Φάουστ: Ο σημαντικότεροι θεατρικοί σταθμοί ενός εμβληματικού ήρωα

Ο μύθος του Φάουστ, ενός Γερμανού Αλχημιστή, νεκρομάντη και αστρολόγου, που πουλάει την ψυχή του στον διάβολο με αντάλλαγμα τη γνώση και την ισχύ, θεωρείται ένας από τους διαχρονικότερους των νεότερων χρόνων. Για αιώνες ολόκληρους κατάφερε να εξάψει την φαντασία αποτελώντας ένα αρχετυπικό σύμβολο της δίψας του ανθρώπου για γνώση και κατανόηση του κόσμου, καθώς και της θέσης τους σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο τοπίο γεμάτο νέες δυνατότητες αλλά και νέες ανησυχίες.

Αυτός ο τόσο γοητευτικός και γεμάτος μυστικισμό μύθος, πρωτοεμφανίστηκε το 1587 με το βιβλίο ανώνυμου συγγραφέα «Historia von D. Johann Fausten […]», βασισμένο στην ιστορική φιγούρα του Γιόχαν Γκέοργκ Φάουστ, ο οποίος μετά τον μυστήριο θάνατο του γύρω στο 1540 πέρασε στη λαϊκή αντίληψη ως ένας αφορισμένος αιρετικός που εξασκούταν στη μαγεία και σε άλλες σκοτεινές τέχνες και του οποίου η διαβολική φήμη προκαλούσε φόβο στις καρδιές των ανθρώπων.

Το βιβλίο διαδόθηκε από άκρη σε άκρη της Ευρώπης γνωρίζοντας τεράστια επιτυχία. Ήταν αυτό που ενέπνευσε σπουδαίους δραματουργούς όπως ο Γκαίτε, ο Λέσσινγκ και ο Μάρλοου, να καταπιαστούν με την ιστορία του Φάουστ, εξελίσσοντας και επικαιροποιώντας τον μύθο και προσθέτοντας ο καθένας το δικό του λιθαράκι στη διαμόρφωση της «φαουστιανής» παράδοσης στις τέχνες και τα γράμματα.

Εμβληματικό σύμβολο του δυτικού πολιτισμού, «τρύπωσε» σε κάθε πεδίο του ανθρώπινου πνεύματος από την κλασική μουσική και την όπερα, το μυθιστόρημα, την ποίηση, το θέατρο, τη ζωγραφική και τη γλυπτική, έως τον κινηματογράφο, το παραμύθι, τα video games, τα κόμικ, τα manga και τα graphic novel.

Με αφορμή την επέτειο θανάτου του εμβληματικού συγγραφέα Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, στις 22 Μαρτίου 1832, του ανθρώπου που μας χάρισε την αριστουργηματικότερη και διαχρονικότερη εκδοχή του «Φάουστ», πραγματοποιούμε ένα αφιέρωμα στην πορεία του σαγηνευτικού ήρωα στη θεατρική σκηνή.

Από την παράσταση του «Δόκτωρ Φάουστους» στο Shakespeare’s Globe το 2011

Γραμμένο ανάμεσα στο 1588 και 1592 το αριστούργημα του αναγεννησιακού θεάτρου «Δόκτωρ Φάουστους» του Κρίστοφερ Μάρλοου θεωρήθηκε αρκετά αμφιλεγόμενο για την εποχή του. Εμπνευσμένο από την αγγλόφωνη εκδοχή του «Historia von D. Johann Fausten» (1587), το έργο αφηγείται την ιστορία ενός άνδρα που πουλάει την ψυχή του στον διάβολο με αντάλλαγμα γνώση και εξουσία. Εμφυσώντας στον γνωστό γερμανικό μύθο το μεγαλείο μιας τραγωδίας, ο δραματουργός διατήρησε μέρος του μπουφονικού στοιχείου της αρχικής πηγής, χαρακτηριστικό που κληροδοτήθηκε στις μεταγενέστερες εκδοχές του «Φάουτ», ιδιαίτερα σε εκείνες του Θεάτρου Μαριονέτας. Ο Μάρλοου γράφει ένα έργο για τον πειρασμό, την πτώση και την ανθρώπινη φιλοδοξία που έρχεται αντιμέτωπη με τους θεϊκούς περιορισμούς. Ο ήρωας του, ο οποίος δεν γλιτώνει από την αιώνια καταδίκη, αποκτά ποιητική χροιά.

