Λεξικό: O Βαγγέλης Παπαναθασίου μέσα από τα δικά του λόγια

Περιέγραψε, κάποτε, μια εικόνα που κρατάει από την παιδική του ηλικία: Να δένει με αλυσίδες το πιάνο των γονιών του για να διαπιστώσει πως επηρεάζεται ο ήχος του. Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, ο Vangelis για τον υπόλοιπο πλανήτη, κάθισε μπροστά σε ένα πιάνο «και αυτό ήταν! Απλώς συνέβη και μέχρι τώρα δεν ξέρω πώς να το εξηγήσω». Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου που στα 79 του χρόνια πέταξε για τους άλλους γαλαξίες – τους οποίους ήδη είχε εξερευνήσει με τη μουσική του – ήταν ένα σπάνιο μουσικό φαινόμενο.

Αυτοδίδακτος σχεδόν, με μια απροσδιόριστα καταγωγική σχέση με τη μουσική, ξεκίνησε από νηπιακή ηλικία να συνθέτει. Λέγεται πως ο συγγραφέας Στρατής Μυριβήλης τον είχε δει εκστασιασμένος σε μια από τις πρώτες ‘δημόσιες’ εμφανίσεις του στο Βόλο να παίζει πιάνο. «Κάποτε έπρεπε να είσαι γιατρός ή δικηγόρος ή αρχιτέκτων. Υπάρχει το κοινωνικό θέμα, αλλά σε εμένα δεν υπήρχε. Οι γονείς μου ήταν πάρα πολύ καλοί, αλλά δεν υπήρχε χώρος να σκεφτούν ότι πρέπει να κάνω κάτι άλλο. Δεν ξέρω να κάνω κάτι άλλο. Και δεν μπορώ να ζήσω αλλιώς» εξηγούσε χρόνια αργότερα ο ίδιος. Ήταν 21 χρονών όταν δημιουργούσε το πρώτο του συγκρότημα και 24 όταν μαζί με τον Ντέμη Ρούσο έφτιαχναν τους «Aphrodite’s Child» και έφευγαν για το Παρίσι και την ευρωπαϊκή καριέρα. Κάπως έτσι, ο Βαγγέλης Παπαναθασίου έγινε τρομερά δημοφιλής στους ροκ και ψυχεδελικούς διεθνείς κύκλους της εποχής.

Ωστόσο το Big Bang του έμελλε να έρθει μέσα από τα κινηματογραφικά score για τα οποία έχει κερδίσει παντοτινά μια θέση στο Σύμπαν. Αρχικά, «Οι δρόμοι της φωτιάς» του Χιου Χάντσον και ένα Όσκαρ Μουσικής (και σθεναρή παρουσία στα αμερικανικά charts) και ύστερα το εμβληματικό «Blade runner» και το «1492: Χριστόφορος Κολόμβος» του Ρίντλεϊ Σκοτ αλλά και «Η Ανταρσία του Μπάουντι» του Ρότζερ Ντόναλντσον – για πολλούς ένα μουσικό έργο που επίσης άξιζε το ‘Οσκαρ. «Πολύ σπάνια εμφανίζεται ένας συνθέτης που πιστεύει πως η επιτυχέστερη δουλειά του είναι και η καλύτερη του. Εγώ δεν αποτελώ εξαίρεση» σχολίαζε, δείχνοντας να εκτιμά πολύ περισσότερο τις μουσικές συνθέσεις που ακολούθησαν των βραβείων.

