Αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής Σκηνής

Τα τέσσερα προγράμματα που απαρτίζουν το Αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη θα παρουσιαστούν στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος στις 7, 8, 20, 22, 26 Μαΐου 2022.

Το αφιέρωμα ξεκινά με τη νέα χορογραφική προσέγγιση της καλλιτεχνικής διευθύντριας της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού του Ωδείου Αθηνών Λίλας Ζαφειροπούλου στο νεωτερικό μπαλέτο του Ξενάκη Κράανεργ (7, 8/5) σε συνεργασία με το σύνολο Corporis Miracula, της Black Page Orchestra υπό τη διεύθυνση του Άιτονυ Τσάμπα και τη συμμετοχή σπουδαστών της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού της ΕΛΣ και της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού του Ωδείου Αθηνών.

Ακολουθούν δύο προγράμματα συναυλιών στα οποία διακεκριμένοι σολίστ της σύγχρονης μουσικής αναμετρώνται με το υπερβατικά δεξιοτεχνικό έργο του Ξενάκη για κρουστά και για πιάνο. Μια σειρά από έργα του Ξενάκη για κρουστά παρουσιάζουν στις 20/5 ο αναγνωρισμένος σολίστ κρουστών Αλέξανδρος Γιοβάνος μαζί με τον βαρύτονο Μάρτιν Γκέρκε και το σύνολο κρουστών Elbtonal Percussion από το Αμβούργο ενώ στις 22/5 ο διεθνώς καταξιωμένος ερμηνευτής Στέφανος Θωμόπουλος αποτολμά την απόδοση των απάντων του συνθέτη για πιάνο.

Τέλος, στην κατάληξη του αφιερώματος στις 26/5, το σημαντικό σύνολο σύγχρονης μουσικής με έδρα τη Θεσσαλονίκη dissonArt ensemble, σε συνεργασία με τη μεσόφωνο Ηλέκτρα Πλατιοπούλου και σε διεύθυνση του Γιοχάννες Καλίτσκε, παρουσιάζει ένα πρόγραμμα έργων του Ξενάκη για ποικίλα σύνολα δωματίου που διασκελίζει τις τρεις τελευταίες δεκαετίες της παραγωγής ενός μεγάλου και ασυμβίβαστου δημιουργού.

Η παραγωγή υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) [www.SNF.org] για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Λίγα ονόματα σημάδεψαν την πρώτη γραμμή της διεθνούς καλλιτεχνικής πρωτοπορίας του περασμένου αιώνα όσο εκείνο του Ξενάκη, ανεξάντλητου πολυδημιουργού με ευρύτατη επιρροή, που εγκατέλειψε την Ελλάδα για να εγκατασταθεί στο Παρίσι στη διάρκεια του εμφυλίου.

Η επινόησή του δεν εγκλωβίστηκε ποτέ στα παραδοσιακά στεγανά που διαχωρίζουν την επιστήμη από την τέχνη ή τις τέχνες μεταξύ τους: Στη διάρκεια της πεντηκονταετίας κατά την οποία υπήρξε ενεργός, ο Ξενάκης αντιμετώπισε τη μουσική ως προνομιακό πεδίο για την έκφραση παγκόσμιων αρχών και αφηρημένων δομών, διερευνώντας τη σχέση της με άλλους τομείς της ανθρώπινης γνώσης και δραστηριότητας, όπως η φυσική και η φιλοσοφία, και εφαρμόζοντας στη σύνθεσή του διαδικασίες με καταβολές από τα στοχαστικά μαθηματικά, τη θεωρία συνόλων ή τη θεωρία παιγνίων.

Παράλληλα, υπήρξε πρωτοπόρος στην εξέλιξη της ηλεκτρονικής μουσικής και συνδύασε με ρηξικέλευθο τρόπο τη μουσική με την αρχιτεκτονική σε μια σειρά από καθοριστικά πολύτεχνα έργα.