Γκότχολντ Έφραίμ Λέσσινγκ

Ο συγγραφέας, φιλόσοφος και κριτικός, Γκότχολντ Έφραίμ Λέσσινγκ, ένας από τους αντιπροσωπευτικότερους Γερμανούς διαφωτιστές, θα είναι εκείνος που μέσα από ένα ανολοκλήρωτο έργο του 1780 θα προχωρήσει σε αιτιολόγηση των πράξεων και των επιλογών του Φάουστ αντικαθιστώντας το τραγικό τέλος του ήρωα με τη σωτηρία, μια παράδοση που θα μιμηθούν αργότερα και άλλοι. Όντας ορθολογιστής ο ίδιος , σκιαγράφησε έναν κεντρικό χαρακτήρα ατρόμητο στο κυνήγι της γνώσης και με ευγενή κίνητρα. Στο έργο το φως του ορθού λόγου υπερνικά τη δύναμη του σκότους και ο Φάουστ συμφιλιώνεται με τον θεό.

Joseph Fray, εικονογραφία για το πρώτο μέρος του «Φάουστ» (1846)

Στο ίδιο μήκος κύματος με τον Λέσσινγκ κινήθηκε και ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε ο οποίος με τον «Φάουστ» παρέδωσε το κορυφαίο του ποιητικό, φιλοσοφικό και θεατρικό επίτευγμα. Ένα δραματικό ποίημα, που δημοσιεύτηκε σε δύο μέρη το 1808 και το 1831, το οποίο αποτελεί ένα χρονικό του πασίγνωστου γερμανικού μύθου που βρίθει φιλοσοφικών, θεολογικών, μυθολογικών, πολιτικών, πολιτιστικών, επιστημονικών και άλλων αναφορών, δύσκολο στη σκηνική του πραγμάτωση. Το έργο του Γκαίτε είναι εμποτισμένο με ποικίλα επικά, λυρικά, δραματικά, οπερατικά και χορικά στοιχεία με τον ποιητή-δραματουργό να χρησιμοποιεί διάφορα μέτρα και στυλ.

Μια τραγωδία για τον «ιδανικό άνθρωπο» σε όλο του το μεγαλείο και την ισχύ, όπου το μεσαιωνικό ηθικό δίλημμα δίνει τη θέση του σε έναν απέραντο εσωτερικό κόσμο. Ο Γκαίτε απεικονίζει την ατέρμονη προσπάθεια του ανθρώπου για κατάκτηση της γνώσης, για απόκτηση ψυχικής καλλιέργειας και ολοκλήρωση. Μια προσπάθεια που θα τον οδηγήσει στη σωτηρία και την εξιλέωση. Επιπλέον, ο Γκαίτε εισάγει για πρώτη φορά τον χαρακτήρα της Μαργαρίτας/Γκρέτσεν στήνοντας γύρω της το πιο οδυνηρό μέρος της τραγωδίας του.

Παράσταση του «Φάουστ» του Σαρλ Γκουνό από τη Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης. Στον ομώνυμο ρόλο ο Γιόνας Καόυφμαν

Η εκδοχή του Γκαίτε είναι αυτή που επικράτησε στον ρομαντικό 19ο αιώνα αναγνωρίζοντας στη φιγούρα του Φάουστ την ψυχή και τον νου μιας ολόκληρης περιόδου. Ο μύθος πέρασε από τη λογοτεχνία στη φιλοσοφία και την κλασική μουσική. Δεκάδες μουσικές εκδοχές κατέκλισαν τις Όπερες και τις αίθουσες συναυλιών. Από την δραματική καντάτα του Έκτορ Μπερλιόζ έως τις διάσημες μελοποιήσεις των Μπετόβεν και Σούμπερτ πάνω στους υπέροχους στίχους του Γκαίτε και τις συναρπαστικές συνθέσεις των Βάγκνερ και Λίστ.

