Συν&Πλην: «Αριστερόχειρες» στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά

Σ’ ένα παράλληλο κεφάλαιο της «μαύρης τρύπας» του Ελληνικού Εμφυλίου εστιάζονται οι «Αριστερόχειρες» της Νεφέλης Μαϊστράλη. Η ηθοποιός και ενεργό μέλος της ομάδας των 4Frontal παρουσιάζει ένα κείμενο που κινείται στη σφαίρα της ιστορικής έρευνας, του θεάτρου ντοκουμέντου και της πολιτικής σάτιρας, καταγράφοντας αποσπασματικά ιστορίες, όπως προέκυψαν μέσα και γύρω από τις «Παιδοπόλεις» της Φρειδερίκης – το «παιδοφύλαγμα» κατά την ρητορική του παλατιού.

Τον Απρίλιο του 1947 – κι ενώ μαίνεται η χειρότερη φάση του Εμφυλίου – η Βασίλισσα Φρειδερίκη ιδρύει τον Έρανο Βόρειων Επαρχιών Ελλάδος. Βάσει αυτού του προγράμματος, παιδιά ανταρτών και κομμουνιστών που είχαν σκοτωθεί στη μάχη ή είχαν εκτελεστεί, που πολεμούσαν στα βουνά ή που βρίσκονταν κρατούμενοι στις φυλακές, οδηγούνταν σε ιδρύματα με σκοπό την «προστασία» τους. Στην πραγματικότητα, οι κατασκηνώσεις αυτές λειτουργούσαν ως θύλακες πατριωτικών φρονημάτων, εθνικής αναμόρφωσης ενώ, σύμφωνα με τεκμήρια, ανάγκαζαν τους τρόφιμους σε παιδική εργασία, χρησιμοποιώντας τους ως εργατικό δυναμικό στην παραγωγή κλωστοϋφαντουργίας. Η βασίλισσα, υπό το προφίλ μιας στοργικής μητέρας για όλα τα Ελληνόπουλα, απομακρύνει τα παιδιά από «εγκληματικές οικογένειες»· την ώρα που το ΚΚΕ την κατηγορεί πως λειτουργεί «χιτλερικά στρατόπεδα» για παιδιά. Γι’ αυτό και η Κυβέρνηση του Βουνού αντιδρά άμεσα προωθώντας, με τη σειρά της, χιλιάδες παιδιά ανταρτών στις Λαϊκές Δημοκρατίες, αυτό που ο Εθνικός Στρατός αποκαλεί «Παιδομάζωμα».

Δυστυχώς, το τέλος του Εμφυλίου πολέμου, δεν σημαίνει και την αποκατάσταση αυτών των πρακτικών. Εκατοντάδες παιδιά δεν επιστρέφονται στις οικογένειες τους – ακόμα κι όταν οι γονείς είναι ζωντανοί – αφού δεν κρίθηκαν κατάλληλοι πως έχουν ελληνοχριστιανικά ήθη. Άλλα παιδιά, με αδιαφανείς διαδικασίες, προωθούνται για υιοθεσία στην Αμερική. Φυσικά, όσα μεγάλωσαν μέσα στις 50 κατασκηνώσεις της Φρειδερίκης συνοδεύονταν εσαεί από το στίγμα των «προδοτών» γονιών, γεγονός που συχνά αποτελούσε σκόπελο στην επαγγελματική τους αποκατάσταση και την κοινωνική ενσωμάτωση. Παιδιά που στιγματίστηκαν ακόμα και για την γραφική δεξιότητα του αριστερού τους χεριού!

Η Νεφέλη Μαϊστράλη δημιουργεί ένα σπονδυλωτό έργο, ένα έργο επεισοδίων – που προοδευτικά συναντούν το ένα το άλλο. Πρωταγωνιστές του, τρόφιμοι του βασιλικού Εράνου, ομαδάρχες των κατασκηνώσεων, αντάρτες των βουνών και στρατιωτών του Εθνικού Στρατού, διεφθαρμένοι δημόσιοι λειτουργοί, ακόμα και η ίδια, η βασίλισσα Φρειδερίκη· πρόσωπα που συνθέτουν το παζλ μιας εξαιρετικά σκοτεινής περιόδου με θύματα – εκτός από τα προφανή – μια ολόκληρη γενιά παιδιών.

Το έργο προέκυψε από το Σεμινάριο Θεατρικής Γραφής του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά που διεξήχθη στην πρώτη φάση του πανδημικού lockdown. Τώρα, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στη νεοϊδρυθείσα Σκηνή Ωμέγα.

Ο Τάσος Δημητρόπουλος και η Νεφέλη Μαϊστράλη σε σκηνή της παράστασης.

Εξοικειωμένη συστηματικά με την ελληνική δραματουργία και το «ελληνικό θέμα», η ομάδα των 4Frontal διεισδύει στην πλέον αιματηρή και γκρίζα χρονική ζώνη του Εμφυλίου, φωτίζοντας ένα λιγότερο αναδεδειγμένο από την, πρόσφατη ελληνική ιστορία, ζήτημα. Η παράσταση επιλέγει να πάρει θέση: Οι εκπρόσωποι ή οι υποστηρικτές της μοναρχίας αποδίδονται με γκροτέσκα χαρακτηριστικά, ενίοτε και ως καρικατούρες (δείτε τον ρουσφετολόγο Κοινοτάρχη) ενώ οι αγωνιστές των βουνών ως ακραιφνείς ιδεολόγοι που ίσως έπραξαν ανθρώπινα λάθη.