Η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ υποστηρίζει το Διεθνές Συμπόσιο για το έτος Ιάννη Ξενάκη, που οργανώνεται στην Αθήνα, το Ναύπλιο και τις Μυκήνες, από τις 24 έως τις 29 Μαΐου 2022. Πληροφορίες: https://xenakis2022.uoa.gr

Αλέξανδρος Γιοβάνος. φωτο Valeria Isaeva

Μουσική διεύθυνση: Άιτονυ Τσάμπα
Χορογραφία: Λίλα Ζαφειροπούλου
Σύνολο Corporis Miracula
Black Page Orchestra
Με τη συμμετοχή σπουδαστών της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού της ΕΛΣ και της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού του Ωδείου Αθηνών

Γραμμένο εν μέρει ως αντίδραση του Ιάννη Ξενάκη στη μεταμορφωτική αλλά και καταστροφική δύναμη των φοιτητικών κινημάτων του τέλους της δεκαετίας του ’60, το νεωτερικό μπαλέτο Κράανεργ (1968-69) αποτελεί μια από τις σπάνιες απόπειρες του συνθέτη να συνδυάσει τη ζωντανή μουσική με την ηλεκτροακουστική μαγνητοταινία σε μια καθηλωτική σύνθεση για ξύλινα πνευστά, χάλκινα πνευστά και έγχορδα μαζί με τετραφωνική ταινία. Η αρχική σύλληψη του έργου ήταν ως μουσική σύνθεση που θα συνόδευε ένα μπαλέτο σε χορογραφία του Ρολάν Πετί και με σκηνικά τεχνοτροπίας «Οπ Αρτ» από τον Βικτόρ Βαζαρελύ και γράφτηκε μετά από ανάθεση για τα εγκαίνια του Εθνικού Κέντρου Τεχνών της Οτάβας του Καναδά το 1969.

Ο τίτλος του έργου, Κράανεργ, προκύπτει από τη σύνθεση δύο ελληνικών ριζών («κράαν», μάλλον από το ρήμα «κραίνω» με την έννοια του «τελειοποιούμαι», «ολοκληρώνομαι», και «εργ») που αποδίδουν από κοινού την έννοια της «περατωμένης ενέργειας». Αναφέρεται, επίσης, στα κινήματα νεολαίας εκείνης της περιόδου –το 1968 ήταν ένα σημαντικό έτος για τη νεότερη κοινωνική ιστορία– αλλά και στο ουτοπικό όραμα του συνθέτη για έναν επικείμενο «βιολογικό αγώνα μεταξύ των γενεών, ο οποίος θα ξεσπάσει σε ολόκληρο τον πλανήτη, καταστρέφοντας τα πολιτικά, κοινωνικά, αστικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικά, ιδεολογικά πλαίσια σε μια κλίμακα απρόβλεπτη, την οποία η ανθρωπότητα θα βιώνει για πρώτη φορά», σύμφωνα με σημειώσεις του Ξενάκη.

H νέα χορευτική προσέγγιση που θα παρουσιαστεί στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ φέρει την υπογραφή της Λίλας Ζαφειροπούλου, καλλιτεχνικής διευθύντριας της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού του Ωδείου Αθηνών και του φιλοξενούμενου συνόλου χορού του Ωδείου Αθηνών Corporis Miracula, εκπαιδευτικού εργαλείου του οργανισμού. Η χορογράφος σημειώνει: «Το ηχητικό του σύμπαν, προϊόν της αντίληψης για έναν χώρο συνύπαρξης επιστήμης, τέχνης και φιλοσοφίας, πρωτότυπο και μοναδικό, υποβάλλει και προτείνει στη σκηνική μουσική Κράανεργ τη δημιουργία σκηνικών συμβάντων ταυτόχρονα και παράλληλα με τα “ηχητικά” συμβάντα, τις “πυκνώσεις” και “αραιώσεις”, τις “ηχητικές μάζες”. Η νέα αυτή “γλώσσα” αναλύεται και συντίθεται μαθηματικά αλλά και δημιουργεί αισθητικές προϋποθέσεις. Η χορογραφία αποπειράται να ακούσει αλλά και να προσθέσει στη νέα αυτή γλώσσα, δημιουργώντας έτσι ένα πληρέστερο “γεγονός” πενήντα τρία χρόνια μετά τη δημιουργία του Κράανεργ. Η χρονική απόσταση προσδίδει στη νέα καλλιτεχνική συγκυρία τη φρεσκάδα μιας ερμηνείας. Οι τεχνικές και τα στιλ περνούν σε δεύτερη μοίρα – όχι αυτοακυρούμενα, αλλά συνεισφέροντας σε κάτι σημαντικότερο: την πραγματοποίηση μιας αφήγησης τόσο πραγματικής όσο και άρρητης, τόσο σαφούς όσο και διφορούμενης».

Σε συνεργασία με το σύνολο Corporis Miracula, την Black Page Orchestra και τη συμμετοχή σπουδαστών της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού της ΕΛΣ και της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού του Ωδείου Αθηνών.

