Ο Ρόμπερτ Ουίλσον σκηνοθετεί τον Οθέλλο του Βέρντι για τη Λυρική Σκηνή

Πρόκειται για την πρώτη συνεργασία του Ρόμπερτ Ουίλσον με τη Λυρική Σκηνή. Η Όπερα θα κάνει πρεμιέρα στις 20 Φεβρουαρίου στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος στο ΚΠΙΣΝ και θα παρουσαστεί επίσης στις 23, 27 Φεβρουαρίου & 2, 6 Μαρτίου 2022. 

Πρόκειται για μια από τις πιο σημαντικές συμπαραγωγές της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με ένα ιστορικό φεστιβάλ όπερας στην Ευρώπη, το Πασχαλινό Φεστιβάλ του Μπάντεν-Μπάντεν. Διευθύνει ο Στάθης Σούλης και πρωταγωνιστούν διεθνούς ακτινοβολίας Έλληνες και ξένοι πρωταγωνιστές όπως οι Αλεξάντρς Αντονένκο, Τσέλια Κοστέα και Τάσης Χριστογιαννόπουλος.

Ο τετράπρακτος Οθέλλος του Τζουζέππε Βέρντι ακολουθεί την αφήγηση του ομώνυμου σαιξπηρικού αριστουργήματος, αποδίδοντας την ιστορία με μουσική εκρηκτικής δύναμης και υποδειγματική οικονομία εκφραστικών μέσων. Ο ηρωισμός του Οθέλλου, το άσβεστο μίσος του Ιάγου, η αγνότητα και η καλοπιστία της Δυσδαιμόνας σκιαγραφούνται μοναδικά μέσα από τη σύνθεση του Βέρντι. Η μοναδικής ακρίβειας μουσική αποδίδει θεαματικά την καταιγίδα που μαίνεται στη θάλασσα, αλλά και κυρίως το ψυχικό τοπίο του κεντρικού ήρωα, που θα καταποντιστεί από το βάθρο της δόξας του, παραδομένος στο ένστικτο της ζήλιας του. Η προτελευταία όπερα του Βέρντι σημείωσε τεράστια επιτυχία στην πρώτη της παρουσίαση το 1887 στη Σκάλα του Μιλάνου και έκτοτε βρίσκεται στο ρεπερτόριο όλων των λυρικών θεάτρων και στις πρώτες θέσεις των προτιμήσεων του κοινού.

Η υπόθεση αφορά την εκδίκηση του Ιάγου, ο οποίος είναι σημαιοφόρος στην υπηρεσία του Οθέλλου. Ο Ιάγος μισεί τον Οθέλλο, τον μαύρο κυβερνήτη της Κύπρου και στρατηγό της Δημοκρατίας της Βενετίας, επειδή τον παρέκαμψε και έδωσε προαγωγή στον Κάσσιο. Ο Ιάγος δολοπλοκεί προκειμένου να πείσει τον Οθέλλο ότι η σύζυγός του Δυσδαιμόνα τον απατά με τον Κάσσιο. Ο Οθέλλος πέφτει στην παγίδα και θολωμένος απ’ τη ζήλια στραγγαλίζει τη Δυσδαιμόνα. Όταν η πλεκτάνη αποκαλύπτεται, ο Οθέλλος αυτοκτονεί.