Το ‘πρόβλημα’ με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου είναι πως ούτε κυνηγούσε την επιτυχία και πολύ περισσότερο δεν θρονιαζόταν σε αυτήν. «Όταν κατακτώ την επιτυχία σε ένα τομέα, δεν μένω σε αυτόν. Δεν θέλω να γίνω αιχμάλωτος κάποιας ετικέτας ή κάποιας εικόνας». Πως αλλιώς να εξηγήσει κανείς πως ενώ συνέχισε να δρέπει δάφνες στα soundtrack (αργότερα με «Τα μαύρα φεγγάρια του έρωτα» του Ρομάν Πολάνσκι και τον «Αλέξανδρο» του Όλιβερ Στόουν) αποφάσισε να αποδράσει; Τι κι αν ο Πολάνσκι δήλωνε πως «ο Vangelis είναι ένας γνήσιος καλλιτέχνης. Δεν υπάρχει ίχνος μεγαλομανίας μέσα του». Ο Παπαθανασίου έγραψε μουσική για θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις, μουσική για ντοκιμαντέρ και σειρές, μουσική για τους Ολυμπιακούς Αγώνες και άλλες μεγάλες αθλητικές οργανώσεις. Έγραψε και την περίφημη «Μυθωδία» που έμελλε να συνοδεύσει τη διαστημική αποστολή της NASA το 2001 στον Άρη. Ήταν ένας άλλος starman που επικοινωνούσε με τα εγκόσμια μέσω της μουσικής. Γι’ αυτό κι έλεγε συχνά: «Η φύση και η μουσική είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Το σύμπαν είναι μουσική! Κάθε ένας από μας είναι ένας γαλαξίας».

Ταξιδεύοντας πια προς το άγνωστο, ο Βαγγέλης Παπαθανασίου αφήνει στη σκονισμένη ανθρωπότητα κληρονομιά την σπουδαία μουσική του. Όταν ρωτήθηκε τι θα ήθελε οι άνθρωποι να θυμούνται από το έργο του, απάντησε: «Θα το αφήσω σε εκείνους. Ό,τι προτιμούν. Από αυτό, όμως, προκύπτει ένα άλλο θέμα.  Η δουλειά, η οποία γνωρίζουν είναι ένα πολύ μικρό δείγμα των όσων συνθέτω. Υπάρχει πολλή μουσική, που είναι συμφωνική, διαφορετική, που δεν την ξέρουν, γιατί δεν κυκλοφόρησε. Οπότε δεν μπορώ να πω στους ανθρώπους τι να προτιμήσουν. Ό,τι επιλέξουν θα κρατήσουν. Ίσως να μην κρατήσουν τίποτα! Ποιος ξέρει; Εγώ δεν ξέρω! Η δική μου ευχή είναι να συμπεριφέρονται στη μουσική με μεγαλύτερο σεβασμό. Αυτό επιθυμώ από τους ανθρώπους! Για τον εαυτό μου δε ζητάω τίποτα».

Η μουσική είναι η μόνη δύναμη η οποία μπορεί να συλλάβει την αλήθεια διότι ως πνευματικό εργαλείο λειτουργεί απολύτως αφαιρετικά. Η αλήθεια είναι πάντοτε αντικειμενική.

Όταν σκέφτομαι την ανθρωπότητα, υπάρχουν στιγμές που νιώθω βαθιά ντροπή και αποτροπιασμό για τις πράξεις μας. Και άλλες φορές, που νιώθω περήφανος για κάποια πολύ σημαντικά επιτεύγματα. Αν στο μέλλον ηρεμήσουμε και αποφύγουμε τα δόγματα, το μονοπώλιο της παραγωγής χρήματος, την απληστία και τις λανθασμένες χρήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, τότε ίσως σταματήσουμε να εναντιωνόμαστε ο ένας στον άλλον. Και τότε θα επιβιώσουμε.

Το φυσικό είναι η μουσική να οδηγεί τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος τη μουσική. Όσο αισθανόμαστε ανώτεροι και προσπαθούμε να οδηγήσουμε τη μουσική, τόσο μας οδηγεί σε αδιέξοδο, σαν αυτό που ζούμε σήμερα. Αντίθετα, όταν μας οδηγεί η μουσική, αισθανόμαστε την ευδαιμονία της.

Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω το φαινόμενο των celebrity. Δεν είχα κανένα ενδιαφέρον να φωτογραφηθώ ή να διαβάζω για μένα στις εφημερίδες.

Δεν μιλάω ποτέ προσωπικά. Δεν αναφέρομαι στο «Εγώ». Δεν υπάρχει το «Εγώ» με τα βραβεία και τις επιτυχίες. Είναι μεγάλη ασέβεια μπροστά στη μουσική να λες «εγώ». Εκτός αν είναι τρόπος του λέγειν. Δεν υπάρχει το «Εγώ». Είναι ασεβές να υπάρχει. Πώς να υπάρχει, όταν υπάρχει η μουσική;

Κάποτε η Ελλάδα, αυτός ο τόπος που λέγεται Ελλάδα, ήταν το γίγνεσθαι. Τώρα αυτή η λέξη έχει σβηστεί από την ελληνική μας συνείδηση και τώρα που όλοι ζητούν, δήθεν με τεράστιο ενδιαφέρον, το φάρμακο για να ανατραπεί αυτή η κατάσταση, μόνο μία λύση υπάρχει αντικειμενικά: Ελληνική Παιδεία. Η οποία βάλλεται ηθελημένα αλλά και από άγνοια εδώ και 1.700 χρόνια λυσσωδώς. Η Παιδεία, που αποτελεί τον κορμό της μόρφωσης σε σχεδόν όλον τον κόσμο, δεν διδάσκεται στην Ελλάδα. Νομίζω ότι η καταστροφή της χώρας μπορεί να έχει παγκόσμιες συνέπειες. Δεν έπρεπε η Ελλάδα να φτάσει σε αυτό το σημείο, η Ελλάδα ήταν πηγή θετικών πραγμάτων και βρίσκεται σήμερα σε μια δεινή θέση.  Δεν ξέρω, όμως, πότε η Ελλάδα θα γίνει το γίγνεσθαι που πάντα ήταν. Που ο Ελληνας δημιουργούσε και έβγαινε και έξω από τη χώρα. Δεν ξέρω πότε θα γίνει αυτό. Τα πνευματικά αγαθά που κατέθεσε η Ελλάδα στην ανθρωπότητα δεν έχουν ξεπεραστεί. Γιατί ο ΄Ελληνας έθετε ως μέτρο τη φύση. Δεν έκανε τον σπουδαίο. ΄Ετσι ανακάλυψε τις αναλλοίωτες αντικειμενικές αλήθειες.

&

Ζω κοντά στην ιδέα της Ελλάδας, αλλά μακράν της μίζερης ελληνικής πραγματικότητας. Η Ελλάδα στα μάτια μου δεν είναι το τσίρκο όπου διαδραματίζονται θεατρικές θηριομαχίες… Δεν είναι ο αγώνας για το θρόνο, το κηδεμόνευμα προσώπων και πραγμάτων. Είναι μια πνευματική υπόθεση ερήμην του αλληλοσπαραγμού των κηδεμόνων της…

Κάθε φορά που ένας ήχος βγαίνει από τα χέρια μου, ήταν και είναι πάντα ενστικτώδης. Δεν υπάρχει καμία σκέψη και δεν έχω καμία προκατασκευασμένη ιδέα. Ακολουθώ αυτή τη ροή μέχρι η μουσική να μην με χρειάζεται πια.

Ήμουν πάντα κατά της επιτυχίας. Κανονικά μετά την επιτυχία των «Δρόμων της φωτιάς» θα έπρεπε να τρέξω στις Ηνωμένες Πολιτείες και να παράγω ένα μεγάλο αριθμό τραγουδιών. Να κάνω περιοδείες, να δίνω συναυλίες. Όμως, δεν έκανα τίποτα από αυτά.

