Νικηφόρος Λύτρας: Οι σπουδαιότεροι πίνακες του ζωγράφου της “ελληνικής ψυχής”

Ο Νικηφόρος Λύτρας γεννήθηκε το 1832 στον Πύργο της Τήνου. Ο πατέρας του ήταν λαϊκός μαρμαρογλύπτης και ήταν αυτός που «μύησε» τον Νικηφόρο στην τέχνη. Νεαρός ακόμα, ο ζωγράφος είχε εξαιρετικό ταλέντο και η κλίση του στη ζωγραφική ήταν παραπάνω από εμφανής. Με την σωστή καθοδήγηση του πατέρα του αλλά και με την αγάπη του για την τέχνη, η καλλιτεχνική έφεση του Νικηφόρου Λύτρα άρχισε να εκδηλώνεται από νωρίς και στον καμβά.

Όταν έκλεισε τα 18 του χρόνια, ο Νικηφόρος πήγε στην Αθήνα με την προτροπή και τη συνοδεία του πατέρα του και γράφτηκε στην Καλών Τεχνών. Εκεί, μάγεψε όλους τους καθηγητές του με το ταλέντο του, ενώ ο διευθυντής της Σχολής, Λουδοβίκος Θείρσιος, μόλις είδε δείγματα του έργου του ενθουσιάστηκε και τον πήρε υπό την προστασία του, βοηθώντας τον μελλοντικά να αναδείξει το έργο του.

Αυτοπροσωπογραφία του Νικηφόρου Λύτρα (1867). Photo Credits: Wikimedia Commons

Η πρώτη μεγάλη δουλειά του Λύτρα ήταν η αγιογράφηση του ρωσικού ναού του Σωτήρα Λυκοδήμου στην Αθήνα, μαζί με τον Θείρσιο, όσο ήταν ακόμα στη σχολή. Το μεγάλο ταλέντο του ζωγράφου χάρισε στον ναό εξαιρετικές τοιχογραφίες και έδωσε στον ίδιο μία μοναδική εμπειρία να ασχοληθεί με τις σκιάσεις, τις προοπτικές και τα ελαιοχρώματα.

Το 1856 ο Νικηφόρος Λύτρας αποφοιτεί από την Σχολή, δεν φεύγει όμως, καθώς προσλαμβάνεται ως καθηγητής Στοιχειώδους Γραφής. Το 1860 θα αφήσει τελικά πίσω του την Σχολή, καθώς θα λάβει υποτροφία από τον βασιλιά Όθωνα για να σπουδάσει στη Βασιλική Ακαδημία των Καλών Τεχνών του Μόναχο. Εκεί θα έρθει σε άμεση επαφή με την Σχολή του Μόναχο, της οποίας θα γίνει πρεσβευτής και θα γνωρίσει και θα μαθητεύσει δίπλα στον Καρλ φον Πιλότυ, τον βασικό εκπρόσωπο της ιστορικής ρεαλιστικής ζωγραφικής στην Γερμανία.

Το 1862, μετά την έξωση του βασιλιά Όθωνα, το ελληνικό κράτος διακόπτει την υποτροφία του. Ευτυχώς για τον ζωγράφο όμως, ο ενθουσιασμένος από το ταλέντο του εύπορος βαρόνος Σιμών Σίνας, πρέσβης της Ελλάδας στη Βιέννη, ανέλαβε τα έξοδα των σπουδών του και ο Λύτρας παρέμεινε για ακόμη τρία χρόνια στο Μόναχο. Αυτή η συγκυρία του επέτρεψε να γνωρίσει τον Νικόλαο Γύζη, ο οποίος το 1865 μόλις είχε φτάσει στο Μόναχο για να σπουδάσει. Έτσι, γεννήθηκε μία φιλία αλλά και μία νέα σχολή ζωγραφικής για τα ελληνικά δεδομένα.

