Λαρς φον Τρίερ: Οι καλύτερες ταινίες ενός προβοκάτορα σκηνοθέτη με ξεκάθαρο όραμα

Ο Λαρς φον Τρίερ γεννήθηκε στις 30 Απριλίου του 1956 στο Λίνγκμπι της Δανίας , ενώ ξεκίνησε να δημιουργεί ταινίες σε ηλικία μόλις έντεκα ετών.

Το όνομα του είναι στενά συνδεδεμένο με το κινηματογραφικό κίνημα, Δόγμα 95, που ίδρυσε ο ίδιος και ο ομογενής του σκηνοθέτης Thomas Vinterberg, κουρασμένοι από τις συνήθεις συμβάσεις αναφορικά με την δημιουργία ταινιών. Οι δύο τους  απέρριπταν την τεχνολογία και τα ειδικά εφέ δίνοντας βαρύτητα στην ίδια την ιστορία και τους χαρακτήρες της, με κάποια από τα πιο διαδομένα χαρακτηριστικά του δόγματος να είναι το αφύσικο φως, οι πραγματικές τοποθεσίες, ο διηγηματικός ήχος κ.α.

Και πράγματι τα παραπάνω χαρακτηριστικά παρουσιάζονται σε ένα ευρύ φάσμα των πρωίμων ταινιών του σκηνοθέτη, τα οποία άρχισαν σιγά σιγά να φθίνουν, μετά το οριστικό τέλος του “Δόγματος 95” το 2005.

Χωρίς καμία αμφιβολία ο Λαρς φον Τρίερ είναι ένας σκηνοθέτης προβοκάτορας, τόσο στο έργο του όσο και στην ζωή του -άλλωστε μην ξεχνάμε πως μετά από αμφιλεγόμενες δηλώσεις του γύρω από τον ναζισμό, αποκλείστηκε από το πρόγραμμα του Φεστιβάλ Καννών για επτά χρόνια. Σε κάθε περίπτωση για το κοινό του είναι ένας σκηνοθέτης με μοναδικό στυλ, που έχει αφήσει δυνατό αποτύπωμα στην έβδομη τέχνη.

Ένας πραγματικά σπουδαίος και πρωτοποριακός καλλιτέχνης, ο Λαρς φον Τρίερ γιορτάζει σήμερα τα 66ά του γενέθλια κι εμείς βρήκαμε την ευκαιρία να θυμηθούμε κάποιες από τις αγαπημένες μας ταινίες του.

Αν και δεν συγκαταλέγεται στις επιτυχίες του, είναι η πρώτη ταινία του Τρίερ που υπακούει στους κανόνες του “μανιφέστου” του Δόγματος ’95. Η ιστορία της ταινίας αναφέρεται σε μια φαινομενικά αντικομφορμιστική ομάδα ενηλίκων (Bodil Jørgensen,Jens Albinus,Anne Louise Hassing κ.α.), που αποφασίζει να αντιμετωπίσει τις αναστολές που φέρουν τα μέλη της, συμπεριφερόμενοι στον δημόσιο χώρο ως άτομα  με αναπηρίες. Τα μέλη της ομάδας ,σπάζοντας την εξωτερική αλλά και την εσωτερική τους εμφάνιση, επιχειρούν να γνωρίσουν τους εσωτερικούς-ηλίθιους εαυτούς τους.

H ταινία με τις οριακές σκηνές σεξ -soft porn και τις προβληματικές συμπεριφορές των ηρώων ίσως είναι ιδιαίτερα προσβλητική για κάποιους και είναι κάτι το οποίο ενστερνιζόμαστε σε μεγάλο βαθμό. Την ίδια όμως στιγμή δεν μπορούμε να παραβλέψουμε όλες τις ποιότητες του σκηνοθέτη, μιας και είναι ένα φιλμ που έχει καταφέρει τόσο καλά να παίξει με τις κινηματογραφικές φόρμες και τις έννοιες του σοκ και της πρόκλησης. Ο Τρίερ, με την πρωτότυπη ιστορία του, έχει καταφέρει να δώσει την αποζητούμενη προσοχή στους χαρακτήρες, παραβλέποντας τις συνθήκες εντυπωσιασμού άλλων ταινιών. Κάνοντας μας να αντιληφθούμε όλα αυτά τα βασικά συστατικά του Δόγματος 95.

