Ένα θρηνητικό τραγούδι για την Ουκρανία και για κάθε απώλεια

Πριν από πέντε χρόνια, η Μαριάννα Σαντόφσκα – μια από τις σημαντικότερες φωνές της Ουκρανίας – ταξίδευε στα χωριά γύρω από τη Μαριούπολη, προκειμένου να συγκεντρώσει και να καταγράψει παραδοσιακούς ήχους. Σήμερα, δεν ξέρει καν αν είναι ζωντανοί οι άνθρωποι με τους οποίους συναντήθηκε τότε. Τραγική ειρωνεία; Την ίδια στιγμή συμμετέχει στη νέα διαπολιτισμική παραγωγή της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής που, ερευνά τρόπους για την διαχείριση του πένθους.

«Σχεδίαζα να οργανώσω μια νέα αποστολή προκειμένου να έρθω σε επαφή με την ελληνική κοινότητα στα χωριά της Μαριούπολης. ΄Ηθελα να να συλλέξω τραγούδια, ιστορίες, τελετουργίες που έχουν συγκρατήσει στη μνήμη τους. Μα, αισθάνομαι ένα σιωπηλό κενό όταν τα σκέφτομαι όλα αυτά. Και μετά θυμώνω» εξηγεί η Σαντόφσκα ενώ βρίσκεται στις πρόβες του «Hello Emptiness».

Η σπουδαία Ουκρανή ερμηνεύτρια Μαριάννα Σαντόφσκα στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ.

Είναι μια από τους έξι βασικούς καλλιτεχνικούς συντελεστές – μαζί με τη σκηνοθέτρια Στέφανι Τιρς, την συνθέτρια-ερμηνεύτρια Μάρθα Μαυροειδή και τους χορευτές Χουάν Κρουθ Ντίαθ ντε Γκαράιο Εσναόλα, Ζυλιέν Φερραντί και Μανόν Παράν – που αναρωτιούνται πως εγγράφεται η απώλεια στην ψυχή του σύγχρονου ανθρώπου. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει έρθει να νοηματοδοτήσει με μεγαλύτερη δραματική ένταση αυτό το εγχείρημα.

«Θέλω να δημιουργήσω έναν ποιητικό χώρο μέσα στον οποίοι οι αρχαίοι θρήνοι και οι παραδοσιακές πολυφωνικές τελετουργίες αναβιώνουν με έναν σύγχρονο τρόπο. Με έναν τρόπο, δημιουργούμε ένα πλαίσιο, εντός του οποίου το κοινό τοποθετεί τα αισθήματα και τις σκέψεις του. Αναρωτιόμαστε για το πως η κλιματική αλλαγή, η εξαφάνιση των ειδών και οι συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις δίνουν σχήμα στο θρήνο. Πως η πανδημία άλλαξε τον τρόπο που κοιτάζουμε την απώλεια. Ποια είναι η αξία που δίνουμε ως κοινωνία στη ζωή και πόσο χώρο αφήνουμε για να πενθήσουμε αυτή τη ζωή όταν χαθεί» εξηγεί η δραματουργός και σκηνοθέτις της παράστασης.

Στην αφετηρία της έρευνας για το «Hello to Emptiness» βρίσκονται τα ελληνικά μοιρολόγια, αυτή πανάρχαια παγανιστική παράδοση που δεν εξαντλείται στον διάλογο με τους νεκρούς, αλλά εφαρμόζεται και στην επικοινωνία του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον.

Μάρθα Μαυροειδή: Η μουσική στέκεται απέναντι σε αυτήν την σιωπή, μεσολαβεί στο να εκφραστεί ο πόνος της απώλειας και να μετασχηματιστεί από βουβό και άμορφο συναίσθημα που μας συνθλίβει σε ελπίδα για την συνέχεια της ζωής

Η συνθέτρια και ερμηνεύτρια Μάρθα Μαυροειδή που, έχει διανύσει πολλά χρόνια έρευνας στον λαϊκό πολιτισμό, παρατηρεί πως ο ρόλος της μουσικής στο βίωμα του πένθους είναι πολλαπλός. «Δίνει σχήμα και μορφή σε κάτι που μοιάζει να μην χωράει σε λόγια. Φράσεις όπως ‘η σιωπή της απώλειας’ ή ‘βουβός πόνος’ μαρτυρούν πως τα λόγια γονατίζουν μπροστά στο πένθος. Η μουσική στέκεται απέναντι σε αυτήν την σιωπή, μεσολαβεί στο να εκφραστεί ο πόνος της απώλειας και να μετασχηματιστεί από βουβό και άμορφο συναίσθημα που μας συνθλίβει σε ελπίδα για την συνέχεια της ζωής. Ακόμα περισσότερο, μας βοηθάει να πάρουμε απόσταση από τον πόνο, σαν κάτι που εκφράζει το συναίσθημά μας αλλά ταυτόχρονα είναι έξω από το σώμα μας. Ο πόνος γίνεται ένας ήχος που τον παίρνει ο αέρας».