Αντιγόνη και Πολυνείκης, έργο που ολοκλήρωσε ο Νικηφόρος Λύτρας το 1865, μετά την επιστροφή του από το Μόναχο, και είναι εμφανής η επιρροή του από την Σχολή του Μόναχο. Photo Credits: Wikimedia Commons

Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα το 1965, ο Λύτρας διορίστηκε καθηγητής στο Σχολείο Καλών Τεχνών και έλαβε την έδρα της Ζωγραφικής, την οποία κατείχε για 38 ολόκληρα χρόνια. Το 1873, μαζί με τον Νικόλαο Γύζη, έκανε ένα τρίμηνο ταξίδι στη Σμύρνη και τη Μικρά Ασία, ενώ το 1879 επισκέφθηκε την Αίγυπτο, γνωρίζοντας νέα μέρη και λαμβάνοντας έμπνευση από την Μέση Ανατολή. Τον χειμώνα του ίδιου έτους παντρεύτηκε την Ειρήνη Κυριακίδη, κόρη εμπόρου από τη Σμύρνη και το 1880 ήρθε στον κόσμο το πρώτο τους παιδί, ο Αντώνιος. Λίγα χρόνια αργότερα, η οικογένεια του ζωγράφου θα μεγάλωνε κατά 5 παιδιά και ο ίδιος θα γινόταν ένας από τους πλέον αναγνωρισμένους και σπουδαίους Έλληνες ζωγράφους.

Αν και είχε έρθει σε επαφή με τον ιμπρεσιονισμό, ο ζωγράφος παρέμεινε πιστός στην ακαδημαϊκή παράδοση και ασχολήθηκε με διάφορα θέματα, από νεκρές φύσεις μέχρι και μυθολογικές σκηνές. Το σημαντικότερο και σπουδαιότερο όμως μέρος του έργου του αποτέλεσαν οι ηθογραφικές παραστάσεις, τις οποίες εκείνος εισήγαγε στην ελληνική ζωγραφικής. Τα χαρακτηριστικά αυτά του έργα απεικόνιζαν σκηνές της καθημερινής ζωής στην επαρχία και την πόλη, αποτυπώνοντας άρτια την ελληνική ψυχή.

Στις 13 Ιουνίου του 1904, ο Νικηφόρος Λύτρας πέθανε σε ηλικία 72 ετών. Η αγάπη του για τη ζωγραφική είχε πιθανότατα γίνει και ο λόγος του θανάτου του, καθώς εικάζεται πως η ασθένεια που οδήγησε στο τέλος του οφειλόταν σε δηλητηρίαση από τις χημικές ουσίες των χρωμάτων που χρησιμοποιούσε.

Ο Νικηφόρος Λύτρας θεωρείται ο «πατέρας» της ελληνικής ηθογραφίας αλλά και της νεοελληνικής ζωγραφικής. Το σπουδαίο έργο του, και συγκεκριμένα οι 6 πίνακές του που συγκεντρώσαμε, θαυμάζεται μέχρι και σήμερα, αντανακλώντας την ελληνική κοινωνία του 19^ου αιώνα μοναδικά.