Η βασισμένη στο αριστούργημα του Γκαίτε ομότιτλη όπερα του Σάρλ Γκουνό, η οποία έκανε πρεμιέρα στο Παρίσι το 1859, σε λιμπρέτο Ζυλ Μπαρμπιέ και Μισέλ Καρέ, αποτέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα η δημοφιλέστερη από όλες τις όπερες. Το έργο του Γκουνό, έχοντας αφήσει στην άκρη τον φιλοσοφικό χαρακτήρα του πρωτότυπου, επικεντρώνεται στο ρομαντικό ειδύλλιο της Μαργαρίτας με τον Φάουστ και τις τραγικές συνέπειες του. Για δεκαετίες ολόκληρες, ήταν εκείνo που άνοιγε τη σεζόν της Μητροπολιτικής Όπερας της Νέας Υόρκης, χαρίζοντας στον Γάλλο συνθέτη διεθνή φήμη.

Φωτογραφία από το ανέβασμα του «Doctor Faustus Lights the Lights» σε σκηνοθεσία Ρόμπερτ Ουίλσον

Η εκκεντρική avant-garde ποιήτρια, συγγραφέας και δραματουργός Γερτρούδη Στάιν θα δημιουργήσει το 1938 μια μεταμοντέρνα εκδοχή του Φάουστ, με τίτλο «Doctor Faustus Lights the Lights». Πρόκειται για ένα λιμπρέτο όπερας, που ποτέ δεν απέκτησε μουσική σύνθεση επισήμως, σε μια τραγικοκωμική, στα όρια του παραλόγου, αναμόρφωση του μύθου. Ο κεντρικός ήρωας εδώ ανταλλάσσει την ψυχή του με την ικανότητα να τιθασεύσει τον ηλεκτρισμό ώστε να δημιουργήσει φως. Ενώ, παράλληλα, η συγγραφέας εισάγει έναν νέο χαρακτήρα, έναν συνδυασμό της Μαργαρίτας και της Ελένης της Τροίας, η οποία σαν μια άλλη Εύα, αποκτά γνώση μέσα από το δάγκωμα ενός φιδιού.

Ένα επαναστατικό έργο για την ηθική, τη θρησκεία και την ταυτότητα στον 20 αιώνα. Ο ηλεκτρισμός αποτέλεσε μια θεματολογία που απασχόλησε τη Στάιν όσον αφορά τη θέση που η τότε νέα  τεχνολογία κατείχε στις ζωές των ανθρώπων. Επιπλέον, λειτουργούσε ως μια μεταφορά του φόβου της ότι η ίδια πουλούσε την ψυχή της για τη φήμη, παραλληλίζοντας τον με τον φόβο ότι ο σύγχρονος πολιτισμός πουλούσε την ανθρωπιά του στο όνομα της εξέλιξης της τεχνολογίας. Το λιμπρέτο της Στάιν προσέλκυσε το ενδιαφέρον διάφορων θεατρικών πειραματιστών όπως ο Τζούλιαν Μπεκ και ο Ρόμπερτ Γουίλσον.

Τις τελευταίες δεκαετίες ο Φάουστ εξακολουθεί να αποτελεί επιδραστική φιγούρα στο συλλογικό ασυνείδητο με νέα πρωτότυπα έργα να παρουσιάζονται πάνω στη σκηνή. To 1996 θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά το «Faust is Dead» του Μαρκ Ρέιβενχιλ. Ένα σκοτεινό και αιχμηρά χιουμοριστικό έργο όπου ο ήρωας του διακηρύσσει τον «Θάνατο του Ανθρώπου» και το «Τέλος της Ιστορίας». Ένας Γάλλος μετά-μοντερνιστής φιλόσοφος βρίσκεται στις Ηνωμένες Πολιτείες για να προωθήσει το νέο του βιβλίο. Εκεί γνωρίζει τον Πιτ, γιο ενός μεγιστάνα της πληροφορικής, με τον οποίο ξεκινούν ένα ηδονιστικό ταξίδι κατά μήκος της Αμερικής.

Ο συγγραφέας εδώ δεν ακολουθεί την βασική πλοκή του μύθου του Φάουστ, καθώς κανείς δεν πρόκειται να πουλήσει την ψυχή του στον διάβολο. Αποδεσμεύει την ιστορία από τα μεταφυσικά της στοιχεία και την τοποθετεί αποκλειστικά στον κόσμο των ανθρώπων. Έννοιες όπως ο παράδεισος και η κόλαση, η αιώνια καταδίκη και η σωτηρία μπορούν να αναζητηθούν μόνο ως έμμεσες αναφορές στο έργο, το οποίο καταπιάνεται με τη μεταμοντέρνα φιλοσοφία και τον τρόπο που αντιμετωπίζει ιδέες όπως το «καλό» και το «κακό».