Ο Ρόμπερτ Ουίλσον, ο πολυβραβευμένος κορυφαίος αβανγκάρντ σκηνοθέτης που άλλαξε τη σκηνοθεσία της όπερας μέσα από την απόλυτα αναγνωρίσιμη προσωπική του γλώσσα, δίνει τον πρώτο λόγο στη μουσική και προτείνει για τον Οθέλλο έναν μινιμαλιστικό σκηνικό κόσμο, με εικόνες αισθητικά εντυπωσιακές και συναισθηματικά φορτισμένες, επιβλητικούς φωτισμούς, στιλιζαρισμένη κινησιολογία, ιδιαίτερα κοστούμια και έντονο μακιγιάζ. Η παραγωγή έλαβε θερμή υποδοχή στην πρώτη της παρουσίαση τον Απρίλιο του 2019 στο Πασχαλινό Φεστιβάλ του Μπάντεν-Μπάντεν στη Γερμανία. O σκηνοθέτης αναφέρει για την παράσταση: «Ο Οθέλλος απαιτεί πολλή συγκέντρωση. Η ιστορία του έχει να κάνει περισσότερο με μια εσωτερική σύγκρουση, με ένα ζήτημα ανασφάλειας, με κάποιον που είναι πολύ δυνατός αλλά και πολύ αδύναμος. Μια παραδοσιακή, τραγική, περίπλοκη κατάσταση. Έχεις μπροστά σου έναν ξένο. […] Ο Οθέλλος πραγματεύεται ένα ζήτημα: Πώς είναι να είναι κανείς ξένος; Μια σύγκρουση που σίγουρα είναι σύγχρονη αλλά και κλασική. Και τέτοιες κλασικές συγκρούσεις τις βρίσκει κανείς σε όλη τη λογοτεχνία, σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Μπορεί κανείς να πει ότι είναι σύγχρονη, αλλά θα έλεγα καλύτερα ότι είναι γεμάτη από χρόνο. Δεν είναι διαχρονική, αλλά γεμάτη από χρόνο. Μπορούμε να ανατρέξουμε στον 16ο ή τον 19ο αιώνα ή μπορεί να είμαστε και στον 21ο, κι ακόμα θα βλέπουμε να υπάρχουν οι ίδιες γνωστές συγκρούσεις».

Διευθύνει ο Στάθης Σούλης, ένας από τους πιο ανερχόμενους Έλληνες αρχιμουσικούς της νέας γενιάς, ενώ στη διανομή συναντούμε πρωταγωνιστές υψηλής κλάσης και διεθνούς ακτινοβολίας.

Τον ρόλο του Οθέλλου ερμηνεύει ο Αλεξάντρς Αντονένκο, ο οποίος την τελευταία δεκαετία διαγράφει μια εντυπωσιακή πορεία στα κορυφαία λυρικά θέατρα του πλανήτη. Πρωτοερμήνευσε τον ρόλο του Οθέλλου με τεράστια επιτυχία στο Ζάλτσμπουργκ, υπό τον κορυφαίο αρχιμουσικό Ρικκάρντο Μούτι και στη συνέχεια σε Μετροπόλιταν Νέας Υόρκης, Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, Όπερα του Παρισιού, Κρατική Όπερα της Βιέννης, αλλά και στο Σικάγο και στη Ζυρίχη, τη Ρώμη, την Αγία Πετρούπολη, υπό την μπαγκέτα σπουδαίων μαέστρων της εποχής μας, όπως μεταξύ άλλων, των Αντόνιο Παπάνο, Γιαννίκ Νεζέ-Σεγκέν, Μπερτράν ντε Μπιγύ, Βαλερί Γκεργκίεφ, Μάρκο Αρμιλιάτο, Άνταμ Φίσερ.

Στον ρόλο του Ιάγου ο Έλληνας βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος, ο οποίος από το 1989 πρωταγωνιστεί σε παραγωγές της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, ενώ εμφανίζεται στα σημαντικότερα θέατρα παγκοσμίως. Το ρεπερτόριό του περιλαμβάνει πρωταγωνιστικούς ρόλους σε έργα όπως Ο κουρέας της Σεβίλλης, Μάκβεθ, Ντον Τζοβάννι, Ντον Κάρλος, Τραβιάτα, Ο μαγικός αυλός, Ευγένιος Ονιέγκιν, Φάουστ, Άμλετ, Ένας χορός μεταμφιεσμένων, Φάλσταφ, Ο τροβαδούρος, Σιμόν Μποκκανέγκρα, Βότσεκ. Εκτός από ηχογραφήσεις οπερατικών έργων (Ταμερλάνος, Τραβιάτα, Φάλσταφ, Περσέας, Φαίδρα, To ασημένιο καμπανάκι κ.ά.) και τραγούδια Γάλλων συνθετών (Σαιν-Σανς, Νταβίντ, Αν, Γκουνό, Γκοντάρ κ.ά.), έχει ηχογραφήσει έργα Ελλήνων συνθετών (Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, Μαμαγκάκη, Κουρουπού, Μικρούτσικου, Μαρκόπουλου κ.ά.). Παράλληλα συνθέτει μουσική. Στα έργα του περιλαμβάνονται τα μιούζικαλ Χριστουγεννιάτικη ιστορία, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας μικρός πρίγκιπας, τα μπαλέτα On the Road, Labyrinth, οι κύκλοι τραγουδιών E.E.Cummings, Thomas Moore, τα οποία έχουν παρουσιαστεί σε Ελλάδα και εξωτερικό. Τιμήθηκε από τη γαλλική Ακαδημία Σαρλ Κρο ως «Καλύτερος ερμηνευτής γαλλικών τραγουδιών».