Το δραματικό μιούζικαλ, που ολοκλήρωσε την τριλογία Golden Heart Trilogy έδωσε στον σκηνοθέτη το βραβείο του  Χρυσού Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών του 2000. Η ταινία διαδραματίζεται στην Ουάσιγκτον το 1964, γύρω από μια τσεχοσλοβάκα μετανάστρια και εργάτρια σε ένα εργοστάσιο, την Selma Jezkova (Björk) . Η Selma, πάσχει από μια εκφυλιστική πάθηση των ματιών που τελικά την αφήνει  τυφλή, γεγονός που προσπαθεί να το κρύψει κρυφό, ενώ το μόνο άτομο που το γνωρίζει είναι η φίλη της Cvalda (Καθρίν Ντενέβ). Η Selma που έχει ένα γιο, τον Gene κάνει διαρκώς βάρδιες στην δουλεία της προσπαθώντας να συγκεντρώσει χρήματα για την εγχείρηση για του γιου της μιας και η ίδια δεν θέλει να έχει την ίδια κατάληξη με αυτή. Ούτε ο μικρός Gene, γνωρίζει την αλήθεια καθώς η μητέρα του ισχυρίζεται ότι στέλνει τα χρήματα στον πατέρα της στην Τσεχοσλοβακία. Στην πορεία της ταινίας, η καλοπροαίρετη Selma θα κάνει λάθος επιλογές και η μοίρα της θα δοκιμαστεί πολύ.

Η ταινία κερδίζει αξιέπαινα κάθε προσοχή που της αξίζει, καθώς  έχει καταφέρει να θίξει σημαντικά ηθικά ζητήματα φέρνοντας στο προσκήνιο την ανθρώπινη εκμετάλλευση του αδυνάμου και τις αληθινές και μη σχέσεις των χαρακτήρων. Την ίδια στιγμή η υποκριτική της Björk -που ίσως για κάποιους μοιάζει ερασιτεχνική – είναι εξαιρετική και συνδυαστικά με τις σκηνοθετικές επιλογές του Τρίερ (οι γωνίες λήψεις και η ασταθής -τρεμάμενή κάμερα) επιβεβαιώνουν την αίσθηση ότι στην τραγική ακολουθία γεγονότων που διέπουν την ζωή της Selma, το κοινό δεν μπορεί να κάνει τίποτα, παρά μονάχα να παρατηρεί. Ακόμα ένα θετικό στις ερμηνείες των ηθοποιών πέρα από την ερμηνεία έκπληξη της Björk, είναι αυτή της Καθρίν Ντενέβ , που αν και ο ρόλος της είναι μικρός έχει μεγάλο αντίκτυπο στο φίλμ.

H ταινία που ήταν συνυποψήφια για το βραβείο Χρυσού Φοίνικα το 2003, στο Φεστιβάλ των Καννών, αποτελεί την πρώτη ταινία της τριλογίας USA – Land of Opportunities του Λαρς φον Τρίερ. To φιλμ διαδραματίζεται στην Αμερική του ’30, οπου η νεαρή φυγάς Γκρέις Μάλλιγκαν (Νικόλ Κίντμαν), καταλήγει σε μια δεισιδαιμονική κοινότητα του Κολοράντο, την πόλη Dogville. Η Γκρέις προσπαθώντας να χτίσει της ζωή της από την αρχή επιχειρεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη των νέων της συμπολιτών, κάνοντας χειρωνακτικές δουλείες για αυτούς. Κατά την διάρκεια, οι απαιτήσεις των κατοίκων του Dogville γίνονται ολοένα πιο απαιτητικές και σκληρές, γεγονός που θα φανερώσει στην Γκρέις, πως τα πάντα στην ζωή έχουν ένα τίμημα και πως η ίδια η κοινωνία είναι από την ρίζα της βαθιά εξουσιαστική.

