“Ελευσίνα + Επανάσταση”: Πώς συνδέεται η Ελευσίνα με το Μεσολόγγι – και ο αγώνας του 1821 με το σήμερα;

Τον Ιούνιο του 2021, και με αφορμή τους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, η Ελευσίνα 2023 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης είχε παρουσιάσει την πολύ πρωτότυπη παράσταση «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», βασισμένη στο εμβληματικό έργο του Διονύσιου Σολωμού και σε σκηνοθεσία της Ελένης Ευθυμίου, με τη συμμετοχή των κατοίκων της πόλης σε ρόλο ηθοποιών.

Φέτος, ακριβώς ένα χρόνο αργότερα, βρεθήκαμε και πάλι στον ίδιο χώρο, το Parking του Παλαιού Ελαιουργείου της Ελευσίνας, αυτή τη φορά για να πάρουμε μία πρώτη γεύση από την εγκατάσταση “Ελευσίνα + Επανάσταση”, εν μέρει εμπνευσμένη από το “ίχνος” που άφησε η παράσταση της Ελένης Ευθυμίου.

Πρόκειται για μία υβριδική έκθεση, που αποτελείται από δύο ενότητες: Η πρώτη είναι μία in situ εικαστική εγκατάσταση, με τίτλο “Θραύσματα” και η δεύτερη μία αφηγηματική εγκατάσταση, που ονομάζεται “Πολεμική Σκηνή” – καθώς πράγματι παραπέμπει σε σκηνή από στρατόπεδο πολέμου. Οι δύο αυτές εγκαταστάσεις βρίσκονται στον ίδιο χώρο και “συνομιλούν” μεταξύ τους.

Η έκθεση αποτέλεσε ιδέα του καλλιτεχνικού διευθυντή της ΠΠΕ23, Μιχαήλ Μαρμαρινού, ο οποίος θέλησε κατά κάποιον τρόπο να δώσει μία “συνέχεια” στην performance της Ευθυμίου, αξιοποιώντας τις σημειώσεις των ηθοποιών – και φυσικά το πολύτιμο υλικό των συλλεκτών της πόλης, όπως είναι ο κ. Παυλόπουλος, τον οποίο είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε. “Μέσα από αυτούς τους ανθρώπους, η Ελευσίνα έχει ένα πολύ ισχυρό ιστορικό και συλλογικό ασυνείδητο, το οποίο που και που με κάποιες μικρές εκρήξεις -όπως αυτή εδώ- έρχεται στην επιφάνεια” ανέφερε ο Μιχαήλ Μαρμαρινός.

Ελευσίνα + Επανάσταση: “Πολεμική Σκηνή” και “Θραύσματα”, photo credits: Γιώργης Γερόλυμπος / Yiorgis Yerolymbos

Η επιμελήτρια της έκθεσης, Ερατώ Κουτσουδάκη, είναι εκείνη που υλοποίησε την ιδέα του Mιχαήλ Μαρμαρινού, καταφέρνοντας να ανακαλύψει το “νήμα” που συνδέει το Μεσολόγγι με την Ελευσίνα, το 1821 και το 1827 με το 2021 -και πλέον το 2022. Σε αυτό το εγχείρημα, καθοριστική ήταν η συμβολή του ιστορικού Στέφανου Καβαλλιεράκη, ο οποίος μεταξύ άλλων εντόπισε την ιστορική περίοδο, κατά την οποία η Ελευσίνα αποτέλεσε κομβικό σημείο για τον Αγώνα και συνδέθηκε απόλυτα με το Μεσολόγγι.

Αυτή η περίοδος δεν είναι άλλη από την “περίοδο των ηττών”, δηλαδή από το 1825 μέχρι και το 1827. Ο Καραϊσκάκης είναι βαριά άρρωστος και δεν έχει ακόμη αποτάξει την “κλέφτικη ζωή”. Το Μεσολόγγι πολιορκείται και πέφτει και οι Έλληνες δεν καταφέρνουν να κρατήσουν την Ακρόπολη των Αθηνών -δύο σοβαρότατα πλήγματα για την Επανάσταση. Τότε, ο Καραϊσκάκης ανακηρύσσεται αρχιστράτηγος και στήνει στην Ελευσίνα (ένα μικρό χωριουδάκι 200 κατοίκων τότε) το στρατόπεδο του –“το μεγαλύτερο οργανωμένο στρατόπεδο της Επανάστασης με 10.000 άνδρες”, όπως τονίζει ο κ. Καβαλλιεράκης. Αυτή είναι η κρίσιμη στιγμή που ο Καραϊσκάκης αποκτά εθνική συνείδηση. Σκοτώνεται, όμως, στον αγώνα και η μάχη του Αναλάτου στιγματίζεται από ακόμη μία ήττα. Αυτό κινητοποιεί για πρώτη φορά την ουσιαστική εμπλοκή των “Μεγάλων Δυνάμεων” και υπογράφεται η Συνθήκη του Λονδίνου, που φυσικά οδηγεί στην, καθοριστική για την έκβαση του πολέμου, ναυμαχία του Ναυαρίνου.