Δεν υπάρχει ευτυχία. Μόνο στιγμές ευτυχίας. Και αυτές οι στιγμές μπορούν να συμβούν κάθε λεπτό, παντού. Πάντα υπάρχει κάποιος λόγος, άλλοτε τον γνωρίζεις και άλλοτε όχι. Όταν είμαι με τη μουσική είμαι πάρα πολύ ευτυχισμένος, όταν είμαι με ανθρώπους που αγαπώ, όταν είμαι υγιής, όταν βλέπω ανθρώπους να χαμογελούν… Εξαρτάται! Αλλά δεν είμαι δυστυχισμένος!

Όταν ήμουν παιδί, το έκανα σκόπιμα. Μύριζα κάτι και μετά σκεφτόμουν: «Τι ήχος είναι αυτός;». Ή άκουγα κάτι και σκεφτόμουν: «Τι φαγητό είναι αυτό;». Επίσης, όλοι οι άνθρωποι έχουν τον δικό τους ήχο. Όταν βλέπω κάποιον, ξέρω τον ήχο του. Δεν μπορώ να το εξηγήσω. Είναι μια εξαιρετικά παλιά ιδέα, αλλά και πολύ καινούργια, επειδή δεν μιλάμε ποτέ γι’ αυτήν. Ποτέ δεν βρήκαμε τον τρόπο να αποκωδικοποιήσουμε αυτά τα πράγματα.

Ποτέ δεν ένιωσα άνετα με την όρο ‘καριέρα’. Φτιάχνω μουσική κάθε μέρα και αυτό συμβαίνει όλη μου τη ζωή. Ποτέ δεν ένιωσα άνετα να γίνω μέρος της μουσικής βιομηχανίας. Για μένα, από τις πρώτες μέρες μου στις δισκογραφικές εταιρείες, ήταν σκοπός να δημιουργώ μουσική με τους δικούς μου όρους, όσο το δυνατόν περισσότερο.

Η σχέση μου με την Ελλάδα είναι ουσιαστική, είναι δύσκολο να αφήσεις τη χώρα σου, παρ’ όλα αυτά έζησα πολλές δεκαετίες στο εξωτερικό. Το αντιμετώπισα ως υποχρεωτική μετανάστευση…

Όταν μιλάμε για την ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να κατανοεί τα πράγματα, έχουμε την ικανότητα να κατανοούμε περισσότερα από όσα νομίζουμε, επειδή είναι επίσης θέμα μνήμης. Όχι, η μνήμη των πραγμάτων που συνέβησαν αυτήν την εβδομάδα ή το τι φάγαμε για μεσημεριανό, αλλά η μνήμη που μας φέρνει σε αυτή την κατάσταση. Τα πάντα είναι μνήμη: Τα οστά μας, η σάρκα μας, – τα πάντα προέρχονται από χιλιάδες χρόνια. Και εξαιτίας αυτής της μνήμης είμαστε εδώ.

Η ζωγραφική χρειάζεται τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος φτιάχνει έναν πίνακα. Η μουσική δεν έχει ανάγκη κανέναν. Η μουσική είναι ένα θείο πράγμα. Είναι μια τεράστια δύναμη που διαμορφώνει τον κόσμο.

Απ’ ό,τι κατάλαβα το Όσκαρ είναι τελικά ένα σπουδαίο επίτευγμα. Η σημασία του για τους άλλους είναι πιο σημαντική παρά για σένα τον ίδιο. …Το Όσκαρ δεν έχει καμιά αληθινή σχέση με τη δημιουργία. Και ξέρετε η ψυχομαχία του καλλιτέχνη έχει να κάνει με τη δημιουργία και μόνο.