Η ταινία που διαφέρει αρκετά από τα πρώιμα έργα του σκηνοθέτη έχει μια πραγματικά  ενδιαφέρουσα μινιμαλιστική σκηνογραφία. Άλλωστε  τα σπίτια των κατοίκων του Dogville δεν είναι πραγματικά, αλλά είναι σημαδεμένα με κιμωλία πάνω σε ένα σκούρο πάτωμα, ενώ υπάρχουν μόνο μερικά στηρίγματα, κάποιες πόρτες και γραφεία και στις υπόλοιπες πλευρές του σκηνικού υπάρχει μονάχα το κενό. Με όλα αυτά τα στοιχεία, που παραπέμπουν σε θεατρικό σκηνικό, να προσδίδουν ένα έντονο βάθος στην ίδια την αφήγηση της ταινίας, με τα ζητήματα της ανθρώπινης ματαιότητας και εξουσίας να κυριαρχούν. Στα θετικά της ταινίας, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την εξαιρετική ερμηνεία της Νικόλ Κίντμαν, η οποία άνοιξε το δρόμο προς ευρωπαϊκές αλλά και ανεξάρτητες  κινηματογραφικές επιτυχίες της ηθοποιού, όπως οι ταινίες Stoker (2013), Strangerland(2015) Ο θάνατος του ιερού ελαφιού (2017) κ.α.

H ταινία του 2011,που σημείωσε αντιδράσεις χάρη σε αμφιλεγόμενες δηλώσεις του σκηνοθέτη ήταν αυτή που έδωσε σε μια από τις πρωταγωνίστριές της, την Κίρστεν Ντανστ ,τον Χρυσό Φοίνικα Γυναικείας Ερμηνείας το 2011 .Το αποκαλυπτικό δράμα του σκηνοθέτη, διαδραματίζεται όταν ένα ζευγάρι, η  Ζιστίν (Κίρστεν Ντανστ) και ο Μάικλ (Αλεξάντερ Σκάρσγκορντ), ετοιμάζονται να γιορτάσουν το γάμο τους στο μεγαλόπρεπες σπίτι της αδερφής της Ζιστίν, της Κλερ ( Charlotte Gainsbourg) . H σχέση των δύο αδερφών είναι ιδιαίτερα τεταμένη. Κατά την διάρκεια λοιπόν της δεξίωσης, θα δημιουργηθούν διάφορες δυσάρεστες καταστάσεις, που προκαλούνται τόσο εντός των μελών της οικογενείας της Ζιστίν τόσο και εκτός, οι οποίες θα οδηγήσουν την πρωταγωνίστρια του φιλμ σταδιακά στην κατάθλιψη. Μια συνθήκη που την απασχολεί εδώ και πολύ καιρό. Παράλληλα, ένας μυστήριος πλανήτης, ο Μελαγχολία, πρόκειται να συγκρουστεί με τη Γη και θα φέρει τα πάνω κάτω στις ζωές των ηρώων.

