματα του αντιδιαφωτισμού και του εθνικισμού. Η αντίσταση στην κυριαρχία των Γάλλων έστρεψε την προσοχή των Γερμανών στη συγκρότηση εθνικής συνοχής και την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας. Η λαϊκή παράδοση προσφερόταν για αυτόν τον σκοπό και ως εκ τούτου εξιδανικεύτηκε.

Φαίνεται λοιπόν πως μέσα σε αυτό το κλίμα τα δύο αδέλφια έστρεψαν την προσοχή τους στην ανάδειξη του λαϊκού πολιτισμού της Γερμανίας. Έτσι, στον πρώτο τους τόμο που περιείχε ογδόντα έξι ιστορίες, οι Γκριμ έδιναν την εντύπωση πως τα παραμύθια τους ήταν αμιγώς λαϊκά-παραδοσιακά και μάλιστα, πως είχαν συγκεκριμένη γεωγραφική προέλευση.

”Η Κοκκινοσκουφίτσα” εικονογράφηση από τον Arthur Rackhan

Θα υπέθετε βέβαια κανείς πως τα δύο αδέλφια επιδίδονταν σε έρευνες και ταξιδιωτικές αποστολές, αναζητώντας γνήσιους λαϊκούς αφηγητές-πηγές της παράδοσης που μεταφέρεται από στόμα σε στόμα και ξεπερνά ακόμα και τα προβλήματα του αναλφαβητισμού και της φτώχειας που στερούσε την πρόσβαση στα βιβλία. Ωστόσο, είναι μάλλον απίθανη η ιδέα πως οι Γκριμ επιδίδονταν σε περιπλανήσεις, αναζητώντας παραμύθια. Το ποιες πραγματικά υπήρξαν οι πηγές τους είναι αρκετά μυστηριώδες και δεν έχει απολύτως απαντηθεί. Παρόλα αυτά, η σκληρή φύση των παραμυθιών που συγκέντρωαν στις συλλογές τους, είναι αποτέλεσμα της διάθεσής τους να αποδώσουν με ακρίβεια την αφηγηματική παράδοση.

Μία εικασία θέλει τους Γκριμ να αντλούν τις ιστορίες τους από τις αφηγήσεις γυναικών με την ιδιότητα της παραμάνας, όμως κάτι τέτοιο δεν αποδεικνύεται. Εκείνο που είναι βέβαιο, είναι πως οι διάσημοι παραμυθάδες συνδέονται μεταξύ τους μέσω των παραμυθιών. Η εκδοχή της Κοκκινοσκουφίτσας του Περώ για παράδειγμα, είναι η πρώτη καταγεγραμμένη που γνωρίζουμε και το πιθανότερο είναι πως έφτασε ως τους Γκριμ, που την αναπαρήγαγαν, μέσω μιας κάθε άλλο παρά λαϊκής πηγής, της Μαρί Χάσενπφλουγκ που τους την αφηγήθηκε. Η συμβολή της Μαρί δεν περιορίστηκε στην Κοκκινοσκουφίτσα.

”Η Κοκκινοσκουφίτσα συναντά τον λύκο” Εικόνα: Library/Arthur Rackham

Η Μαρί, γεννήθηκε στη Γερμανία, στις 27 Δεκεμβρίου του 1788. Ο πατέρας της καταγόταν από το Κάσσελ και η μητέρα της είχε Γαλλικές ρίζες, η προγιαγιά της ανήκε σε μία οικογένεια Ουγετόνων προσφύγων κι έτσι η μητέρα της Μαρί έλαβε γνήσια γαλλική ανατροφή, ενώ και η ίδια η Μαρί ήταν καλλιεργημένη. Όταν εκείνη και οι αδελφές της ήταν ακόμα ανύπανδρες, η οικογένειά της μετακόμισε στο Κάσσελ. Εκεί, η Μαρί γνώρισε τους αδελφούς Γκριμ, μέσω μιας άλλης οικογένειας. Μάλιστα, ο αδελφός της παντρεύτηκε την αδελφή των Γκριμ, Lotte. Το 1814 η Μαρί παντρεύτηκε και μετακόμισε με τον σύζυγό της στο Χουφ, ενώ για ένα διάστημα υπηρέτησε και ως κυρία των τιμών.