Παρούσα, όμως, δεν είναι μόνο η σύνδεση της Ελευσίνας και του Μεσολογγίου. Με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία -σήμερα διανύουμε την 100η ημέρα από την κήρυξη του πόλεμου- η σύνδεση του “τότε” και του “σήμερα” είναι αναπόφευκτη.

Αυτό έγινε ξεκάθαρο, κατά την περιήγησή μας στα “Θραύσματα”, την πρώτη ενότητα της έκθεσης. Παραπέμπει σε κενοτάφιο ή στράτευμα, παραταγμένο από καθρεφτένιες στήλες, πάνω στις οποίες έχουν τοποθετηθεί οι στίχοι από τους “Ελεύθερους Πολιορκημένους” που είχε επιλέξει η Ελένη Ευθυμίου για την παράστασή της.

Η εγκατάσταση αποτελείται από 60 στήλες και 30 στίχους, στα ελληνικά και τα αγγλικά, και είναι πράγματι εντυπωσιακή, καθώς ανάλογα τον καιρό και τη θέση του ηλίου, αλλάζει και όψη. “Μοιάζει με στατική κατασκευή, ενώ δεν είναι. Είναι διαρκώς δυναμική” σημειώνει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός.

Η αντανάκλαση που προσφέρουν οι καθρέφτες είναι καθοριστική. Σε μεταφέρουν σε έναν άλλο χώρο και χρόνο, σε βάζουν στη διαδικασία να αναρωτηθείς πώς θα ήταν να ζεις όσα μεταφέρουν οι στίχοι του Διονύσιου Σολωμού. Μπαίνεις στη θέση ενός πολιορκημένου στο Μεσολόγγι -και παράλληλα στη θέση ενός θύματος της Μαριούπολης.

“Μοιάζει με στατική κατασκευή, ενώ δεν είναι. Είναι διαρκώς δυναμική” λέει για τα “Θραύσματα” ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, credits: Γιώργης Γερόλυμπος / Yiorgis Yerolymbos

“Αυτή η αναλογία κάποιων άδικων και άνισων πολέμων, όπως ήταν η ελληνική επανάσταση και όπως είναι αυτό που συμβαίνει στην Ουκρανία σήμερα, που βέβαια έχει ήδη γίνει λίγο viral, ήταν μία από τις πρώτες μας σκέψεις. Η αναλογία Μεσολογγίου και Ουκρανίας είναι τρομακτική” ανέφερε ο κ. Μαρμαρινός, επιβεβαιώνοντας τη σύνδεση του “τότε” και του “σήμερα”.

Στην δεύτερη ενότητα της έκθεσης, την αφηγηματική εγκατάσταση “Πολεμική Σκηνή”, που βρίσκεται απέναντι από τα “Θραύσματα” έρχεσαι αντιμέτωπος με έναν χώρο, που κατά κάποιον τρόπο σε μεταφέρει στο κλίμα μιας πραγματικής σκηνής σε στρατόπεδο. Για το στήσιμο της εγκατάστασης αυτής, ιστορικά τεκμήρια, που αντλήθηκαν από τις πηγές που πρότειναν οι τοπικοί συλλέκτες και ιστοριοδίφες, οργανώθηκαν και πάλι “θραυσματικά”. “Είναι ο τρόπος που το θραύσμα πληγώνει και ερεθίζει τη φαντασία” λέει ο κ. Μαρμαρινός.

Η “Πολεμική Σκηνή” σε μεταφέρει στο μπαρουτιασμένο κλίμα της σχεδίασης ενός πολέμου, photo credits: Γιώργης Γερόλυμπος / Yiorgis Yerolymbos

Η εγκατάσταση αυτή αποτελείται από τρία μέρη: Το πρώτο εκθέτει τα ιστορικά γεγονότα, το δεύτερο είναι το “Δωμάτιο του πολέμου” και το τρίτο “Οι εικόνες του τόπου”.

