«Υπάρχει μόνο ένα καλό, η γνώση, και ένα κακό, η άγνοια»: Τα διαχρονικά διδάγματα του Σωκράτη

Στις 4 Ιουνίου του 469 π.Χ. γεννήθηκε στον αρχαίο Αθηναϊκό Δήμο της Αλωπεκής ο Σωκράτης, ένας από τους πιο σπουδαίους Έλληνες φιλοσόφους, κυρίως γνωστός για την σημαντική αλλαγή που έφερε στη φιλοσοφία με τις μεθόδους του.

Η επαφή του με τον κόσμο της φιλοσοφίας θα γίνει σε ηλικία 17 ετών, όταν θα γνωρίσει τον φιλόσοφο Αρχέλαο. Από τότε ξεκίνησε για τον Σωκράτη ένα ταξίδι γεμάτο φιλοσοφία, γνώση και διαλόγους. Σύμφωνα με την «Απολογία» του, την οποία συνέταξε ο μαθητής του Πλάτωνας, ο μεγάλος φιλόσοφος έβλεπε την ενασχόλησή του με τη φιλοσοφία ως «θεία εντολή», ενώ υποστήριζε πως κάθε φορά που πήγαινε να κάνει κάτι κακό, ένα «δαιμόνιο» στο κεφάλι του τον απέτρεπε.

Αυτές ήταν και οι απόψεις που έβαλαν «φρένο» στη ζωή του Σωκράτη, καθώς πολλοί τον κατηγορούσαν για ασέβεια προς τους θεούς. Αυτές τις κατηγορίες όμως δεν τις ασπάζονταν οι «μαθητές» του. Παρόλο που ο Σωκράτης δεν δίδαξε ποτέ συστηματικά σε κάποιον χώρο, όπως και δεν συνέταξε ποτέ κανένα έργο, δεκάδες νέοι τον ακολουθούσαν στα μέρη που έδινε τις διαλέξεις του και συζητούσαν μαζί του για ώρες.

Η μητέρα του φιλοσόφου, Φαιναρέτη, ήταν μαία, γεγονός που έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην ανάπτυξη της μαιευτικής μεθόδου του και στην εξέλιξη της φιλοσοφικής του πορείας. Ο Σωκράτης πίστευε ακράδαντα στη δύναμη του διαλόγου και η διάσημη μέθοδός του ακολουθούσε τη λογική μίας γέννησης, όπου η μαία βοηθά τη μητέρα να φέρει στον κόσμο το παιδί της. Έτσι και ο Σωκράτης, με τις κατάλληλες ερωτήσεις και θεματικές, προσπαθούσε να «γεννήσει» την αλήθεια των ανθρώπων με τους οποίους συνομιλούσε.

Η διαλεκτική μέθοδος του φιλοσόφου είναι, όπως φανερώνει και το όνομα, βασισμένη σε έναν διάλογο, σκοπός του οποίου είναι η ανακάλυψη μίας βαθύτερης αλήθειας των πραγμάτων. Ο μεγάλος φιλόσοφος ξεκινούσε μία συζήτηση, οδηγώντας τον συνομιλητή του σε ένα μονοπάτι αναζήτησης της αλήθειας, χωρίς όμως να τον περιορίζει. Και οι δύο συνομιλητές εξέφραζαν άφοβα τις απόψεις τους πάνω στο θέμα που συζητούσαν και μέσα από διάφορες ερωτήσεις, ο Σωκράτης κατάφερνε να αποδείξει στον συνομιλητή του την σαθρότητα των επιχειρημάτων του. Από αυτό το σημείο και μετά ξεκινούσε το πραγματικό ταξίδι προς την απόλυτη αλήθεια, η οποία προκύπτει από θεμελιωμένα και ολοκληρωμένα συμπεράσματα.

Τέλος, ο Σωκράτης ευθύνεται και για μία ακόμη φιλοσοφική καινοτομία, αυτή της επαγωγικής συλλογιστικής μεθόδου, μέσω της οποίας σκόπευε να φτάσει στην εξαγωγή καθολικών και ηθικών συμπερασμάτων. Ξεκινούσε απλά, παραθέτοντας καθημερινά παραδείγματα, από τα οποία έφτανε επαγωγικά στον απόλυτο ορισμό μίας καθολικής έννοιας.

Πέρα από τις μεθόδους του όμως, στον Σωκράτη έχει πιστωθεί και το γεγονός ότι κατάφερε να «κατεβάσει τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», ότι δηλαδή ήταν ο πρώτος που δεν ασχολήθηκε με το μεταφυσικό στοιχείο, αλλά στράφηκε στον άνθρωπο και την κοινωνία. Ήταν από τους πρώτους φιλοσόφους που δεν ασχολήθηκε ποτέ με το πολιτικό φαίνεσθαι του ανθρώπου, αλλά στράφηκε στην αξία της ψυχής, της καλοσύνης, της αρετής και της σοφίας, αναζητώντας με πάθος την απόλυτη αλήθεια όλων των ηθικών εννοιών, πριν αυτές αλλοιωθούν από τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες.