”Μαρί Χάσενπφλούγκ” Marie Magdalene Elisabeth Hassenpflug (1788-1856) – “ελαιογραφία του Ludwig Emil Grimm από το 1812 που ανήκε στους Hanauer Geschichtsvereins” (μερικές φορές αναφέρεται στο μουσείο ως “άγνωστος ζωγράφος”)

Κάποιοι λοιπόν υποστηρίζουν πως η γαλλοτραφής Μαρί και οι αδελφές της, ήταν εκείνες που έφεραν τους Γκριμ σε επαφή με τα παραμύθια του Περώ, και πως αυτές ήταν οι πραγματικές αφηγήτριές τους. Μάλιστα, ορισμένοι πιστεύουν πως η ίδια η Μαρί επινόησε μερικά από τα πιο σημαντικά παραμύθια που κατέγραψαν τα δύο αδέλφια και πως η ταυτότητά της αποκρύφθηκε για λόγους που παραμένουν ασαφείς. Αν και πράγματι είναι πιθανό η αφήγηση παραμυθιών να θεωρούνταν αταίριαστη ενασχόληση για μια κοπέλα εκείνης της εποχής και δεν αποκλείεται η ίδια η Μαρί να μην ήθελε να αποκαλύψει το όνομά της δημόσια, η ιδέα ότι επινόησε εξολοκλήρου κάποια παραμύθια δεν αποδεικνύεται.

”Παραμύθια των αδελφών Γκριμ” Εικόνα: jcrosemann/gettyimages

Επιστρέφοντας στον ρόλο της λαϊκής παράδοσης ως συνεκτικό κρίκο για την εθνική ενότητα, μπορεί κανείς να μαντέψει πως το προφίλ της Μαρί ίσως να μην ταίριαζε με τα ζητούμενα των Γκριμ, οι οποίοι επικεντρώνονταν στην καταγραφή παραμυθιών που προέρχονταν από πηγές της λαϊκής παράδοσης της Γερμανίας και όχι της λαϊκής παράδοσης γενικώς και πόσο μάλλον της Γαλλίας. Δεν αποκλείεται λοιπόν αυτός να ήταν και ο λόγος της μυστικότητας σε σχέση με την ταυτότητά της.

”Η Δωροθέα Φίμαν μοιράζεται τις ιστορίες της με τους αδελφούς Γκριμ”, ελεογραφία του 19ου αιώνα από τον Louis Katzenstein

Στον δεύτερο τόμο των παραμυθιών τους ωστόσο, εμφανίζεται το πρόσωπο της Δωροθέας Φίμαν, ως παραμυθούς…και κατά κάποιον τρόπο, ως συμβόλου της λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης. Η Φίμαν ήταν μία καλοστεκούμενη αγρότισσα μέσης ηλικίας. Στη διάρκεια της ζωής της υποτίθεται πως συγκέντρωσε στη μνήμη της τα παραμύθια που αφηγήθηκε στους Γκρίμ, τα οποία συνήθιζε να αφηγείται και στους ανθρώπους τους περιβάλλοντός της.

Το πρόσωπο της Φίμαν ήταν απολύτως κατάλληλο για να αντιπροσωπεύσει τα ιδανικά των Γκριμ, η αλήθεια όμως είναι πως δεν ήταν απολύτως πραγματικό. Φαίνεται πως υπήρξε, σε σημαντικό τουλάχιστον βαθμό, ένα κατασκευασμένο προφίλ, μια γυναικεία μορφή με την οποία ήρθαν (ή και όχι) κάποια στιγμή σε επαφή. Οι Γκριμ μάλλον σκέφτηκαν να εμπλουτίσουν την αξία αυτής της συναναστροφής, αποδίδοντάς της την προέλευση των παραμυθιών τους. Το πρόσωπο αυτό συγκέντρωνε βέβαια όλα τα χαρακτηριστικά που ήθελαν να προβάλλουν: λαϊκότητα, ρομαντισμός, γνήσια εθνική ταυτότητα.