Τα Κάλαντα, Νικηφόρος Λύτρας (1872). Photo Credits: Wikimedia Commons

Τα Κάλαντα του Νικηφόρου Λύτρα είναι ίσως ο πιο εύκολα αναγνωρίσιμος πίνακας Έλληνα ζωγράφου. Το έργο αυτό σηματοδοτεί όσο κανένα άλλο το πνεύμα των Χριστουγέννων και για πολλούς είναι το σημαντικότερο έργο της ελληνικής ηθογραφικής ζωγραφικής. Ο πίνακας αυτός αποτυπώνει με ακρίβεια τα χαρακτηριστικά της ηθογραφικής ζωγραφικής του 19^ου αιώνα, σκοπός της οποίας ήταν η παρουσίαση της ελληνικής κοινωνίας, όπως ακριβώς ήταν. Στην συγκεκριμένη σκηνή, βλέπουμε μία παρέα παιδιών, τα οποία έχουν  προετοιμαστεί για αυτό που περιμένουν από τη στιγμή που μπήκε ο Δεκέμβριος, να πουν δηλαδή τα κάλαντα! Ο πίνακας είναι σχεδόν οπτικοακουστικός, καθώς βλέποντας τον μεταφερόμαστε και εμείς εκεί, όπου τα 5 παιδιά ντυμένα με παραδοσιακές φορεσιές και ενωμένα παρά τις φαινομενικές διαφορές τους από το γιορτινό πνεύμα, τραγουδούν τα κάλαντα και η γυναίκα στο παράθυρο περιμένει να τελειώσουν για να τα φιλέψει. Πέρα από την παραδοσιακή αυτή σκηνή όμως, στον πίνακα μπορούμε να διακρίνουμε και κάποιους συμβολισμούς, τους οποίους ο ζωγράφος αγαπούσε να προσθέτει στο έργο του. Τα ρόδια που κρατάει η νεαρή μητέρα και συμβολίζουν την αφθονία και την καλοτυχία, η ψάθινη σκούπα και το ξεραμένο δέντρο συμβολίζουν τη φτώχεια, αλλά και το αρχαίο άγαλμα στο κάτω μέρος του πίνακα δεν έχει σε καμία περίπτωση τοποθετηθεί εκεί τυχαία, καθώς ο Νικηφόρος Λύτρας πάντα πρόσεχε κάθε λεπτομέρεια του έργου του.

Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη, Νικηφόρος Λύτρας (1873). Photo Credits: Wikimedia Commons

Στον συγκεκριμένο πίνακα, ο Νικηφόρος Λύτρας  απεικονίζει τη στιγμή της πυρπόλησης της τουρκικής ναυαρχίδας στο Τσεσμέ από τον Κωνσταντίνο Κανάρη και τους συντρόφους του, το βράδυ της 6^ης Ιουνίου το 1822. Η ιστορική αυτή στιγμή της Επανάστασης ήταν αντίποινο των Ελλήνων για τις φρικτές σφαγές που είχαν πραγματοποιήσει οι Τούρκοι στη Χίο. Ο ζωγράφος εμπνεύστηκε από αυτήν την ηρωική στιγμή του πυρπολητή Κανάρη και θέλησε να την αποτυπώσει στον καμβά, δημιουργώντας τελικά έναν από τους πιο γνωστούς του πίνακες, ακόμα και σε διεθνές υπόβαθρο. Η ιστορία της δημιουργίας του πίνακα όμως είναι εξίσου εντυπωσιακή, καθώς ο Λύτρας διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον Κανάρη και λέγεται πως ο ίδιος ο πυρπολητής του είχε αφηγηθεί την σκηνή και μάλιστα τον επισκεπτόταν, όσο φιλοτεχνούσε τον πίνακα.

Το Φίλημα, Νικηφόρος Λύτρας (1878). Photo Credits: Wikimedia Commons

Η Προσμονή μπορεί να είναι μέχρι και σήμερα ένας από τους πιο γνωστούς πίνακες του Λύτρα, Το Φίλημα όμως είναι ο πρώτος αυτής της θεματικής και ένας από τους πιο τολμηρούς πίνακες του ζωγράφου, για την εποχή που τον φιλοτεχνούσε. Το σκηνικό στους δύο πίνακες είναι ίδιο, αλλά το πλάνο λίγο πιο μακρινό και η τρυφερή στιγμή των δύο νέων, αποπνέει μία γαλήνη, αλλά και μία ανακούφιση, καθώς φαίνεται πως το φιλί αυτό δίνεται στα κρυφά και οι δύο πρωταγωνιστές της ερωτικής αυτής ιστορίας το έχουν στερηθεί πολλές φορές. Η γλώσσα του σώματος που χάρισε ο Λύτρας στα δύο εικονιζόμενα πρόσωπα αλλά και το χάος του δωματίου, το οποίο υποδηλώνει την βιασύνη της κοπέλας να τρέξει στον αγαπημένο της, μας αποκαλύπτουν τον τρυφερό έρωτα αυτού του ζευγαριού αλλά και την υπομονή που δύσκολα κάνουν όταν είναι ο ένας μακριά από τον άλλο.

