«Δούναι και λαβείν»: Φυλλομετρώντας τα κατάστιχα του Γιανούλη Χαλεπά
Μια νέα ματιά στο έργο του γνωστότερου νεοέλληνα γλύπτη επιχειρεί να αποτελέσει η έκθεση που φιλοξενείται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών της Θεσσαλονίκης, εστιάζοντας στον μοντέρνο χαρακτήρα της δημιουργίας του, έτσι όπως αναδύεται μέσα από γλυπτά και σχέδια που ανήκουν στη Συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση.
Την ίδια περίπου εποχή που ο Αρθούρος Ρεμπώ εγκατέλειπε το ευρωπαϊκό έδαφος και μαζί με αυτό την ποίηση, για να μη γράψει πια ούτε ένα στίχο, ο Γιανούλης Χαλεπάς άρχιζε να κατεβαίνει ένα-ένα τα σκαλιά που θα τον οδηγούσαν στη σκοτεινή ήπειρο της ψυχικής ασθένειας. Πριν χαθεί στα παζάρια του Άντεν και της Χαράρ, ο νεαρός ποιητής είχε προλάβει να διατυπώσει μια απαίτηση που θα αποτελέσει κατηγορική προσταγή για κάθε καλλιτέχνη μετά απ’ αυτόν: «Πρέπει να είμαστε απόλυτα μοντέρνοι».
Ο Γιανούλης Χαλεπάς, πιθανότατα, δεν γνώριζε τον στίχο αυτό του Ρεμπώ –όπως μάλλον δεν γνώριζε τις αναζητήσεις της μοντέρνας τέχνης της εποχής του· κυβισμός, ντανταϊσμός, σουρεαλισμός δεν φαίνεται να του ήταν έννοιες οικείες. Κι όμως, όταν θα αναδυθεί, σαν τον Ορφέα, από τον Άδη του φρενοκομείου και της επιβεβλημένης σιωπής, ο Χαλεπάς θα παρουσιαστεί σαν ένας σύγχρονος, ένας «απόλυτα μοντέρνος» καλλιτέχνης.
Από τη Συλλογή του Ιδρύματος ΩνάσηΑυτά τα μοντέρνα χαρακτηριστικά της τέχνης του μας επιτρέπει να ανιχνεύσουμε η έκθεση «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και λαβείν», που φιλοξενείται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών της Θεσσαλονίκης και συνδιοργανώνεται με το Ίδρυμα Ωνάση. Στην έκθεση, που επιμελείται η ομότιμη καθηγήτρια Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, παρουσιάζονται περισσότερα από 150 εκθέματα.
Εκτός από 60 περίπου γλυπτά, η έκθεση περιλαμβάνει άλλα τόσα σχέδια, φωτογραφικό υλικό, καθώς και τα κατάστιχα που δίνουν τον τίτλο «Δούναι και λαβείν»: Πρόκειται για δέκα κατάστιχα λογαριασμών του εργαστηρίου μαρμαρογλυπτικής του πατέρα του, Ιωάννη, πάνω στα οποία ο Γιανούλης σχεδίαζε, και γι’ αυτό διασώθηκαν, επιτρέποντάς μας να αποκτήσουμε μια εικόνα για τη λειτουργία και την έκταση των δραστηριοτήτων ενός από τα μεγαλύτερα εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής του 19ου αιώνα.
Μεγάλο μέρος των εκθεμάτων προέρχεται από τη Συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση, η οποία εμπλουτίστηκε πρόσφατα με έργα της συλλογής Ειρήνης και Βασίλη Χαλεπά, των ανιψιών του καλλιτέχνη, οι οποίοι τον Αύγουστο του 1930 τον έφεραν από την Τήνο στην Αθήνα, προσφέροντάς του ένα εργαστήρι στην οικία τους, στην οδό Δαφνομήλη, όπου δημιούργησε περισσότερα από 40 γλυπτά, μαζί με πολλά σχέδια.
Το έργο του Χαλεπά κατανέμεται σε τρεις δημιουργικές περιόδους: Η πρώτη (1870-1878) καλύπτει τα νεανικά του χρόνια μέχρι την εκδήλωση της αρρώστιας του. Η δεύτερη (1902-1930) αφορά τα χρόνια που έζησε και εργάστηκε στην Τήνο μετά την επάνοδό του από το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Η τρίτη ταυτίζεται με την εποχή που έζησε και δημιούργησε στην Αθήνα, μέχρι τον θάνατό του το 1938.
Το «δούναι και λαβείν» του τίτλου δεν αφορά μονάχα τα λογιστικά κιτάπια, αλλά, πολύ περισσότερο, τον στόχο της έκθεσης να ανιχνεύσει τις εκάστοτε συνομιλίες του Χαλεπά: Είτε με την κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα του Βουκουρεστίου, όπου δραστηριοποιούνταν το εργαστήριο του πατέρα του, ή το ακαδημαϊκό πνεύμα του Μονάχου, όπου σπούδασε, είτε με συναδέλφους του που θαύμαζε, όπως τον Δημήτριο Φιλιππότη και τον «Θεριστή» (παρουσιάζεται στην έκθεση) ή τον «Ξυλοθραύστη» του –τον οποίο μελετά συστηματικά, όπως φαίνεται από τα σχέδιά του– είτε, τέλος, με έργα της αρχαιότητας, από τα οποία εκτιμούσε, όπως δήλωνε όταν πια επέστρεψε στη δημιουργική δράση, «τα προ του Φειδίου», δηλαδή τα αρχαϊκά.