”Ο μαγεμένος αυλός” Εικόνα: Grafissimo

Παρόλα αυτά, κανένα από τα παραμύθια που περιέχονται στον τόμο, δεν αποδίδεται ξεκάθαρα στη Φίμαν. Αντίθετα, ο Χέρμαν Γκριμ, γιος του Βίλχελμ, ανακάλυψε, μετά τον θάνατο του πατέρα του, ένα χειρόγραφο στο οποίο αναφέρονταν, αναλυτικά, οι αφηγητές των παραμυθιών των τόμων των Γκριμ και πολλά από τα πιο σημαντικά παραμύθια των συλλογών, πράγματι αποδίδονταν στη Μαρί Χάσενπφλουγκ. Μάλιστα η συμβολή της οικογένειας Χάσενπφλουγκ δεν περιοριζόταν στη Μαρί. Κάποια παραμύθια της συλλογής των Γκριμ αποδίδονταν στις αδελφές της Ζανέτ και Αμέλια, ωστόσο η συμβολή της Μαρί φαίνεται πως ήταν η εκτενέστερη και η σημαντικότερη.

Ανοίγονται βέβαια ερωτήματα και σε σχέση με τη φύση της εμπλοκής της Μαρί στη διαδικασία. Κάποιοι υποστηρίζουν πως η ανάμειξη της μορφωμένης Μαρί σημαίνει την αφαίρεση της πολυφωνίας της λαϊκής παράδοσης. Εάν η Μαρί, ή οι ίδιοι οι Γκριμ, αλλοίωναν τις ιστορίες και έδιναν τη δική τους, εκλεπτυσμένη εκδοχή, αυτό θα σήμαινε, ίσως, πως αφαιρείται η γνησιότητα και η λαϊκότητά των παραμυθιών και πως τους αποδίδονται στοιχεία της τάξης των ευγενών, γεγονός που συνεπάγεται τη διαμόρφωση του πολιτισμού από τους ισχυρούς. Η πραγματικότητα όμως είναι πιο σύνθετη.

”Σταχτοπούτα” Εικονογράφηση από τον Arthur Rackham

Η Μαρί υπήρξε φιλάσθενη ως παιδί και παρέμενε κλινήρης για μεγάλα διαστήματα, γεγονός στο οποίο αποδίδεται η σχέση της με τα παραμύθια. Πράγματι, η παραμονή της μικρής Μαρί στο σπίτι, χωρίς άλλη διέξοδο διασκέδασης, είναι πιθανό να την έφερε σε επαφή με πιο πολλά παραμύθια, περισσότερα από όσα θα άκουγαν τα υπόλοιπα παιδιά. Οι ευγενείς συγγενείς της, θα της αφηγούνταν βέβαια τα παραμύθια από τις συλλογές του Περώ που θα κυκλοφορούσαν στους κύκλους τους, ο Περώ όμως, με τη σειρά του, ήταν λαογράφος. Επίσης, κάποια άλλα παραμύθια ίσως να έφτασαν στα αφτιά της μέσα από πιο λαϊκές φωνές, όπως είναι για παράδειγμα οι παραμάνες που την φρόντιζαν. Το χάσμα μεταξύ των τάξεων μπορεί να μην είναι ακριβώς αγεφύρωτο. Γεγονός παραμένει, παρόλα αυτά, πως τα παραμύθια της Μαρί δεν έμοιαζαν ακριβώς ταιριαστά με τους σκοπούς των Γκριμ.

