Αγία Σοφία: Η ιστορία πίσω από τον ναό – ορόσημο της Χριστιανοσύνης

Στις 23 Φεβρουαρίου του 532, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός διατάζει την ανέγερση του ναού της Αγίας Σοφίας. Δεν ήταν όμως η πρώτη φορά που ο ναός αυτός θα στόλιζε το κέντρο της Κωνσταντινούπολης. Συγκεκριμένα, ήταν η τρίτη προσπάθεια αναστήλωσης του ναού, ο οποίος είχε στο παρελθόν καταστραφεί με αρκετά βάναυσο τρόπο. Η τρίτη αυτή προσπάθεια αποδείχτηκε και η τελευταία, αφήνοντας τον μεγαλοπρεπή ναό στην μορφή που τον γνωρίζουμε μέχρι και σήμερα. Περίπου…

Το 330 μ.Χ, άρχισε για πρώτη φορά να κτίζεται στην Κωνσταντινούπολη, ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας, ο οποίος τότε θεμελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο. Η εκκλησία αυτή συμβόλιζε τη νέα σελίδα στην ιστορία της πόλης, καθώς είχε μόλις ανακηρυχτεί ως η πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με την ονομασία Νέα Ρώμη. Η ανέγερση του ναού ήταν αρκετά χρονοβόρα, με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας να μην προλάβει να δει ποτέ ολοκληρωμένο τον ναό, ο οποίος ολοκληρώθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο και τα εγκαίνια έγιναν στις 15 Φεβρουαρίου 360.

Το 404 μ.Χ, κατά την διάρκεια της βασιλείας του Αρκαδίου, ο πρώτος αυτός ναός καταστράφηκε από τους υποστηρικτές του Ιωάννη του Χρυσόστομου, ο οποίος τότε είχε εξοριστεί από την αυτοκράτειρα Ευδοξία. Η Αγία Σοφία όμως, γρήγορα επισκευάστηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β‘ και τα εγκαίνια της έγιναν στις 11 Ιανουαρίου 415. Η επιλογή όμως του ξύλου ως κυρίαρχο υλικό, για ακόμα μία φορά, έφερε την εκκλησία ξανά αντιμέτωπη με μία τεράστια καταστροφή.

Όταν το 532 ξέσπασε η Στάση του Νίκα, ο ναός θα καταστρεφόταν ολοσχερώς και θα έβλεπε τα παλιά του μεγαλεία να χάνονται. Πολύ σύντομα, όμως, θα γνώριζε νέα…

Αμέσως μετά το τέλος της Στάσης του Νίκα, που άφησε πίσω της πολλά ερείπια, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α’, δρομολόγησε την ανέγερση της Αγίας Σοφίας. Ως αρχιτέκτονες του ναού όρισε δύο από τους κορυφαίους Μικρασιάτες γεωμέτρες της εποχής, τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον Ισίδωρο από τη Μίλητο.

Ο αυτοκράτορας ήθελε ο ναός να αντικατοπτρίζει το μεγαλείο της πόλης στην οποία ήταν χτισμένος. Ο ναός αφιερώθηκε στην Σοφία του Θεού, όμως έχει περισσότερο ταυτιστεί με την Παναγία. Λέγεται πως για την κατασκευή του χρειάστηκαν 320 κεντηνάρια χρυσού, τα οποία υπολογίζονται να είχαν κόστος γύρω στα 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ! Επίσης, δούλευαν ακατάπαυστα 10.000 τεχνίτες, επί 6 χρόνια. Το αποτέλεσμα ήταν επάξιο της μεγαλοπρέπειας στην οποία στόχευε ο αυτοκράτορας και αποκαλύφθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 537.

Στα εγκαίνια του ναού ο Ιουστινιανός λέγεται πως ευχαριστούσε τον Θεό που τον αξίωσε να δημιουργήσει έναν τόσο «καθηλωτικό» ναό, τονίζοντας μάλιστα πως το έργο του κατάφερε να ξεπεράσει σε μεγαλείο τον Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα.

Το μεγαλείο του ναού ξεκινούσε ήδη από το προαύλιο του. Εκεί υπήρχε μία κρήνη, στην οποία οι επισκέπτες διάβαζαν την φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ», η οποία μεταφράζεται ως «ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου». Το ξεχωριστό αυτής της φράσης, είναι πως διαβάζεται το ίδιο και ανάποδα.

