Κλεοπάτρα: Η ταραχώδης ζωή της σπουδαίας βασίλισσας μέσα από την τέχνη

Στις 12 Αυγούστου του 30 π.Χ επέλεξε να αφαιρέσει τη ζωή της η πολυπράγμων βασίλισσα της Αιγύπτου, η Κλεοπάτρα, η μόνη γυναίκα που μπόρεσε να δώσει, σε ένα βασίλειο που ξεψύχησε, ζωή μέχρι να χάσει την δική της.

Η Κλεοπάτρα θεωρείται εδώ και αιώνες απόλυτη femme fatale, ο ορισμός της μοιραίας γυναίκας και το σημαντικότερο μία ιδιοφυΐα, που μπόρεσε να καταφέρει όσα ήθελε και να ανατρέψει αποφάσεις για το καλό του λαού της.

Η περίοδος βασιλείας της Κλεοπάτρας ήταν πολύ σημαντική στην ιστορία, όχι μόνο για την ταραχώδη ζωή και τις αποφάσεις της, αλλά και επειδή ο θάνατός της σηματοδότησε το τέλος της ελληνιστικής και την αρχή της ρωμαϊκής περιόδου στην Αίγυπτο, η οποία είχε γίνει πλέον επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Κλεοπάτρα Ζ’, η τελευταία Φαραώ της Αιγύπτου. Photo Credits: Altes Museum, Berlin

Το Ιανουάριο του 69 π.Χ γεννήθηκε η Κλεοπάτρα Ζ΄ Φιλοπάτωρ, η τελευταία Φαραώ της Αιγύπτου. Η Κλεοπάτρα ήταν αρχαία Ελληνίδα και όχι Αιγύπτια όπως πολλοί νομίζουν. Ήταν μέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων, μίας ελληνικής οικογένειας, μακεδονικής καταγωγής, που κυβέρνησε την Αίγυπτο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά την Ελληνιστική περίοδο.

Όταν στον θρόνο βρισκόταν ο πατέρας της, ο Πτολεμαίος ΙΒ’, το μίσος και η αγανάκτηση του λαού για την βασιλεία είχε συσσωρευτεί χωρίς προηγούμενο και έμελλε να ξεσπάσει. Η ίδια ανέβηκε στον θρόνο το 51 π.Χ, μόλις 17 ετών και ανέλαβε καμένη γη και εξαγριωμένους υπηκόους. Η ευφυΐα της όμως της επέτρεψε να βελτιώσει την κατάσταση της Αιγύπτου τόσο πολύ, ώστε όλοι να μιλάνε για μια σπάνια ανάκαμψη, η οποία όμως τελικά αποδείχτηκε πως ήταν αναλαμπή δόξας πριν την μεγάλη καταστροφή.

Πράγματι η Κλεοπάτρα έκανε κάτι πολύ δύσκολο. Επανέφερε μία ρημαγμένη Αυτοκρατορία στις παλιές της δόξες, τις οποίες κατάφερε να ξεπεράσει κιόλας.

Η Κλεοπάτρα στις Βεράντες των Φιλαίων – Φρέντερικ Άρθουρ Μπρίντγκμαν. Photo Credits: Wikimedia Commons

Η Κλεοπάτρα, όταν είδε ότι το κράτος της ήταν στα πρόθυρα της καταστροφής χρησιμοποίησε μία δύναμη που δεν είχαν στην Ρώμη. Την υπερδύναμη της προσωπικής γοητείας. Γνωρίζοντας πολύ καλά ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις του κράτους της δεν υπερτερούσαν καθόλου αυτές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η ίδια επέλεξε να εφαρμόσει μία τακτική που ήξερε καλά, την αποπλάνηση. Και κανένας δεν μπορεί να αρνηθεί την αποτελεσματικότητα αυτής της τακτικής.

Ακόμη, οι πηγές αναφέρουν πως την χαρακτήριζε μια ασυνήθιστη για την εποχή ικανότητα να μαθαίνει ξένες γλώσσες, όχι μόνο τα αιγυπτιακά, τη μητρική γλώσσα των υπηκόων της, αλλά και τα Αραμαϊκά, τα Εβραϊκά, τα Αραβικά, τα Περσικά και τα Αιθιοπικά που μιλούσε με τρομερή άνεση. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως δεν ήταν εξαιρετικά όμορφη, ωστόσο ήταν ικανότατη στην τέχνη της συζήτησης, στο να γίνεται ευχάριστη και να ψυχαγωγεί, στο να δείχνει ζωντάνια και ευφυΐα, κάτι που αιχμαλώτιζε τους συνομιλητές της και τους αποπλανούσε από τα πρώτα κιόλας λεπτά.