Εάν κανείς ανατρέξει στις συνθήκες ζωής των δύο διάσημων αδελφών, θα διαπιστώσει πως οι οικονομικές τους δυσκολίες τους έφερναν πάντα αντιμέτωπους με την αβεβαιότητα. Ξεκίνησαν να σπουδάζουν με τη βοήθεια της θείας τους που προσπαθησε να στηρίξει οικονομικά τις πρώτες τους προσπάθειες, ενώ έπειτα, αναγκάστηκαν να πληρώνουν οι ίδιοι τις σπουδές τους. Αλλά και στη συνέχεια της ζωής τους δυσκολεύονταν να τα βγάζουνε πέρα οικονομικά. Ο ίδιος ο Τζέικομπ είχε αναφέρει πως η οικονομική τους κατάσταση υπήρξε για αυτούς ένα επιπλέον κίνητρο στη δουλειά τους.

”Τζέικομπ και Βίλχελμ Γκριμ” Εικόνα: clu/gettyimages

Θα μπορούσε λοιπόν κάποιος να υποθέσει πως η επιμονή των Γκριμ στον αμιγώς γερμανικό λαϊκό πολιτισμό, ίσως να έκρυβε την ανάγκη για την αναζήτηση ενός πιθανότερου πεδίου καταξίωσης που θα τους πρόσφερε μία καλύτερη οικονομική και κοινωνική θέση. Κάτι τέτοιο βέβαια δεν είναι παρά μια υπόθεση, όμως σε αυτή την περίπτωση, η αξιοποίηση των παραμυθιών της οικογένειας Χασενπφλούγκ, παρότι προέρχονταν από την γαλλική και όχι τη γερμανική παράδοση, εξηγείται κάπως καλύτερα.

”Σταχτοπούτα” Εικόνα: Alexander Zick

Όπως είναι φυσικό, οι Γκριμ πάσχιζαν να οργανώσουν και τον ίδιο τον δικό τους μύθο. Ακόμα κι αν στην πραγματικότητα ενδιαφέρονταν για τη λαϊκή παράδοση γενικότερα και πίστευαν στις ομοιότητες και τις ζυμώσεις που πραγματοποιούνται ανάμενα στους φαινομενικά διαφορετικούς πολιτισμούς, είναι λογικό να ήθελαν να παρουσιάσουν τις συλλογές τους ως αμιγώς Γερμανικές, για λόγους που σχετίζονταν με την αποδοχή τους.

Παρόλο που η έκδοση των τόμων των συλλογών τους με τα παραμύθια δεν τους εξασφάλισε τελικά την άμεση επιτυχία, οι Γκριμ καταξιώθηκαν ως ερευνητές μέσα από τις εργασίες τους για τους γερμανικούς θρύλους και τη γερμανική λογοτεχνία.

”Τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ” εικονογράφηση από τον Arthur Rackham- -1909– livre Φωτογραφία από τον χρήστη Heritage Images στο Getty Images

Το φαινόμενο της παραγωγής ιστοριών, ή παραμυθιών…μοιάζει σαν το αποτύπωμα της διαδρομής των ανθρώπων στον χρόνο. Παραλλαγές ίδιων ιστοριών ανασκευάζονται διαρκώς, περνάνε σύνορα, αλλάζουν μορφές, αλλά περιέχουν τις ίδιες πάντα αγωνίες και τις ιδίες ελπίδες, όσα χιλιόμετρα κι αν χωρίζουν τους τόπους καταγωγής τους. Ταξιδεύουν από στόμα σε στόμα, από χώρα σε χώρα και από κοινωνία σε κοινωνία, εμπλουτίζονται, μεταπλάθονται και μεταμορφώνονται όπως μεταβάλλεται ο ίδιος ο ανθρώπινος πολιτισμός. Οι άνθρωποι καταναλώνουν και παράγουν ιστορίες ασταμάτητα, ενώ η ίδια η ζωή τους γίνεται κι αυτή μία ιστορία.