Το Ψαριανό Μοιρολόι, Νικηφόρος Λύτρας (1888). Photo Credits: Wikimedia Commons

Το Ψαριανό μοιρολόι του Λύτρα πραγματεύεται το θέμα του θρήνου και της απώλειας, όπως αυτά τα βίωναν οι άνθρωποι της εποχής. Συγκεκριμένα, σε ένα νησιώτικο σπίτι γυναίκες και παιδιά θρηνούν γύρω από τον κόκκινο σκούφο ενός ναυτικού ο οποίος πνίγηκε στη θάλασσα. Ο πατέρας, ο οποίος αποτελεί την τραγική μορφή του πίνακα, κάθεται στο άκρο δεξιά σκυφτός, θρηνώντας τον αδικοχαμένο γιο του. Την έντονη δραματικότητα της σκηνής συμπληρώνει το αναποδογυρισμένο σκαμνί, το οποίο συμβολίζει την απουσία του νεκρού. Το έργο είναι μία ακόμα ηθογραφία του ζωγράφου, αυτή τη φορά όμως προσανατολισμένη στις δύσκολες στιγμές της πραγματικότητας και όχι στις ανέμελες παιδικές αναμνήσεις όπως «Τα Κάλαντα» του.

Η Προσμονή, Νικηφόρος Λύτρας (1895). Photo Credits: Wikimedia Commons

Η Προσμονή του Νικηφόρου Λύτρα φιλοτεχνήθηκε σχεδόν 20 χρόνια μετά «Το Φίλημα» του. Η εικονιζόμενη κοπέλα, σαν άλλη Πηνελόπη, περιμένει πιστά τον Οδυσσέα της, για να τον δει και να τον φιλήσει για ακόμα μία φορά. Η νεαρή, της οποίας το σώμα είναι όσο πιο τεντωμένο θα μπορούσε, λες και έτσι θα δει το πρόσωπο που αναζητά πιο γρήγορα, ατενίζει καρτερικά από το παράθυρό της και ο ζωγράφος καταφέρνει να αποτυπώσει άρτια τα συναισθήματά της στον καμβά αλλά και στην ψυχή όσων παρατηρήσουν με προσοχή τον πίνακα. Σε αντίθεση με “Το Φίλημα”, η πρωταγωνίστρια του πίνακα είναι μόνη της και αυτή τη φορά δεν την περιμένει η ζεστασιά του αγαπημένου της προσώπου στην άλλη πλευρά του παραθύρου, δίνοντας στο έργο μία μελαγχολική διάθεση.

Γαλατάς σε ώρα ανάπαυσης, Νικηφόρος Λύτρας (1895). Photo Credits: Wikimedia Commons

Μία ακόμη γνωστή ηθογραφία συναντάμε στο έργο του ζωγράφου, η οποία απεικονίζει αυτή τη φορά έναν γαλατά, ο οποίος προσπαθεί να αποφορτιστεί από την κούραση της δουλείας του, παίζοντας μπουζούκι και τραγουδώντας. Η παράδοση για ακόμα μία φορά σφύζει στο έργο καθώς ο Νικηφόρος Λύτρας έχει επιλέξει να ντύσει τον πρωταγωνιστή του έργου του με φουστανέλα και τσαρούχια. Η σκηνή αυτή είναι τόσο απλή και καθημερινή, που αποτυπώνει με ακρίβεια αλλά και ζωντάνια ταυτόχρονα τη ζωή , δίνοντας έτσι στον ζωγράφο επάξια τον τίτλο του «πατέρα» της ελληνικής ηθογραφίας.