Το “Πολεμικό Δωμάτιο” βρίσκεται στο κέντρο της σκηνής. Για να μπεις μέσα περνάς από “διάφανους” ξένους, που ενεπλάκησαν στην Επανάσταση, είτε με αρνητικό είτε με εντελώς ουδέτερο τρόπο. Και όταν τελικά βρεθείς μέσα, ανακαλύπτεις μερικούς από τους πρωταγωνιστές και τους αφανείς ήρωες της Επανάστασης.

Μέσα σε αυτό το δωμάτιο, στήθηκε και το ηχητικό τοπίο, με τίτλο “Καραϊσκάκιτ” (δηλαδή “του Καραϊσκάκη” στα αρβανίτικα), στο οποίο μεταξύ άλλων ακούγεται ένα αρβανίτικο μοιρολόι για τη μάχη του Καματερού, γνωστά δημοτικά τραγούδια, ένα απόσπασμα μίας επιστολής του Καραϊσκάκη στον Κολοκοτρώνη, ένα απόσπασμα από την “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους” του Παπαρηγόπουλου που περιγράφει την περίπτωση του Καραϊσκάκη και ηχογραφήθηκε από τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, απόσπασμα από την “Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη” του Διονύση Σαββόπουλου, μία ορχηστρική εκδοχή του γνωστού αρβανίτικου σκοπού Οσμαντακα (ή Σαμαντακα). Τέλος, ακούγεται ο Εθνικός Ύμνος της Ουκρανίας, όπως τον απέδωσε την 1η Μαρτίου 2022 η Ορχήστρα και η Χορωδία της Μητροπολιτικής Όπερας της Νέας Υόρκης.

Οι επιστολές που αποδελτίωσε ο Δ. Γιώτας κρεμασμένες σαν τα “νέα” της ημέρας, photo credits: Γιώργης Γερόλυμπος / Yiorgis Yerolymbos

Έτσι, στήνεται σε πρώτη φάση το κλίμα της “Πολεμικής Σκηνής”, στην οποία έχεις πολλά ακόμη να ανακαλύψεις. Κατά μήκος της σκηνής βρίσκονται τεκμήρια για τη συμβολή της Αττικής στην ελληνική επανάσταση από τις επιστολές που αποδελτίωσε ο Δημήτρης Γιώτας και αφορούν τοπικούς πρωταγωνιστές -μια ματιά στην “ωμή πηγή” από την οποία προέκυψαν οι πληροφορίες για την έκθεση.

Πίσω από το “πολεμικό δωμάτιο”, βρίσκονται οι “Εικόνες του τόπου”, με φόντο λιθογραφίες από την συλλογή Παυλόπουλου, οι οποίες έχουν μεγεθυνθεί, δίνοντας μας την ευκαιρία να κάνουμε μια πιο λεπτομερή σύγκριση με το σημερινό τοπίο -σε μία από τις λιθογραφίες, για παράδειγμα, βλέπουμε ένα εκκλησάκι στον λόφο των αρχαιοτήτων που υπάρχει μέχρι σήμερα. Παράλληλα, εκεί έχουν στηθεί 4 στήλες, έμπνευσης και δημιουργίας της Όλγας Δρούμα, που παραπέμπουν σε 4 καθοριστικούς παράγοντες για κάθε πολεμική αναμέτρηση: την πληροφορία, την γεωγραφία, την τροφή, τα πυρομαχικά -ενώ πληροφορίες για κάθε παράγοντα μπορεί κανείς να βρει σκανάροντας ένα QR code στην κορυφή κάθε στήλης.

Με ένα σκανάρισμα μπορείτε να μάθετε περισσότερα για κάθε έναν από τους 4 παράγοντες, που κρίνουν έναν πόλεμο, photo credits: Γιώργης Γερόλυμπος / Yiorgis Yerolymbos

Παρ’ όλο που η έκθεση σχεδιάστηκε έναν χρόνο πριν, θέτει ένα -δυστυχώς ακόμη και σήμερα- επίκαιρο ζήτημα. Πόσο διαχρονικές είναι τελικά οι παράγοντες που κρίνουν την έκβαση ενός πολέμου; Και τι μπορούμε να μάθουμε για τη σημερινή πραγματικότητα του πολέμου;

Αυτά βέβαια είναι μερικά μόνο από τα ερωτήματα που θέτει η έκθεση “Ελευσίνα + Επανάσταση”, η οποία εγκαινιάζεται σήμερα, Παρασκευή 3 Ιουνίου στις 19:00 και σας καλεί να την ανακαλύψετε μέχρι τις 26 Ιουνίου.