Η ταινία αυτή, έχει σημαντικό καλλιτεχνικό αντίκτυπο θίγοντας την ίδια στιγμή καίρια ζητήματα όπως αυτό της ανθρώπινης μοναξιάς και κατάθλιψης. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο πως ο καταστροφικός πλανήτης που απειλεί την γη ονομάζεται Μελαγχολία.Έτσι αντιλαμβανόμαστε μέσω αυτού του συμβολισμού, πως ο Τριέρ θέλει να αναδείξει την σημασία αυτής της ψυχικής ασθένειας, η οποία είναι τόσο ανυπέρβλητη όσο ένας πλανήτης, με τον άνθρωπο να μην μπορεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα που του παρουσιάζεται. Εδώ ,ο Λαρς φον Τρίερ, σε αντίθεση με άλλους δημιουργούς, δεν μειώνει τον πόνο γύρω από τις ψυχικές ασθένειες δημιουργώντας χαρακτήρες που βιώνουν τα συναισθήματα τους στο έπακρόν. Οι καταπληκτικές ερμηνείες των ηθοποιών, η σύλληψη του έργου, τα στοιχεία της επιστημονικής φαντασίας και η μουσική επένδυση είναι μονάχα από τα λίγα στοιχεία της ταινίας που μας κέντρισαν το ενδιαφέρον, τοποθετώντας την επάξια στην λίστα μας.

Η ταινία είναι χωρισμένη σε δύο μέρη κα  όπως αναφέρεται και στον τίτλο της αφορά την ζωή μιας νυμφομανούς, της Τζο, την οποία υποδύεται η ηθοποιός Σαρλότ Γκανσμπούρ, ενώ την νεότερη εκδοχή του χαρακτήρα υποδύεται η ηθοποιός Στέισι Μάρτιν. Το πρώτο μέρος της ταινίας διαδραματίζεται όταν ένας  μεσήλικας εργένης (Στέλαν Σκάρσγκαρντ) βρίσκει στο δρομάκι μπροστά από την πολυκατοικία του, μια γυναίκα αιμόφυρτη, την Τζο. Ο ευγενικός άνδρας αποφασίζει να την φροντίσει και ξεκινά να την φιλοξενεί στο σπίτι του και καθώς η Τζο αναρρώνει ξεκινά να του αφηγείται γεγονότα της σεξουαλικής της ζωή. Ξεκινώντας από τα εφηβικά της χρόνια μέχρι και την ενηλικίωση της. Το δεύτερο μέρος της ταινίας, συνεχίζει από εκεί που σταμάτησε το πρώτο μέρος δίνοντας περισσότερο έμφαση στην ενήλικη ζωή της Τζο. Η Τζο συνεχίζει την αφήγηση της, αναφέροντας λεπτομέρειες για τον ρόλο της ως μητέρα, την σχέση της με τον σαδομαζοχισμό αλλά και τους λόγους που κατέληξε αιμόφυρτη σε εκείνο το δρομάκι.

Η συγκεκριμένη ταινία δίχασε ιδιαίτερα το κοινό, με κάποιους να το θεωρούν ένα ακόμα αριστούργημα του Τρίερ και άλλους να προβληματίζονται με τις παραστατικές σεξουαλικές σκηνές βρίσκοντας το έργο σεξιστικό. Εμάς οι δύο απόψεις μάς βρίσουν κάπου στην μέση. Πράγματι το έργο θα είχε μια εντελώς διαφορετική ματιά εαν το έργο ήταν μια γυναίκας δημιουργού, μιας και πολλά σημεία τους ίσως είχαν αποτυπωθεί πιο φροντιστικά και οικεία για εμάς, το γυναικείο κοινό. Την ίδια στιγμή όμως η  ερμηνεία της Τζο -τόσο από την γνωστή μούσα του σκηνοθέτη Σαρλότ Γκανσμπούρ και την νεότερη εκδοχή του χαρακτήρα Μάρτιν- είναι εκπληκτική, δημιουργώντας ένα πολυδιάστατο χαρακτήρα με έντονους στοχασμούς για την ανθρώπινη φύση του. Με κυρίαρχο ζήτημα το σεξ, ο Τρίερ το ενσωματώνει στην αφήγηση του φέροντας ταυτόχρονα το κοινό στην θέση να αναρωτηθεί για τις σεξουαλικές του ταυτότητες, το πόσο μιλούν οι άνθρωποι για το σεξ και με ποιους τρόπους.