Τον ρόλο της Δυσδαιμόνας θα ερμηνεύσει η διεθνώς αναγνωρισμένη υψίφωνος της ΕΛΣ Τσέλια Κοστέα, η οποία έχει συμπράξει με τα μεγαλύτερα θέατρα και τις σημαντικότερες αίθουσες του κόσμου όπως Κρατική Όπερα Βιέννης, Γερμανική Όπερα Βερολίνου, Κοντσέρτχεμπαου Άμστερνταμ, Βασιλική Όπερα Λονδίνου (Κόβεντ Γκάρντεν), καθώς και σε Στουτγάρδη, Μπέργκεν, Όσλο, Μασσαλία, Λιέγη, Βαρκελώνη, Μιλάνο, Κατάνια, Παλέρμο, Μόντενα, Πιατσέντζα, Πεκίνο, Σεούλ, Τόκυο, Σιγκαπούρη και Αθήνα (Eθνική Λυρική Σκηνή, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών) σε ρόλους όπως Μαργαρίτα (Φάουστ), Νέντα (Παλιάτσοι), Μικαέλα (Κάρμεν), Λεονόρα (Ο τροβαδούρος), Δυσδαιμόνα (Οθέλλος), Ελισάβετ (Ντον Κάρλο), Λιου (Τουραντότ), Μιμή (Μποέμ), Τόσκα, Έλενα (Ο σικελικός εσπερινός). Έχει συνεργαστεί με διάσημους μαέστρους όπως Σεΐτζι Οζάουα, Μαρκ Έλντερ, Άσερ Φις, Γιουτζίν Κον, Γίρι Κόουτ, Πίνκας Στάινμπεργκ, Γιούλιαν Κοβάτσεφ, Αλμπέρτο Βερονέζι. Το 2011 τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Μουσικής της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών.

Μαζί τους οι Μονωδοί της ΕΛΣ Δημήτρης Πακσόγλου, Γιάννης Καλύβας, Πέτρος Μαγουλάς, Μαρίνος Ταρνανάς, Παύλος Σαμψάκης, Βιολέττα Λούστα.

«Μια εξέχουσα φυσιογνωμία στον κόσμο του πειραματικού θεάτρου και ένας εξερευνητής των χρήσεων του χρόνου και του χώρου επί σκηνής». (The New York Times)