Μια προσωπική γλώσσαΌπως σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, σε αυτή την περίοδο ο Χαλεπάς από τον ακαδημαϊσμό που διδάχτηκε «περνά σε μια προσωπική γλώσσα, που απογυμνώνει το θέμα μέσα από μια συνεχή έρευνα στη σύνθεση, τη δομή του γλυπτού, τη σχέση των όγκων, το περίοπτο, τις αντιθέσεις, πατώντας στη θεματολογία που γνώρισε στα νιάτα του».
Είναι αξιοσημείωτο ότι για τα έργα που φιλοτέχνησε στην Τήνο ο Χαλεπάς χρησιμοποιούσε το μόνο υλικό που είχε διαθέσιμο: τον πηλό. Το εύθραυστο αυτό υλικό τον οδηγούσε στη δημιουργία έργων που ήταν συμπαγή και χωρίς κενά, συχνά μετωπικά, τα οποία θυμίζουν έντονα τις αρχαϊκές κόρες.
Εκτός από τους διαλόγους μέσα από τους οποίους ο Χαλεπάς συγκροτεί τη γλυπτική του γλώσσα, ένα μέρος των έργων της τελευταίας περιόδου της ζωής του, της «αθηναϊκής», εκφράζει με τρόπο κάποτε ονειρικό και πάντοτε υπόρρητα ερωτικό, τα αισθήματά του για τον οικογενειακό του περίγυρο και, ιδιαίτερα, για τις μικρές ανιψιές του. Η προτομή της γυμνόστηθης Ευτυχίας, για παράδειγμα, φέρει στην πίσω πλευρά, εν είδει υπογραφής, την αυτοπροσωπογραφία του με κλειστά μάτια να ονειρεύεται.
Στο σπίτι της ΤήνουΤέλος, ανάμεσα στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό που συνοδεύει την έκθεση, μια φωτογραφία απεικονίζει τον καλλιτέχνη στο σπίτι του, στον Πύργο της Τήνου, πλάι σε ένα γλυπτό που πλέον δεν σώζεται ολόκληρο, τη «Γενοβέφα». Ο τοίχος πίσω του διακρίνεται κατάγραφος από σχέδια με μολύβι, αποτελώντας μια σπάνια μαρτυρία για τον πλούτο που κρύβουν ακόμη και σήμερα κάτω από τον ασβέστη οι τοίχοι αυτοί.
Σύμφωνα με όσα δήλωσε η διευθύντρια Πολιτισμού Αφροδίτη Παναγιωτάκου, το Ίδρυμα Ωνάση πρόκειται να χρηματοδοτήσει ένα πρόγραμμα για την «αποκάλυψη» των σχεδίων αυτών με τη χρήση νέων, σύγχρονων τεχνολογιών, ενώ από το υπουργείο Πολιτισμού ανακοινώθηκε η χρηματοδότηση της αποκατάστασης και επανέκθεσης της οικίας Χαλεπά από το Ταμείο Ανάκαμψης.
Για «μια οφειλόμενη τιμή σ’ αυτόν τον “μοντέρνο” και της δικής μας εποχής, όχι μόνο επειδή στα έργα αυτά μπορούμε να αναγνωρίσουμε το βάρος και τη χάρη του κόσμου αλλά και επειδή μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας» έκανε λόγο, κατά τη διάρκεια των εγκαινίων ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Παπαδημητρίου, σημειώνοντας ότι «ο Χαλεπάς παραλαμβάνει κλασικές γραμμές, κλασικά σχέδια και κλασικό ύφος για να δημιουργήσει το δικό του, προσωπικό σύμπαν εξπρεσιονισμού».
Τέλος, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, η οποία και εγκαινίασε την έκθεση, υπογράμμισε ότι η έκθεση «μας υπενθυμίζει, υπόρρητα, ότι “κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί”, ούτε καν και ο μοναχικός, ταλανισμένος ψυχικά Χαλεπάς». Για να τονίσει με νόημα, παρουσία των «αρχών του τόπου», ότι η γενέθλια Θεσσαλονίκη είναι «μια πόλη που δεν της ταιριάζουν φαινόμενα εγκληματικής βίας» και πως «είμαι σίγουρη ότι θα αντισταθεί στον ζόφο επενδύοντας στα νοήματα και τις αξίες του πολιτισμού, τόσο στο πεδίο της δημιουργίας, όσο και στον κοινωνικό βίο».
Η έκθεση πλαισιώνεται από πολυσέλιδο δίγλωσσο κατάλογο, σε επιστημονική επιμέλεια της Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά, ενώ στο πλαίσιο των παράλληλων εκδηλώσεων θα πραγματοποιηθούν θεατρικά και μουσικά δρώμενα, διαλέξεις, ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα.