Το αγόρι στο θεωρείο στο Εθνικό Θέατρο

Η παράσταση «Το αγόρι στο θεωρείο» μεταφέρει στη σκηνή το ομώνυμο, βραβευμένο μυθιστόρημα της Αγγελικής Δαρλάση, που πραγματεύεται το θέμα της προσφυγιάς και το τραύμα της απώλειας και του ξεριζωμού.

Η υπόθεση ξετυλίγεται με αφορμή την ιστορία του μικρού Δρόσου, ενός προσφυγόπουλου που μαζί με την αδερφή του, την Αρετή και τη Δόμνα, μία οικογενειακή φίλη που έχει γίνει συνοδός τους, βρίσκουν καταφύγιο στα θεωρεία του Δημοτικού θεάτρου των Αθηνών.

Η ιστορία βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Η συγγραφέας αντλεί έμπνευση από το ιστορικό γεγονός της εγκατάστασης των προσφύγων στο κατεδαφισμένο, πλέον, σήμερα, κτίριο του θεάτρου. Περισσότερες από εκατόν πενήντα οικογένειες, στεγάστηκαν στα 81 θεωρεία του θεάτρου, από το 1922 έως το 1927.

Μετά τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και την άφιξη των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο, ξεκινούν οι καραντίνες και η προσωρινή ”στοίβαξη” των προσφύγων σε πρόχειρες κατασκευές και σε δημόσια κτίρια.

Εφοδιασμένοι με ελάχιστες αποσκευές και λιγοστά υλικά αγαθά, φορτωμένοι όμως με νοσταλγικές αναμνήσεις και στεναχώριες, οι πρόσφυγες αναζητούν τη θέση τους στον νέο τόπο, προσπαθούν να επαναπροσδιορίσουν την ταυτότητά τους, να συνάψουν καινούριες σχέσεις και να ξαναβρούν τη χαμένη ελπίδα.

Για τον μικρό Δρόσο, η καθημερινότητα δεν είναι παρά μια παρατεταμένη αναμονή. Εκείνο που προσδοκά είναι η επανασύνδεσή του με τους γονείς του και η ανασυγκρότηση της παλιάς του ζωής.

Έξω από το καταφύγιο του θεάτρου βρίσκεται, αχαρτογράφητο, το άγνωστο που μοιάζει με τον άδειο χώρο της θεατρικής σκηνής, το κενό. Ο Δρόσος, αρνείται πεισματικά να έρθει σε επαφή με τον έξω κόσμο. Η έξοδος από το κτίριο του θεάτρου, το καταφύγιό του, τον τρομάζει, βγαίνοντας από αυτό, φοβάται πως κινδυνεύει να χαθεί και να χάσει τα χνάρια της επιστροφής του στο παρελθόν.

Τόσο για τον Δρόσο, όσο και για τους υπόλοιπους πρόσφυγες, η αποδοχή της καταστροφής που υπέστησαν δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Η αναστολή του πένθους για όσα χάθηκαν ανεπιστρεπτί και η επικέντρωση στο παρόν, στον καθημερινό αγώνα για επιβίωση, υπήρξε και αποτελεί πάντα, κοινή ανθρώπινη αντίδραση, απέναντι στον φόβο της συντριβής μέσα στη θλίψη της απώλειας και του πένθους.

Μια μέρα, ο Δρόσος ανακαλύπτει τα παλιά κοστούμια των ηθοποιών, στα παρασκήνια του θεάτρου, απομεινάρια κι αυτά ενός παρελθόντος, μιας παράστασης που έχει πάψει να παίζεται. Ανάμεσά τους βρίσκει και το κείμενο του θεατρικού έργου του Σαίξπηρ, «Τρικυμία».

Η παράσταση της «Τρικυμίας» που θα ανεβάσουν τα μικρά προσφυγόπουλα στο θεατρικό τους σπίτι, τη σκηνή του Δημοτικού Θεάτρου των Αθηνών, θα βοηθήσει τους μικρούς ερασιτέχνες-ηθοποιούς και τους θεατές-ενοίκους του θεάτρου, να ολοκληρώσουν το ταξίδι που πραγματοποίησαν χωρίς τη θέλησή τους.

Η παράσταση θα γίνει το όχημα που θα ολοκληρώσει τη διάβασή τους από τον έναν τόπο στον άλλον και από την παλιά τους ζωή σε μια άλλη, καινούρια.

Στη θέα των συντριμμιών του πλοίου της «Τρικυμίας» που παρουσιάζεται μπροστά στα μάτια τους επί σκηνής, οι πρόσφυγες-θεατές θα αναγνωρίσουν τα δικά τους ναυάγια και τα δικά τους συντρίμμια.