Γεννημένος στο Ουάκο του Τέξας, ο Ουίλσον συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σημαντικότερους θεατρικούς και εικαστικούς καλλιτέχνες του κόσμου. Τα σκηνικά του έργα ενσωματώνουν με αντισυμβατικό τρόπο μια ευρεία γκάμα καλλιτεχνικών μέσων, συμπεριλαμβανομένου του χορού, της κίνησης, του φωτισμού, της γλυπτικής, της μουσικής και του λόγου. Οι εικόνες που δημιουργεί είναι αισθητικά εντυπωσιακές και συναισθηματικά φορτισμένες, ενώ οι παραγωγές του έχουν καταξιωθεί από κοινό και κριτικούς σε όλον τον κόσμο. Μετά τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Τέξας και στο Ινστιτούτο Πρατ του Μπρούκλυν, ο Ουίλσον ίδρυσε την κολεκτίβα περφόρμανς The Byrd Hoffman School of Byrds με έδρα τη Νέα Υόρκη στα μέσα της δεκαετίας του ’60 και δημιούργησε τα πρώτα του εμβληματικά έργα, μεταξύ των οποίων το Βλέμμα του κωφού (1970) και το Ένα γράμμα για τη Βασίλισσα Βικτώρια (1974-1975). Μαζί με τον Φίλιπ Γκλας συνέγραψαν την καθοριστική όπερα Ο Αϊνστάιν στην παραλία (1976). Ανάμεσα στους καλλιτεχνικούς συνεργάτες του Ουίλσον συμπεριλαμβάνονται πολλοί συγγραφείς και μουσικοί όπως οι Χάινερ Μύλλερ, Τομ Ουέιτς, Σούζαν Σόνταγκ, Λώρι Άντερσον, Ουίλιαμ Μπάρροουζ, Λου Ρηντ, Τζέσσυ Νόρμαν και Άννα Κάλβι. Ο Ουίλσον έχει αφήσει επίσης το αποτύπωμά του σε αριστουργήματα όπως Η τελευταία μαγνητοταινία του Κραπ του Μπέκετ, Η όπερα της πεντάρας των Μπρεχτ και Βάιλ, Πελλέας και Μελισσάνθη του Ντεμπυσσύ, ο Φάουστ του Γκαίτε, η Οδύσσεια του Ομήρου, οι Μύθοι του Ζαν ντε Λα Φονταίν, η Μαντάμα Μπαττερφλάι του Πουτσίνι, η Τραβιάτα του Βέρντι και ο Οιδίποδας του Σοφοκλή. Σχέδια, πίνακες και γλυπτά του Ουίλσον έχουν παρουσιαστεί διεθνώς σε εκατοντάδες ατομικές ή ομαδικές εκθέσεις, ενώ έργα του διατηρούνται επίσης σε ιδιωτικές συλλογές και σε μουσεία σε όλον τον κόσμο. Ο Ουίλσον έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία αριστείας, μεταξύ των οποίων μία υποψηφιότητα για το Βραβείο Πούλιτζερ, δύο βραβεία Ubu, ο Χρυσός Λέων της Μπιενάλε Βενετίας και ένα Βραβείο Ολίβιε. Είναι εκλεγμένο μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών, καθώς και της Γερμανικής Ακαδημίας Τεχνών, και κάτοχος οκτώ διδακτορικών τίτλων επί τιμή. Η Γαλλία τον ανακήρυξε Διοικητή του Τάγματος Γραμμάτων και Τεχνών (2003) και Αξιωματούχο της Λεγεώνας της Τιμής (2014), ενώ η Γερμανία του απένειμε τον Σταυρό του Αξιωματούχου του Τάγματος της Τιμής (2014). Ο Ουίλσον είναι ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του The Watermill Center, ενός εργαστηρίου τεχνών στο Ουώτερ Μιλ της Νέας Υόρκης.

Ο συνθέτης / Ο Τζουζέππε Βέρντι, ο διασημότερος συνθέτης του ιταλικού ρομαντισμού, γεννήθηκε στο Λε Ρόνκολε της βόρειας Ιταλίας το 1813 και πέθανε στο Μιλάνο το 1901. Σπούδασε μουσική στο επαρχιακό Μπουσσέτο και στη συνέχεια στο Μιλάνο. Τα πρώτα του έργα γράφτηκαν μέσα στο επαναστατικό κλίμα της εποχής, απηχώντας ιδεολογικά τον αγώνα για την απελευθέρωση των ιταλικών κρατιδίων από τους Αυστριακούς και την ενοποίησή τους σε κυρίαρχη χώρα. Η ενασχόληση του Βέρντι με την πολιτική τον ανέδειξε σε εθνικό σύμβολο. Ως ακροστιχίδα το σύνθημα Viva Verdi σήμαινε Ζήτω ο Βίκτωρ Εμμανουήλ βασιλιάς της Ιταλίας – Viva Vittorio Emanuele Re D’Italia. Το 1861 ο συνθέτης εξελέγη μέλος του πρώτου ιταλικού κοινοβουλίου. Διασημότερες όπερές του είναι οι Ναμπούκκο (1842), Μάκμπεθ (1847/1865), Ριγολέττος (1851), Ο τροβαδούρος (1853), Τραβιάτα (1853), Η δύναμη του πεπρωμένου (1862), Αΐντα (1871), Οθέλλος (1887) και Φάλσταφ (1893).

Με τη μουσική του ο Βέρντι εξέφρασε σε αισθητικό επίπεδο το πνεύμα του ώριμου ρομαντισμού και σε πολιτικό επίπεδο την επιθυμία των συμπατριωτών του να δουν την Ιταλία ελεύθερη και ενωμένη. Αγαπήθηκε από ιδιαίτερα πλατύ κοινό και απέκτησε εξαρχής δημοτικότητα που παραμένει αμείωτη μέχρι σήμερα. Στις ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες του 19ου αιώνα, ο Βέρντι υπήρξε ο συνθέτης που έζησε εκείνη τη μοναδική στιγμή στην ιστορία της μουσικής κατά την οποία η υψηλή τέχνη έγινε ταυτόχρονα και λαϊκή.

Το έργο / Λυρικό δράμα σε τέσσερις πράξεις, ο Οθέλλος του Βέρντι βασίζεται σε ποιητικό κείμενο του συγγραφέα και συνθέτη Αρρίγκο Μπόιτο. Αυτό, με τη σειρά του, αντλεί από το θεατρικό H τραγωδία του Οθέλλου, του μαύρου της Βενετίας του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.

Πρεμιέρες / Ο Οθέλλος παρουσιάστηκε πρώτη φορά στη Σκάλα του Μιλάνου στις 5 Φεβρουαρίου 1887 σημειώνοντας τεράστια επιτυχία. Από την Εθνική Λυρική Σκηνή η όπερα πρωτοπαρουσιάστηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1960 στο νέο Θέατρο Ολύμπια, που είχε εγκαινιαστεί τον Ιανουάριο του 1958.

 Α΄ Πράξη / Κύπρος, 15ος αιώνας. Ο κόσμος παρακολουθεί με αγωνία στην προκυμαία τον βενετσιάνικο στόλο καθώς επιστρέφει σε συνθήκες τρομερής καταιγίδας. Στρατηγός της Γαληνοτάτης, ο μαύρος Οθέλλος φτάνει ασφαλής στο λιμάνι και αναγγέλλει την καταστροφή του τουρκικού στόλου, που επιβουλευόταν το νησί. Ο Ιάγος, σημαιοφόρος του Οθέλλου, προσφέρεται να βοηθήσει τον εύπορο Ροδερίκο να κατακτήσει τη Δυσδαιμόνα, γυναίκα του Οθέλλου, με την οποία είναι ερωτευμένος. Ο Ιάγος μισεί τον Οθέλλο επειδή τον παρέκαμψε και έδωσε προαγωγή στον Κάσσιο.

Καθώς ο κόσμος γιορτάζει τη νίκη, ο Ιάγος παρασύρει τον Κάσσιο να μεθύσει. Τότε, ο Ιάγος προτρέπει τον Ροδερίκο να φιλονικήσει με τον Κάσσιο. Όταν ο Μοντάνος, προηγούμενος κυβερνήτης της Κύπρου, προσπαθεί να τους χωρίσει, ο Κάσσιος επιτίθεται και σε αυτόν. Από τη φασαρία φτάνει στο σημείο ο Οθέλλος, ο οποίος επιβάλλει την τάξη και οργισμένος με τη συμπεριφορά του Κάσσιου τον καθαιρεί. Ο Οθέλλος επιστρέφει στο πλευρό της Δυσδαιμόνας.

B΄ Πράξη / Ο Ιάγος συμβουλεύει τον Κάσσιο να ζητήσει από τη Δυσδαιμόνα να μεσολαβήσει ώστε να τον συγχωρήσει ο Οθέλλος. Ο Ιάγος παρατηρεί τον Κάσσιο να πλησιάζει τη Δυσδαιμόνα και αντιλαμβανόμενος ότι ο Οθέλλος τον ακούει κάνει υπαινιγμούς σχετικά με την πίστη της Δυσδαιμόνας. Όταν αργότερα η ίδια η Δυσδαιμόνα παρακαλεί τον Οθέλλο σχετικά με τον Κάσσιο, εκείνος αισθάνεται το κεφάλι του να φλέγεται. Η Δυσδαιμόνα του προσφέρει το μαντίλι της προκειμένου να τον ανακουφίσει. Εκείνος το πετά καταγής, απ’ όπου το σηκώνει η ακόλουθός της Αιμιλία. Από τα δικά της χέρια το αρπάζει ο σύζυγός της Ιάγος. Ταραγμένος, ο Οθέλλος ζητά από όλους να φύγουν. Μένει ο Ιάγος, ο οποίος αφηγείται στον Οθέλλο υποτιθέμενο παραμιλητό του Κάσσιου, ο οποίος βλέποντας όνειρο αναφέρθηκε στη Δυσδαιμόνα. Ο Οθέλλος ορκίζεται εκδίκηση.

Γ΄ Πράξη / Αναγγέλλεται η άφιξη αντιπροσωπείας από τη Βενετία. Ο Ιάγος διαβεβαιώνει τον Οθέλλο ότι σύντομα θα έχει τις αποδείξεις που επιθυμεί σχετικά με την ενοχή της συζύγου του. Φτάνει η Δυσδαιμόνα, η οποία εκ νέου παρακαλεί τον Οθέλλο για τον Κάσσιο. Ο Οθέλλος της ζητά το μαντίλι που της είχε χαρίσει και, όταν εκείνη αποκρίνεται ότι δεν το έχει μαζί της, την κατηγορεί για απιστία και τη διώχνει. Καθώς ο Ιάγος επιστρέφει με τον Κάσσιο, ο Οθέλλος κρύβεται προκειμένου να κρυφακούσει. Ο Ιάγος ανεμίζει το μαντίλι της Δυσδαιμόνας, που είχε αποσπάσει από την Αιμιλία, και παρασύρει έντεχνα τον Κάσσιο σε κουβέντες σχετικά με την πραγματική αγαπημένη του. Ο Οθέλλος, που ακούει μονάχα μέρος της συνομιλίας, υποθέτει ότι ο Κάσσιος μιλά για τη Δυσδαιμόνα. Έξαλλος από ζήλια ορκίζεται να τη σκοτώσει το ίδιο κιόλας βράδυ.

Φτάνει ο Λουδοβίκος, πρέσβης του δόγη, ο οποίος ανακαλεί τον Οθέλλο στη Βενετία και ορίζει νέο κυβερνήτη της Κύπρου τον Κάσσιο. Ακούγοντας τα νέα ο Οθέλλος χάνει την ψυχραιμία του, προσβάλλει και ρίχνει καταγής τη σύζυγό του, διατάζει όλους να αδειάσουν την αίθουσα και, τελικά, καταρρέει.

Δ΄ Πράξη / Η Αιμιλία βοηθά τη Δυσδαιμόνα να ετοιμαστεί για τη νύχτα. Εκείνη είναι φοβισμένη. Κάνει την προσευχή της και πέφτει να κοιμηθεί. Μπαίνει στην κάμαρά της ο Οθέλλος. Την ξυπνά και της λέει για την πρόθεσή του να τη σκοτώσει. Εκείνη διαμαρτύρεται και υπερασπίζεται την αθωότητά της αλλά ο Οθέλλος τη σκοτώνει. Φτάνει έντρομη η Αιμιλία, που αναγγέλλει ότι ο Κάσσιος σκότωσε τον Ροδερίκο. Βλέποντας τη Δυσδαιμόνα να πεθαίνει, καλεί βοήθεια. Η συνωμοσία του Ιάγου αποκαλύπτεται. Συνειδητοποιώντας τι έχει διαπράξει, ο Οθέλλος αυτοκτονεί.