Elbtonal Percussion

Rebonds (1987-88), Okho (1989), Κασσάνδρα (1987), Ψάπφα (1975)
Αλέξανδρος Γιοβάνος (κρουστά), Μάρτιν Γκέρκε (βαρύτονος), σύνολο Elbtonal Percussion

Ο αναγνωρισμένος σολίστ κρουστών Αλέξανδρος Γιοβάνος ερμηνεύει μαζί με το διεθνώς αναγνωρισμένο σύνολο κρουστών Elbtonal Percussion, έργα-σταθμούς για κρουστά του Ιάννη Ξενάκη που εξερευνούν το όριο ανάμεσα στη μουσική οργάνωση και τον θόρυβο, συχνά εμπνεόμενα από την αρχαιοελληνική κληρονομιά.

Στη συναυλία, ο Αλέξανδρος Γιοβάνος θα παρουσιάσει το εντυπωσιακό έργο Rebonds για σόλο κρουστά, το οποίο γράφτηκε ανάμεσα στα 1987 και 1988 για τον διάσημο σολίστα κρουστών Συλβιό Γκουαλντά και διερευνά το ηχητικό σύμπαν των μεμβρανόφωνων και ξύλινων κρουστών, τον δεξιοτεχνικό μονόλογο της Κασσάνδρας –όψιμη προσθήκη του Ξενάκη στις συνθέσεις του για την Ορέστεια του Αισχύλου που πρωτοπαρουσιάστηκε από τον Γκουαλντά και τον Σπύρο Σακκά στο Φεστιβάλ της Τζιμπελίνας (Ιταλία) το 1987– με τη συμμετοχή του Γερμανού βαρύτονου Μάρτιν Γκέρκε, καθώς και το έργο Ψάπφα (αρχαϊκή μορφή του ονόματος «Σαπφώ»), πρώτη και μάλλον διασημότερη σύνθεση του Ξενάκη για σόλο κρουστά. Η Ψάπφα υπήρξε παραγγελία του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ και είναι επίσης αφιερωμένη στον Γκουαλντά, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος που ερμήνευσε το έργο στο Λονδίνο το 1976.

Το σύνολο κρουστών Elbtonal Percussion δημιουργήθηκε το 1996 στο Αμβούργο, έχοντας έκτοτε διαγράψει μια εξαιρετική πορεία που διατρέχει την κλασική, την τζαζ μουσική καθώς και τις μουσικές του κόσμου. Το σύνολο, αποτελούμενο από τους Φρανθίσκο Μανουέλ Άνγουας Ροδρίγεθ, Γιαν-Φρέντερικ Μπέερεντ και Στέφαν Κράουζε, θα παρουσιάσει το Okho (1989), τελευταίο έργο του Ξενάκη για σύνολο κρουστών, αφιερωμένο στο τρίο Le Cercle και απότοκο ανάθεσης για την επέτειο των 200 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση, που αξιοποιεί τα εξωτικά ηχοχρώματα τριών τζέμπε και ενός ακόμη «αφρικανικού μεμβρανόφωνου μεγάλου μεγέθους», σύμφωνα με τη διατύπωση του συνθέτη.

Στέφανος Θωμόπουλο, photo Alice Blangero

Άπαντα για σόλο πιάνο
22 Μαΐου 2022Στέφανος Θωμόπουλος (πιάνο)
Τρία ανέκδοτα κομμάτια (1949-50), Έξι τραγούδια (1950-51), Έρμα (1960-61), Mists (1981), à r. (1987), Ευρυάλη (1973)

Ο διακεκριμένος σπεσιαλίστας της σύγχρονης μουσικής Στέφανος Θωμόπουλος επιστρέφει στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ μετά τις πρόσφατες εμφανίσεις του στην όπερα-μπαλέτο Μπιμπιλολό του Μαρκ Μοννέ με ένα φιλόδοξο πρόγραμμα που περιλαμβάνει τα πιανιστικά άπαντα του Ιάννη Ξενάκη.