Όπως στο θέατρο, έτσι και στη ζωή, οι ταυτότητες επαναπροσδιορίζονται, οι ρόλοι αλλάζουν χέρια, πρόσωπα και σώματα, οι ιστορίες ανατρέπονται, επαναλαμβάνονται, τελειώνουν, ξεκινούν και περιπλέκονται, σχηματίζοντας ατελείωτους ιστούς στο ευρύτερο πεδίο της συλλογικής ιστορίας.

Η παράσταση αποτελεί ευκαιρία για να επισκεφθεί το θέατρο μια ολόκληρη οικογένεια. Απευθύνεται σε ένα ευρύ ηλικιακό φάσμα που εκτείνεται από το παιδικό κοινό έως τους ηλικιωμένους θεατές και η συγκίνηση που προκαλεί είναι εξασφαλισμένη.

Το ζήτημα της προσφυγιάς αγγίζει νωπές-ακόμα, πληγές και μνήμες από την πρόσφατη Ελληνική ιστορία, ανακαλώντας, στον νου των θεατών, τις μορφές αγαπημένων προσώπων που έζησαν παρόμοιες καταστάσεις και τις αφηγήσεις τους που μετέφεραν τις εμπειρίες τους στις νεότερες γενιές.

Όπως αποκαλύπτεται στο έργο, η νοσταλγία είναι ένα είδος φαντασίας, όμως δεν σχετίζεται τόσο με τη θεατρική μαγεία, όσο με τον φόβο για το άγνωστο και τον θάνατο, και το καταφύγιο της ασφάλειας. Αντίθετα, η φαντασία στην τέχνη, όπως και η μαγεία στον «Τρικυμία» του Σαίξπηρ, αντικατοπτρίζει τη δημιουργική δύναμη. Το θέατρο ταλαντεύεται ανάμεσα στις δύο.

Η προσπάθεια να αποδοθεί η ατμόσφαιρα του βιβλίου και το πένθος ενός μικρού αγοριού, αλλά και ενός ολόκληρου πληθυσμού, καταλήγει κάποιες φορές σε μια επιμονή στη νοσταλγία, από την οποία διαπνέεται ολόκληρο το έργο, εξωραΐζοντας, σε αρκετές περιπτώσεις τους χαρακτήρες και τις καταστάσεις και αφήνοντας τη σκηνική δράση κάπως μετέωρη και τους ηθοποιούς αμήχανους, στην προσπάθεια να αποδώσουν τους χαρακτήρες τους περισσότερο ως σκιές του παρελθόντος, παρά ως ζωντανά πρόσωπα.

Οι συχνές επικλήσεις στο συναίσθημα οδηγούν σε μία κάπως βεβιασμένα βαριά ατμόσφαιρα, εντείνοντας την αίσθηση της χρονικής απόστασης που μας χωρίζει από τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και μειώνοντας τη σημασία της σκηνικής δράσης και της παιδικής περιέργειας που σχετίζεται με τη θεατρική τέχνη.

Παρόλα αυτά, η παράσταση και οι ηθοποιοί καταφέρνουν να συγκινήσουν και σε πολλές περιπτώσεις, οι ερμηνείες τους ζωντανεύουν τους ήρωες του έργου με ανάγλυφο τρόπο, όπως για παράδειγμα η Δόμνα της Ελένης Βλάχου, που μοιάζει να ξεπηδά από τις σελίδες του βιβλίου.

Το θεατρικό κτίριο, ο τόπος με τις κυριολεκτικές, τις μεταφορικές και τις πολλαπλές και παράλληλες σημασίες του, έχει κεντρικό ρόλο στο μυθιστόρημα. Η επιλογή της Κεντρικής Σκηνής του κτιρίου Τσίλλερ, του Εθνικού θεάτρου, φαντάζει ιδανική για το ανέβασμα του έργου που διαδραματίζεται στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών. Τα δύο κτίρια, όπως και οι σκηνές τους, σχεδιάστηκαν από τον ίδιο αρχιτέκτονα και παρουσιάζουν αδιαμφισβήτητες ομοιότητες.

Παρόλα αυτά, οι ομοιότητες και οι δυνατότητες του χώρου παραμένουν αναξιοποίητες. Τα θεωρεία του θεάτρου δεν ‘’κατοικούνται’’ από τους ηθοποιούς, όπως θα περίμενε κανείς. Αντίθετα, το σιδερένιο πατάρι που τοποθετήθηκε στο κέντρο της σκηνής, δεν μεταφέρει την αίσθηση του θεωρείου στο οποίο έμειναν τα δύο αδέλφια και η Δόμνα, και βρίσκεται σε αναντιστοιχία με τα πραγματικά θεωρεία που παραμένουν στο οπτικό πεδίο των θεατών.