Περνώντας το αίθριο και μπαίνοντας στο εσωτερικό του ναού, συναντούμε τον έξω και κυρίως Νάρθηκα και έπειτα τον κυρίως Ναό. Ο ναός είναι κτισμένος στον άκρως πρωτοποριακό για την εποχή του αρχιτεκτονικό ρυθμό της βασιλικής με τρούλο. Ο τρούλος διαμέτρου 31 εκατοστών, δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται, εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του, σαν ένα μεγαλοπρεπές κομμάτι ουρανού πάνω από το ιερό.

Έχοντας κτιστεί σε μία αρκετά σεισμογενή περιοχή, η Αγία Σοφία συχνά απειλούνταν από έντονους σεισμούς, οι οποίοι κατάφεραν να γκρεμίσουν δύο φορές τον μεγαλοπρεπή τρούλο της. Κάθε φορά όμως, ο τρούλος επέστρεφε ακόμα πιο γερός και μεγαλοπρεπής όπως ο «χαρακτήρας» του ναού.

Ψηφιδωτό του ναού, που απεικονίζει τον Ιωάννη Β’ Κομνηνό, την Παναγία με τον Ιησού και την Ειρήνη της Ουγγαρίας. Photo Credits: Wikimedia Commons

Στο εσωτερικό του ναού, όλα τα βλέμματα μαγνητίζονταν από τα αξιοθαύμαστα ψηφιδωτά και τις ξεχωριστές τοιχογραφίες που τον στόλιζαν. Από τα ψηφιδωτά, κάποια έχουν διασωθεί και μένουν να θυμίζουν το άλλοτε σημαντικό κέντρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι τοιχογραφίες όμως είχαν από νωρίς καταστραφεί, καθώς το Ισλάμ καταδικάζει ως βλασφημία την απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος.

Οι σταδιακές αυτές καταστροφές του ορθόδοξου στοιχείου του ναού, ξεκίνησαν το 1204, με τις Σταυροφορίες. Εκείνη την περίοδο και μέχρι το 1261, ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός, ενώ μετά την Άλωση της Πόλης το 1453, ο ναός απέκτησε 4 μιναρέδες και έγινε μουσουλμανικό τέμενος. Περίπου 5 αιώνες μετά, το τέμενος μετατράπηκε σε μουσείο από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, σε μία προσπάθεια εκσυγχρονισμού της Τουρκίας. Πενήντα χρόνια μετά, και συγκεκριμένα στις 6 Δεκεμβρίου του 1985, η UNESCO, ανακήρυξε την Αγία Σοφία ως Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Όμως πρόσφατα, την απόφαση αυτή της UNESCO επέλεξε να αψηφήσει το Συμβούλιο Επικρατείας της Τουρκίας, δίνοντας την δυνατότητα μετατροπής του μεγάλου αυτού συμβόλου της ορθόδοξης πίστης, σε λατρευτικό χώρο του Ισλαμισμού. Με την σύμφωνη γνώμη του Τούρκου Προέδρου, Ταγίπ Ερντογάν, στις 10 Ιουλίου του 2020 η Αγία Σοφία, που μέχρι τότε λειτουργούσε αμιγώς ως μουσείο, έγινε και επισήμως τζαμί, με την πρώτη μουσουλμανική προσευχή της 24^ης Ιουλίου να σηματοδοτεί αυτή την αλλαγή.

Το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας. Photo by Raimond Klavins on Unsplash

Παρά τις έντονες και παγκόσμιες αντιδράσεις , η Αγία Σοφία λειτουργεί πλέον ως τέμενος και παράλληλα ως μουσείο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως το κορυφαίο σύμβολο του χριστιανισμού χάνει την ύψιστη ιστορική αξία του. Εξάλλου, ο ναός αυτός φιλοξένησε κάποιες από τις πιο σημαντικές σελίδες της ορθόδοξης πίστης, όπως την πρώτη ψαλμωδία του Ακάθιστου Ύμνου το 626, μετά την νίκη των Βυζαντινών επί των Αβάρων και των Περσών, αλλά και την κίνηση που έθεσε σε εφαρμογή το Σχίσμα των Δύο Εκκλησιών όταν στις 16 Ιουλίου του 1054, ο απεσταλμένος του Πάπα, καρδινάλιος Ουμβέρτος, τοποθέτησε επιδεικτικά τη Βούλα Αφορισμού του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου στην Αγία Τράπεζα του ναού.