Σε προχωρημένη πλέον ηλικία, ο φιλόσοφος παντρεύεται τη Ξανθίππη και αποκτούν 2 γιους, τον Λαμπροκλή και τον Μενεξέο. Ο Σωκράτης όμως δεν θα προλάβει να χαρεί την οικογένειά του για πολλά χρόνια, καθώς η ελευθερία και η ζωή του απειλήθηκαν από τις ψευδείς κατηγορίες που τον ήθελαν να δείχνει ασέβεια προς τους θεούς και να διαφθείρει τους νέους.

Για την μήνυση με αυτές τις κατηγορίες προς τον Σωκράτη ευθύνονταν τρεις άνθρωποι. Ο ποιητής Μέλητος, ο πολιτικός Άνυτος και ο ρήτορας Λύκωνας. Το 399 π.Χ., ο φιλόσοφος βρέθηκε αντιμέτωπος με το Δικαστήριο της Ηλιαίας και έγινε μάρτυρας μίας δίκης-παρωδίας, όπως την χαρακτήρισαν όσοι την είχαν παρακολουθήσει. Το δικαστήριο έκρινε τον φιλόσοφο ένοχο και τον καταδίκασε σε θάνατο.

Ο Θάνατος του Σωκράτη, του Ζακ-Λουί Νταβίντ. Photo Credits: Wikimedia Commons

Στις 12 Φεβρουαρίου του 399 π.Χ., ο Σωκράτης θα έπινε το κώνειο που έβαλε τέλος στη ζωή του, αλλά περισσότερο στην φιλοσοφική του υπόσταση, η οποία όμως μένει ζωντανή ακόμα και σήμερα. Παρά τις προσπάθειες των μαθητών του να τον βοηθήσουν να αποδράσει, ο Σωκράτης επέλεξε να ακολουθήσει τη δικαιοσύνη και να δεχτεί την ποινή που του όρισε. Στην «Απολογία» του μάλιστα, ο Σωκράτης δεν εμφανίζεται καθόλου μετανιωμένος και δεν ικετεύει το δικαστήριο να τον αθωώσει, παρά δέχεται το τέλος του ήρεμα, μέχρι και την τελευταία στιγμή.

Όπως και όσα ξέρουμε για τον Σωκράτη, τα αποφθέγματά του τα μαθαίνουμε από τα γραπτά άλλων φιλοσόφων και ιστορικών της εποχής, γι’ αυτό και πολλές φορές έχει αμφισβητηθεί η αυθεντικότητά τους. Παρόλα αυτά, η σπουδαία παρακαταθήκη του φιλοσόφου στην επιστήμη δεν μπορεί να αμφισβητηθεί με κανέναν τρόπο, όπως και η αξία 10 σοφών φράσεων του.

«Ένα ξέρω, ότι δεν ξέρω τίποτα.» (Εν οίδα ότι ουδέν οίδα)

«Τα άδεια σακιά τα φουσκώνει ο αέρας και τους ανόητους η έπαρση.» (Τους μεν κενούς ασκούς η πνοή διίστησι, τους δ’ ανοήτους, το οίημα.)

«Υπάρχει μόνο ένα καλό, η γνώση, και ένα κακό, η άγνοια.» (Εν μόνον αγαθόν είναι, την επιστήμην, και εν μόνον κακόν, την αμαθίαν.)

«Καλύτερα να μάθεις κάτι αργά, παρά καθόλου.» (Κρείττον οψιμαθή είναι ή αμαθή.)

«Η μόρφωση, όπως ακριβώς μια εύφορη γη, φέρνει όλα τα καλά.» (Η παιδεία, καθάπερ ευδαίμων χώρα, πάντα τ’ αγαθά φέρει.)

«Οι άλλοι ζουν για να τρώνε, αλλά εγώ τρώω για να ζήσω.» (Οι μεν λοιποί ζώσιν ίνα εσθιώσιν, αυτός δε εσθίω ίνα ζω.)

«Οι βροντές τρομάζουν τα παιδιά και οι απειλές τους ανόητους.» (Αι μεν βρονταί τους παίδας, αι δε απειλαί τους άφρονας καταπλήττουσι.)

«Είναι εξίσου λάθος να δίνεις πράγματα σ’ αυτούς που δεν πρέπει, με το να μη δίνεις σ’ αυτούς που πρέπει.» (Της αυτής αμαρτίας είναι το διδόναι οίς μη δει και το μη διδόναι οίς δεί.)

«Το να κρίνεις κάποιον δεν είναι απλά παράπτωμα, αλλά ποτίζει με κακό την ψυχή σου.» (Το μη καλώς λέγειν ου μόνον εις αυτό τούτο πλημμελές, αλλά και κακόν τι εμποιεί ταις ψυχαίς.)

«Την φωτιά την σβήνει ο άνεμος και τον έρωτα η συνήθεια.» (Το μεν πυρ ο άνεμος, τον δε έρωτα η συνήθεια εκκαίει.)