Η παρουσία των μουσικών δίνει ζωντάνια στην παράσταση και αναδεικνύει τη συμβολή της μουσικής στην έκφραση των προσωπικών συναισθημάτων και στην αναγωγή τους, μέσω αυτής, σε συλλογικά. Όμως, η τοποθέτησή των μουσικών σε ένα από τα θεωρεία του θεάτρου εντείνει την αίσθηση της ερήμωσής τους και διαχωρίζει την παρουσία των μουσικών από το σύνολο των προσφύγων και τη σκηνική δράση, δημιουργώντας την εντύπωση μιας δεύτερης, μουσικής σκηνής.

Στο μυθιστόρημα της Αγγελικής Δαρλάση, η αδελφή του Δρόσου, η Αρετή, παρατηρεί τις γοργόνες που διακοσμούν τους στύλους του Δημοτικού Θεάτρου των Αθηνών και φέρνει στον νου της τη θλίψη και το πένθος τους που ξεσηκώνει τη θάλασσα. Η Μιράντα στην «Τρικυμία» του Σαίξπηρ παρακολουθεί με τρόμο τα κύματα και το ναυάγιο που προκαλεί ο Πρόσπερο.

Η θάλασσα χώρισε την ιστορία της ζωής των προσφύγων σε δύο μέρη, τους χώρισε από τα αγαπημένα τους πρόσωπα και από τον τόπο τους. Άνθρωποι, αντικείμενα και όνειρα βρίσκονται στον βυθό της.

Ο φωτισμός της σκηνής με σκούρους μπλε τόνους, φέρνει στον νου τον βυθό της θάλασσας που διέσχισαν οι πρόσφυγες για να σωθούν, αλλά και τη θλίψη μέσα στην οποία έχουν βυθιστεί, αδυνατώντας να αναδυθούν στην επιφάνεια. Σε συνδυασμό με τη σκηνογραφία, η σκηνή δίνει την αίσθηση του εσωτερικού ενός ναυαγίου.

Τόσο το έργο όσο και η παράσταση οδηγούν αβίαστα και ανεπιτήδευτα στον συσχετισμό του προσφυγικού, έτσι όπως το βίωσαν οι Έλληνες μετανάστες από τη Μικρά Ασία, με τη σύγχρονη μεταναστευτική κρίση, τις τραγικές ιστορίες των σύγχρονων ασυνόδευτων προσφυγόπουλων και τις καταστάσεις που βιώνουν οι πρόσφυγες στη χώρα μας και σε ολόκληρο τον κόσμο, εντείνοντας τη συγκίνηση που προκαλεί το έργο και υπενθυμίζοντας τη σημασία της μνήμης και της ιστορίας, ως μέσου για την αποφυγή της επανάληψης των ανθρώπινων τραγωδιών.

”Προσφυγόπουλα, Έλληνες και Αρμένιοι, στην Αθήνα ” (1923)

Για τους πρόσφυγες του έργου, η χαμένη τους πατρίδα αντιπροσώπευε τον τόπο της ομορφιάς και του πολιτισμού, την υλική, πνευματική και συναισθηματική πληρότητα. Όλα εκείνα από τα οποία έχουν αποκοπεί.

Η μαγεία του θεάτρου, όπως η μαγεία στο έργο του Σαίξπηρ, τους βοηθάει να πιστέψουν στις δυνάμεις τους, στη δυνατότητα του ανθρώπου να δημιουργεί, να συνθέτει πραγματικότητες και να τους δίνει πνοή, πνεύμα και νόημα, εκεί που πριν υπήρχε το κενό, ακριβώς όπως η σκηνική δράση ζωντανεύει στον κενό θεατρικό χώρο.

Στο έργο, οι πρόσφυγες καταφεύγουν στο θεατρικό κτίριο για να βρουν την ασφάλεια μιας στέγης που θα καλύψει τις βασικές τους ανάγκες. Έπειτα, καταφεύγουν στη θεατρική τέχνη, για να καταστήσουν, ξανά, τη ζωή τους ανθρώπινη.

Για αυτόν τον λόγο καταφεύγουν οι άνθρωποι στο θέατρο σε κάθε εποχή. Όπως λέει η Αγγελική Δαρλάση, μέσα από τα λόγια της μικρής Αρετής: «Χάρη στον Άριελ ο Πρόσπερος δεν ξεχνούσε πως ήταν άνθρωπος».