Η μουσική έχει την ικανότητα να γίνεται το τέλειο κανάλι για τη μεταφορά θετικών ή αρνητικών δυνάμεων. Τα τελευταία 40 χρόνια, η μουσική χρησιμοποιείται συχνά από τη βιομηχανία για να μεταφέρει αρνητικές και επικίνδυνες δυνάμεις. Το ερώτημα που προκύπτει – αφού η μουσική είναι ένας τόσο τέλειος φορέας – είναι γιατί η βιομηχανία δεν την χρησιμοποιεί για υγιείς σκοπούς. Για μένα, η απάντηση είναι απλή: Ο άλλος δρόμος είναι μια τεράστια γεννήτρια χρημάτων λόγω της απρόσεκτης χρήσης αυτής της δύναμης, σε συνδυασμό με την εγωκεντρική προσέγγιση πολλών καλλιτεχνών. Η μουσική βιομηχανία είναι κέντρο πολιτισμού αλλά ο πολιτισμός αυτός έχει χρεοκοπήσει.

Γίνεσαι προϊόν. Και η δισκογραφική εταιρία επενδύει σ’ αυτό. Αν ήσουν η Coca Cola και άλλαζες τη γεύση, τι νομίζεις ότι θα συνέβαινε; Πρέπει να την κρατήσεις μέχρι να πεθάνεις! Γι’ αυτό τον λόγο οι άνθρωποι που είναι κάποιας ηλικίας και κάνουν τα ίδια, δείχνουν γελοίοι. Δεν υπάρχει τόλμη για αλλαγή. Δεν ξεκίνησα αυτή τη δουλειά επειδή ήθελα να γίνω pop star ή star ή κάτι τέτοιο. Προσπαθούσα να κάνω κάτι και έπρεπε να παλέψω εσωτερικά, όχι εξωτερικά. Αλλά είναι πάρα πολύ δύσκολο.  Γιατί εμένα το ενδιαφέρον μου ως προς τη μουσική δεν είναι να γίνεις γνωστός ή να δίνεις συναυλίες».

Αρέσει σε εμάς τους ανθρώπους να μιλάμε για πρωτοπορία, αλλά προσωπικά δίνω σημασία περισσότερο στη συνέπεια.

Το να γίνεσαι  star  περιορίζει τις επιλογές σου. Την ελευθερία έκφρασης. Όχι την ευκαιρία να αγοράσεις ένα ωραίο αμάξι ή ένα σπίτι. Αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός. Δεν είναι αυτός ο στόχος. Εγώ πίστευα ότι με το να πετύχω θα είχα την ευχέρεια να κάνω περισσότερα. Αλλά όχι.  Δεν μπορείς να ξεφύγεις από αυτό. Ας το δούμε λίγο διαφορετικά. Έχεις τη μουσική και τον συνθέτη. Ποιος οδηγεί ποιον; Αν, για παράδειγμα, η μουσική οδηγεί τον συνθέτη, θα είναι όλο ειλικρινές και υγιές. Αν ο συνθέτης οδηγεί τη μουσική, αυτό θα είναι ανειλικρινές και ‘δισκογραφική δουλειά’. Είναι εύκολο! Εννοώ πως η μουσική είναι το πιο σημαντικό. Εγώ υπηρετώ τη μουσική.

Είμαι κάθε μέρα στο στούντιο, αλλά ζω μέσα στη μουσική ακόμη κι όταν δεν είμαι στο στούντιο. Δεν είμαι ένας σπασίκλας που κάθεται στο στούντιο και δεν βλέπει κανέναν. ΄Ολα έχουν ένα μέτρο. Ωστόσο, πού να βρω μεγαλύτερη ευδαιμονία από αυτόν τον παράδεισο των ήχων;

Έκανα συμβόλαια ηχογράφησης τη δεκαετία του ’70 ως μέσο χρηματοδότησης της κατασκευής του δικού μου στούντιο. Ηθελα να αποφύγω τις πιέσεις και τους περιορισμούς της ηχοργράφησης σε αποστειρωμένα εμπορικά στούντιο, μια διαδικασία εντελώς ασύμβατη με την ροή της δημιουργίας. Όταν έφτιαξαν το στούντιο μου στο Λονδίνο, μπορούσα επιτέλους να δημιουργήσω το περιβάλλον που θα μπορούσε να κάνει όλους ευτυχισμένους και στο οποίο θα εργαζόμουν με χαρά.