Επιπλέον, είχε εκπληκτικές ικανότητες και γνώσεις στην χημεία, γνωρίζοντας μάλιστα τα πάντα γύρω από τα δηλητήρια και τα γιατροσόφια.

Η Κλεοπάτρα στον Εμφύλιο -Τσαρλς Ρίκετς. Photo credit: Bradford Museums and Galleries

Σύμφωνα με τη συνήθεια του οίκου των Πτολεμαίων, η διαθήκη του πατέρα της όριζε να παντρευτεί και να συν-βασιλεύσει με τον μεγαλύτερο από τους δύο αδελφούς της, που τότε ήταν μόλις δέκα ετών, τον Πτολεμαίο ΙΓ΄. Χαρακτηριστική είναι η λεπτομέρεια, πως καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας της, ακόμη και όταν έπειτα συν-βασίλευσε με το δεύτερο αδελφό της και επίσης σύζυγό της, Πτολεμαίο ΙΔ’, κανένα άλλο πρόσωπο δεν εμφανίστηκε στα νομίσματα της χώρας παρά μόνο το δικό της, με την επιγραφή «Κλεοπάτρας Βασιλίσσης».

Αυτή η λεπτομέρεια δεν άρεσε φυσικά στον Πτολεμαίο, ο οποίος ήθελε να εξουσιάζει μόνος του. Σε μια προσπάθεια να απομακρύνει τη μεγαλύτερη αδερφή και γυναίκα του, ο Πτολεμαίος ΙΓ’  συμμάχησε με την ετεροθαλή αδελφή τους Αρσινόη Δ’, οδηγώντας σε εμφύλιο πόλεμο, γνωστό ως Πολιορκία της Αλεξάνδρειας.

Με το βασιλικό ζεύγος να βρίσκεται παραταγμένο, ο ένας εναντίον του άλλου, ο Ιούλιος Καίσαρ αντιπροσωπεύοντας τη Ρώμη, προσπάθησε να διευθετήσει το ζήτημα. Κάλεσε και τους δύο, με την απαίτηση να απομακρύνουν πρώτα το στρατό τους. Ο Πτολεμαίος επέστρεψε στην πόλη, αφήνοντας όμως το στρατό του σε αναμονή υπό τη διοίκηση του Αχιλλά.

Κλεοπάτρα και Καίσαρας – Ζαν-Λεόν Ζερόμ (1866). photo credit: Wikimedia Commons

Εξαιτίας αυτού, η Κλεοπάτρα είχε να αντιμετωπίσει τότε ένα δύσκολο εγχείρημα που αφορούσε την σώα μεταφορά της στον Καίσαρα χωρίς να την δολοφονήσουν οι εχθροί της.  Την λύση είχε ο έμπιστός της Απολλόδωρος από τη Σικελία, τη μετέφερε με βάρκα στην πόλη και την έβαλε κρυφά στα διαμερίσματα του Καίσαρα τυλιγμένη σε ένα χαλί. Ο θρύλος θέλει τον Καίσαρα να βρήκε την κίνηση αυτή τόσο χαριτωμένη που, υπό το έκπληκτο βλέμμα των αντιπάλων της, την έκανε ερωμένη του.

Στις 23 Ιουνίου 47 π.Χ. η Κλεοπάτρα έφερε στον κόσμο τον γιο του Καίσαρα. Αυτό αποτελούσε σκάνδαλο τόσο για τους Ρωμαίους όσο και για τους Έλληνες της Αιγύπτου, ωστόσο εκείνη χωρίς καμία αναστολή του έδωσε το όνομα του Καίσαρα. Οι Αλεξανδρινοί τον ονόμασαν Πτολεμαίο ΙΕ΄ Καισαρίωνα, που είναι υπό μία έννοια υποτιμητικό υποκοριστικό, κάτι σαν «μικρός Καίσαρ».

Το 46 π.Χ., η Κλεοπάτρα αποφάσισε να ακολουθήσει τον θριαμβευτή και δικτάτορα πλέον Ιούλιο Καίσαρα στη Ρώμη, συνοδευόμενη από τον άλλο μικρότερο αδελφό της (και συμβασιλέα) Πτολεμαίο ΙΔ’. Αυτή η απόφαση εξόργισε τους υπηκόους της, οι οποίοι πλέον την μισούσαν που τους απαρνήθηκε για έναν Ρωμαίο. Αυτή την αποδοκιμασία συμπλήρωνε και η στάση των Ρωμαίων απέναντί της, που δεν την θεωρούσαν τίποτα περισσότερο από μία ερωμένη.