Σώμα έργων που σημάδεψε τη σολιστική μουσική παραγωγή του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα αναπροσδιορίζοντας ριζικά, τόσο από την «αθλητική» όσο και από τη διανοητική σκοπιά, το ύψος του πιανιστικού πήχη με τον οποίο καλούνται να αναμετρηθούν οι σπάνιοι ερμηνευτές που το αποτολμούν, η μουσική του Ξενάκη για σόλο πιάνο περιλαμβάνει έργα-σταθμούς της μεταπολεμικής πρωτοπορίας, όπως το Έρμα (1960-61, γραμμένο για τον Ιάπωνα μουσικό Γιούτζι Τακαχάσι), αριστούργημα της περιόδου κατά την οποία ο Ξενάκης πειραματίζεται εντονότερα με τη μαθηματική τυποποίηση της μουσικής του και γνωστό για τα χαρακτηριστικά «ηχητικά νέφη» του, η σοκαριστικής πολυπλοκότητας Ευρυάλη (1973), έργο το όνομα του οποίου σημαίνει «μεγάλη θάλασσα» και όπου ο συνθέτης εισάγει τη νέα τεχνική των θαμνωδών, διακλαδούμενων γραμμών που αποκαλεί «δενδρώσεις», κατακτώντας τέτοιο επίπεδο δυσκολίας που (κατά την εκτίμηση της Γαλλίδας πιανίστριας Μαρί-Φρανσουάζ Μπυκέ, στην οποία το έργο είναι αφιερωμένο) «μπορεί κανείς να αποδώσει έως το 80 ή το 90% της παρτιτούρας», το έργο Mists (1981, γραμμένο για τον Αυστραλό Ρότζερ Γούντγουωρντ), διάσημο για τις σημειογραφικές του καινοτομίες, όπου η γραμμικότητα διαλέγεται εκρηκτικά με τα ηχητικά νέφη και τις σιωπές, και η δεξιοτεχνική μινιατούρα – σπουδή στις κλίμακες à r. (1987), λιτός και διαυγής φόρος τιμής στον Μωρίς Ραβέλ.

disson Art ensemble, φωτο Valeria_Isaeva.jpg

Πλεκτό (1993), Και (1995), Ιχώρ (1978), Ανακτορία (1969), Άκανθος (1977)
Μουσική διεύθυνση: Γιοχάννες Καλίτσκε
Ηλέκτρα Πλατιοπούλου (μεσόφωνος)
Συμπαραγωγή με το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης

Το δραστήριο dissonArt ensemble με έδρα τη Θεσσαλονίκη, από τους σοβαρότερους «πρεσβευτές» της σύγχρονης μουσικής στον ελλαδικό χώρο, επανέρχεται στην Εναλλακτική Σκηνή για να τιμήσει την εκατονταετηρίδα από τη γέννηση του Ιάννη Ξενάκη με ένα πρόγραμμα έργων του συνθέτη για σύνολο δωματίου που καλύπτουν τις τρεις τελευταίες δεκαετίες τού σχεδόν πεντηκονταετούς δημιουργικού βίου του σπουδαίου καλλιτέχνη. Το σύνολο διευθύνει ο, ειδικός στη σύγχρονη μουσική, Γερμανός συνθέτης και αρχιμουσικός Γιοχάννες Καλίτσκε.

Το πρόγραμμα της συναυλίας ξεκινά με δύο έργα από την αυστηρή, ασκητική και εσωστρεφή τελευταία περίοδο του Ξενάκη: το περίτεχνο και διάφανο Πλεκτό και το πυκνό αντιστικτικό Και, γραμμένα για δύο γερμανικά σύνολα κατά τη δεκαετία του ’90. Το διάσημο τρίο Ιχώρ του 1978, που παίρνει το όνομά του από το «διάφανο και αιθέριο υγρό που κυλά αντί για αίμα στις φλέβες των θεών» και εξερευνά την τεχνική του γκλισάντο των εγχόρδων, διαδέχεται η παλαιότερη σύνθεση του προγράμματος, το ηχοχρωματικά περιπετειώδες έργο Ανακτορία, που γράφτηκε το 1969 στις Ηνωμένες Πολιτείες, τιτλοφορείται με το όνομα μιας περίφημης ερωμένης της Σαπφώς και περιγράφεται από τον συνθέτη ως «μουσική για τις καταστάσεις του έρωτα, του έρωτα σε όλες του τις μορφές: σαρκικού, πνευματικού, λογικού κλπ.». Η συναυλία ολοκληρώνεται με το έργο Άκανθος του 1977, μια από τις μελωδικότερες συνθέσεις του Ξενάκη, η γραφή της οποίας συμπλέκει με τρυφερό και οργανικό τρόπο τη γυναικεία φωνή (το μέρος της οποίας αναλαμβάνει εδώ η πολυσχιδής μεσόφωνος με διεθνή δραστηριότητα Ηλέκτρα Πλατιοπούλου) με το μουσικό σύνολο.