Όταν μιλάμε για εκπαίδευση, εννοούμε μουσικά σχολεία. Το δικό μου μουσικό σχολείο ήταν η φύση. Ο δάσκαλός μου είναι η ίδια η φύση. Η μουσική η ίδια είναι ο δάσκαλός μου. Εσύ είσαι μουσική. Εγώ είμαι μουσική. Όλοι είναι μουσική. Είναι μαθηματική εξίσωση. Είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνεσαι, που βλέπεις τα πράγματα. Δεν πηγαίνει ότι πηγαίνοντας στο μουσικό σχολείο γίνεσαι μουσικός. Τα περισσότερα σχολεία διδάσκουν ρεπερτόρια, όχι μουσική. Η μουσική είναι κάτι άλλο. Όχι αυτό που νομίζουμε σήμερα.  Είναι ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που παραμορφώθηκε, όπως πολλά άλλα εξίσου σημαντικά. Μιλάμε για ειρήνη – παραμορφωμένη, μιλάμε για αγάπη, το ίδιο. Ίσως πρέπει να σκεφτούμε τη νύχτα όταν θα είμαστε μόνοι μας, τι είναι αυτό; Τι σημαίνει; Τι είναι η μουσική, η αγάπη όλα αυτά; Όχι τα ‘κλισέ’.

Όλα μου τα χρόνια έλεγα ότι η μουσική είναι η πιο σημαντική δύναμη του Σύμπαντος και η γεννήτριά του. Το εκπληκτικό είναι ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος, έχοντας να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες επιβίωσης, βρήκε ταυτόχρονα το χρόνο να δημιουργήσει τα πρώτα όργανα. Ως εκ τούτου, ένα τεντωμένο δέρμα έγινε τύμπανο, λίγες τρύπες σε ένα μπαμπού έγιναν φλάουτο και λίγες δεμένες χορδές έγιναν άρπα. Δεν το θεωρώ πολυτέλεια γι’ αυτούς τους ανθρώπους, αλλά βασική ανάγκη. Αυτό είναι κάτι που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Όλα αυτά τα διάφορα όργανα τα θεωρούμε ακουστικά ή φυσικά όργανα. Η ερώτησή μου είναι, τι γίνεται με τις βροντές, τη βροχή, τον άνεμο, το δάσος, τη θάλασσα Ακόμη, τι γίνεται με τα σώματά μας ή τη Γη και κάθε άλλο πλανήτη Αυτοί οι ήχοι δεν προέρχονται από τη φύση; Τα πάντα στη φύση είναι παλμοί, κύματα και δονήσεις. Έτσι, είναι προφανές ότι ο ήχος προέρχεται από τα πάντα σε αντίστοιχη πηγή.

Βαριέμαι να εξηγήσω το πιο προφανές ότι δεν βλέπω καμία διαφορά στον τρόπο που χρησιμοποιούμε τον ήχο. Το βασικό επιχείρημα είναι αν χρησιμοποιούμε ή όχι ηλεκτρισμό για την παραγωγή ήχων. Ποιος μπορεί να μου πει ότι ο ηλεκτρισμός δεν είναι φυσικό στοιχείο. Θεωρώ τον εαυτό μου πολύ τυχερό που ζω σε έναν αιώνα όπου η επιστήμη και η τεχνολογία προσφέρουν περισσότερους τρόπους για να επεκτείνουμε τις δυνατότητες της μουσικής. Πιστεύω ακράδαντα ότι αν προσπαθήσουμε να διαχωρίσουμε αυτές τις δύο πηγές, θα είναι μέγα λάθος.

Οι δηλώσεις του Βαγγέλη Παπαθανασίου ανασύρθηκαν από συνεντεύξεις του στις εφημερίδες «Τα Νέα», «Το Βήμα», «Η Καθημερινή», στο AlJazeera, το ProgMagazine, τα αρχεία των NemoStudios και το Amazona.de