Η Μάρθα Μαυροειδή έχει την μουσική διεύθυνση της παράστασης.

Η συνεργασία της με την Μαριάννα Σάντοφσκα, προϋπήρξε της ρωσικής εισβολής, καθώς και οι δύο με αφορμή αυτήν την διαπολιτισμική συνεργασία, διαπίστωσαν το κοινό τους πάθος για τον λαϊκό πολιτισμό και την ανάγκη να βρουν την θέση που μπορεί να έχει αυτός στην σύγχρονη δημιουργία. Το ξέσπασμα της επίθεσης, ήταν αναμενόμενο να αλλάξει τις ισορροπίες στην πρόβα.

«Ο πόλεμος στην Ουκρανία, το δράμα που ζουν οι συμπατριώτες της – ανάμεσα σε αυτούς και οι συγγενείς της Μαριάννας – κάνουν την συνεργασία μας ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά. Το να συνθέτεις ένα έργο για την απώλεια, την στιγμή που στην πόλη που γεννήθηκες χάνονται ζωές κάνει την διαδικασία πολύ επίπονη. Συνήθως, αντλούμε υλικό για την δημιουργία ενός έργου τόσο από την φαντασία μας όσο και από την πραγματικότητα. Στην δεδομένη στιγμή, η πραγματικότητα καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος αυτής της διαδικασίας».

Σκηνή από την πρόβα του «Ηello to Emptiness».

Η Μαριάννα Σαντόφσκα παραδέχεται πως στη διάρκεια προετοιμασίας του «Hello Emptiness» η σκέψη της ταξιδεύει στην πολύπαθη πατρίδα της. Ομολογεί πως προσπαθεί να μην κάνει διαλλείματα ανάμεσα στις πρόβες «γιατί τότε ξεκινώ την προσπάθεια να βοηθήσω όπως μπορώ, να αντισταθώ. Προσπαθώ να συγκεντρώσω χρήματα για την ενίσχυση των συμπατριωτών μου: Για να τους παρασχεθούν αλεξίσφαιρα γιλέκα, συσκευές νυχτερινής όρασης, για να ευαισθητοποιήσω την κοινή γνώμη για το πόσο γενναίοι άνθρωποι είναι οι Ουκρανοί» λέει. Αν την ρωτήσεις με ποια λόγια μπορεί να εκφράσει αυτό το αίσθημα της απώλειας απαντάει πως «δεν μπορώ να τα βρω». Η Σαντόφσκα ζει ήδη το πένθος μέσα σε μια παράσταση για το πένθος.

Στέφανι Τιρς: Το πένθος δημιουργεί την έννοια της κοινότητας και μας κάνει να συνειδητοποιούμε πόσο εξαρτόμαστε από τους άλλους

Η Τιρς πιστεύει πως η διαδικασία του θρήνου είναι μια πολιτική πράξη, αναπαράγοντας, τρόπον τινά, τη θεωρία της φιλοσόφου Τζούντιθ Μπάτλερ. «Το πένθος είναι πολιτική πράξη από την στιγμή που είναι μια πράξη φροντίδας για τον εαυτό μας και τους άλλους, όπως επίσης και για τη φύση. Το πένθος, ως μια πρακτική συνειδητοποίησης γύρω από τις διακρίσεις και τις απώλειες, μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε και να αμφισβητήσουμε τις αδηφάγες παγκόσμιες βιομηχανικές οικονομίες και τους πολιτισμούς».

Οι χορευτές Ζυλιέν Φερραντί, Χουάν Κρουθ Ντίαθ ντε Γκαράιο Εσναόλα και Μανόν Παράν με την Μαριάννα Σαντόφκσα επί σκηνής.