Προτάσσοντας ως βασικές αφηγηματικές τεχνικές την λεπτή σάτιρα και άλλοτε την ποιητική ευαισθησία σχολιάζει με καθαρότητα τις πηγές του ελληνικού διχασμού και τις εγχώριες παθογένειες που κληροδοτήθηκαν με τρόπο δραματικό στις επόμενες γενιές.

Η Ελένη Κουτσιούμπα σε ρόλο ομαδάρχισσας των βασιλικών κατασκηνώσεων.

Με τη σκέψη ότι αρκετά από τα παιδιά των Παιδοπόλεων της Φρειδερίκης ζουν αλλά ο χρόνος έχει δημιουργήσει ένα ασφαλές φάσμα παρατήρησης, η Νεφέλη Μαϊστράλη κάνει ένα αρκούντως τολμηρό βήμα θεατρικής απόδοσης του. Γράφει ένα έργο με ισχυρούς χαρακτήρες – ανθρωπότυπους που περιγράφουν μια ολόκληρη εποχή αλληλοσπαραγμού – με ποιοτικά αποσπάσματα (από γλωσσικής άποψης) και με σατιρική ελαφράδα. Και, παρότι, υπάρχει μια διακριτή ανισορροπία στην αποτύπωση των ηρώων βάσει του ιδεολογικού τους πρόσημου, δεν παύει να παίρνει θέση προς μια πλευρά της Ιστορίας. Δεν είναι, άλλωστε, ρεπορτάζ δημοσιογραφικής έρευνας αλλά ένα θεατρικό έργο που αντλεί από πραγματικά γεγονότα.

Παρότι μόνο πέντε ηθοποιοί επί σκηνής τα πρόσωπα που ερμηνεύουν είναι πολλά περισσότερα. Από την αντάρτισσα μάνα που επιλέγει να αφήσει το νεογέννητο της στην πεθερά της και ν’ ανέβει στα βουνά, στην αμφιταλαντευόμενη ομαδάρχισσα για το ηθικό (ή όχι) του καθήκοντος της, στον φανατισμένο στρατιώτη του Εθνικού Στρατού και τον γλοιώδη Κοινοτάρχη έως τον σουσουδισμό της Μανούλας των Βασιλικών Ανακτόρων, Φρειδερίκης.

Από την ομάδα εξέχει χαρακτηριστικά η ίδια η συγγραφέας του έργου. Νεφέλη Μαϊστράλη – κυρίως για την κωμική φινέτσα με την οποία παίζει το ρόλο της Βασίλισσας. Επίσης, ο Τάσος Δημητρόπουλος για τον πληθωρικό, ξεκαρδιστικό τρόπο που συμπυκνώνει την νοοτροπία του ρουσφετιού σε ένα πρόσωπο. Αλλά και η Ελένη Κουτσιούμπα για τις έξοχες αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις της από Ρωσίδα χορεύτρια έως Ελληνοαμερικανίδα που αναζητά τις ρίζες της, τους βιολογικούς της γονείς. Σε λιγότερο αβανταδόρικους ρόλους αλλά με λειτουργικές ερμηνείες βλέπουμε το Χάρη Κρεμμύδα και τον Πάνο Τοψίδη.

Σκηνοθέτης των περισσότερων ελληνικών έργων που έχουν ανεβάσει οι 4Frontal, ο Θανάσης Ζερίτης δείχνει να διαχειρίζεται με μεγαλύτερη ευχέρεια κείμενα της εγχώριας δραματουργίας – και ψυχολογίας. Έτσι και στους «Αριστερόχειρες», οργανώνει με δημιουργική διάθεση την ακολουθία των σκηνών, τονώνει χαρακτηριστικά την κωμικότητα (που είναι εξάλλου και το δικό του ερμηνευτικό ατού), δοκιμάζει ποικίλους τρόπους ερμηνείας και αφήγησης (συνεκφώνηση, παράλληλες ερμηνείες). Και παρότι, κάπου στα μέσα της παράστασης, μεταξύ κάποιων σκηνών, ο ρυθμός χαλαρώνει, τελικά υπογράφει μια καλοδουλεμένη, από κάθε άποψη, παράσταση.

Με περισσότερη ενέργεια φορτίζει αρκετές σκηνές ο κινησιολογικός σχεδιασμός της Κατερίνας Φώτη, συντείνοντας σε μια ζωντανή και φρέσκια παράσταση.

Ο Πάνος Τοψίδης ως στρατιώτης του Εθνικού Στρατού.

Είναι λιτή και συμβολικής αξίας η σκηνογραφική ιδέα της Γεωργίας Μπούρδα: Μια παιδική κούνια αιωρείται από την οροφή καθώς γύρω έχουν σκορπίσει κάποιοι όγκοι χαρτιών (θα μπορούσαν να είναι αναφορά στα ιστορικά ντοκουμέντα όσο και στα βουνά των ανταρτών). Ωστόσο, η ιδέα χάνεται και δείχνει φτωχή μέσα στην άχαρη black box λογική της Σκηνής Ωμέγα. Περιγραφικά, στο πλαίσιο μιας ρεαλιστικής αφήγησης, και τα κοστούμια της.

Ένα ενδιαφέρον νέο έργο που με τόλμη, όσο και αντιφάσεις, σκύβει πάνω από ένα αμφιλεγόμενο γεγονός της εμφύλιας σύγκρουσης. Και αναδεικνύεται με σκηνοθετική ευρηματικότητα και καλές ερμηνείες.