Η εξέλιξη του πολέμου στην Ουκρανία φαίνεται πως επαληθεύει τον κανόνα. Η Μαριάννα Σαντόφσκα διαμαρτύρεται πως το κέρδος είναι πάνω από όλα: Από την αρχή της εισβολής, η Ευρωπαϊκή ‘Ενωση έχει διαθέσει ένα δις ευρώ σε βοήθεια στην Ουκρανία την ώρα που, για ενεργειακούς λόγους, έχει καταβάλλει στη Ρωσία, δεκάδες δις ευρώ. «Όλοι πρέπει να το μάθουν αυτό. Οι πολιτικοί μας έχουν βάψει με το αίμα των Ουκρανών ανδρών, γυναικών και παιδιών και τα δικά μας χέρια. Πρέπει να διασφαλίσουμε τον εναέριο αποκλεισμό της Ουκρανίας, ώστε να σταματήσουν οι Ρώσοι να βομβαρδίζουν τις πόλεις μας. Είναι τεράστιας σημασίας αυτό, ειδικά τώρα που αναμένεται ο βομβαρδισμός την Ανατολική και Νότια Ουκρανία».

Είναι, εξάλλου, η καπιταλιστική θεώρηση η οποία υποβαθμίζει την αξία της ανθρώπινης ζωής και η καθημερινότητα του σημερινού ανθρώπου που ελαχιστοποιεί – αν δεν καταργεί – το χρόνο για να πενθήσει κανείς. Συμπεράσματα στα οποία εύκολα φτάσαμε όλοι, έχοντας βιώσει την τεράστια υγειονομική, και κατά συνέπεια, ανθρωπιστική κρίση.

Μαριάννα Σαντόφσκα: Οι πολιτικοί μας έχουν βάψει με το αίμα των Ουκρανών ανδρών, γυναικών και παιδιών και τα δικά μας χέρια

Η Μάρθα Μαυροειδή σχολιάζει: «Έχει αλλάξει εντελώς ο τρόπος που είμαστε παρόντες. Μέσω του διαδικτύου είμαστε πάντα παρόντες, διαρκώς διαθέσιμοι για επικοινωνία, είμαστε συνέχεια εδώ, με το ‘εδώ’ και το ‘τώρα’ να παίρνει μια διάσταση αποσυνδεδεμένη από τον χώρο και τον χρόνο. Στην ψηφιακή μας ζωή δεν προβλέπεται το να είμαστε απόντες. Έχουμε, έτσι, σταδιακά εγκαταλείψει τα εργαλεία και τους τρόπους να επεξεργαζόμαστε την απώλεια».

Η σκηνοθέτις, σκηνογράφος και δραματουργός της παράστασης Στέφανι Τιρς.

Η Στέφανι Τιρς δεν πιστεύει πως ο θρήνος στις δυτικές κοινωνίες έχει εξαφανιστεί εντελώς «όμως του δίνουμε ελάχιστο χώρο. Δεν ταιριάζει με τον αποτελεσματικό τρόπο ζωής κατά τον οποίο πρέπει να αυτοβελτιωνόμαστε και να κυνηγάμε τον πλούτο και την διαρκή ευτυχία. Επιπλέον, όλες οι ιδέες γύρω από θάνατο έγιναν ταμπού στα τέλη του 20ου αιώνα. Ξεχάσαμε πως ο θρήνος έχει τη σημασία μιας μεταμόρφωσης. Η απώλεια των ανθρώπων, των μέσων διαβίωσης και του φυσικού περιβάλλοντος μπορούν να μας παραλύσουν. Πρέπει να θρηνήσουμε για να κατανοήσουμε πόσο αλληλένδετη είναι η ζωή με το θάνατο. Αυτό εισηγείται και η θεωρητικός Ντόνα Χάραγουεϊ σε πρόσφατα κείμενα της: Χωρίς τη μνήμη δεν μπορούμε να προχωρήσουμε μπροστά. Το πένθος δημιουργεί την έννοια της κοινότητας και μας κάνει να συνειδητοποιούμε πόσο εξαρτόμαστε από τους άλλους».

Το «Hello to Emptiness» (θα παρουσιαστεί για δύο βράδια στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής) επιβεβαιώνει αυτή τη θεωρία: Δημιουργεί μια πολιπολιτισμική κοινότητα, όπου οι καλλιτέχνες πολλών πατρίδων και βιωμάτων, ερμηνεύουν, χορεύουν, τραγουδούν και τελικά ενώνονται κάτω από τον καθαρτικό ρόλο του θρηνητικού τραγουδιού.