Στις Ειδούς του Μαρτίου, το 44 π.Χ., ο Βρούτος και οι άλλοι συνωμότες έδωσαν τέλος στο ρομαντικό ειδύλλιο των δύο ηγετών σκοτώνοντας τον Ιούλιο Καίσαρα και αφήνοντας την Κλεοπάτρα εκτεθειμένη σε μεγάλο κίνδυνο.  Έτσι εγκατέλειψε την πόλη και επέστρεψε στο βασίλειο της ελπίζοντας πως εκεί θα ήταν ασφαλής.

Η άφιξη της Κλεοπάτρας στην Κιλικία – Ουίλιαμ Έτυ (1821). Photo credit: Lady Lever Art Gallery

Μαζί της γύρισε και ο Πτολεμαίος ΙΔ’, ο οποίος όμως δεν πρόλαβε να «ζήσει σαν βασιλιάς». Σύμφωνα με τους ιστορικούς, με εντολή της αδελφής του δολοφονήθηκε, σε μια προσπάθεια να εδραιώσει την απόλυτη εξουσία της. Ο θάνατός του επέτρεψε στον Καισάριο να πάρει τον αιγυπτιακό θρόνο μαζί με τη μητέρα του.

Η πλέον χήρα και στο επίκεντρο των ρωμαϊκών υποθέσεων Κλεοπάτρα ξεκίνησε μια άλλη συμμαχία με τον Ρωμαίο στρατηγό Μάρκο Αντώνιο, ο οποίος υπήρξε στενός υποστηρικτής του Καίσαρα.

Μετά τη νίκη στους Φιλίππους, ο Μάρκος Αντώνιος έγινε κύριος του ανατολικού τμήματος της ρωμαϊκής επικράτειας. Στην Έφεσο λίγους μήνες μετά δοξάστηκε ως ενσάρκωση του Διόνυσου. Μυστηριωδώς η Κλεοπάτρα Ζ΄ δεν έκανε καμία απολύτως προσπάθεια επικοινωνίας μαζί του, μέχρι που ο Αντώνιος άρχισε να θεωρεί τη συμπεριφορά αυτή προκλητική και έστειλε συνοδεία να της προτείνει να έρθει να τον συναντήσει στην Κιλικία.

Η εκπληκτική στην διπλωματία Κλεοπάτρα δέχτηκε και κέρδισε άλλη μία σημαντική νίκη για την ίδια. Ήταν για άλλη μία φορά η ερωμένη ενός από τους ισχυρότερους άνδρες στον κόσμο, τον οποίο είχε μαγέψει τόσο πολύ που της έκανε ό,τι θα του ζητούσε.  Για χάρη της είχε δολοφονήσει όποιον η βασίλισσα έβλεπε ως εμπόδιο, και παρέμεινε στην Αίγυπτο για ένα ολόκληρο χειμώνα.

Το συμπόσιο του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας –  Γιαν Στέιν (1673). Photo Credits: The Leiden Collection

Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος σε μία μαρτυρία του αναφέρει μία ανεπιβεβαίωτη και σίγουρα όχι τόσο πιστευτή ιστορία για την Κλεοπάτρα. Σε από τα εξεζητημένα δείπνα που μοιράστηκε με τον Αντώνιο, έβαλε ένα στοίχημα μαζί του, πως θα μπορούσε να ξοδέψει ένα υπερβολικά μεγάλο χρηματικό ποσό για ένα και μόνο δείπνο. Την επόμενη νύχτα, εκείνη πρόσφερε ένα κανονικό δείπνο, χωρίς κάτι το θεαματικό, με τον Αντώνιο να την κοροϊδεύει που έχασε το στοίχημα. Εκείνη είχε όμως έναν άσο στο… αυτί της: ένα μαργαριταρένιο σκουλαρίκι. Ζήτησε να της φέρουν το δεύτερο πιάτο, που αποδείχτηκε να είναι κύπελλο με δυνατό ξίδι.

Έβγαλε το αμύθητης αξίας μαργαριταρένιο σκουλαρίκι της, το έριξε στο ξίδι, το άφησε να διαλυθεί και ήπιε το περίεργο αυτό κοκτέιλ, κερδίζοντας το στοίχημα και αφήνοντας τον Αντώνιο ακόμα πιο μαγεμένο από την γοητεία της. Πρόσφατες έρευνες μάλιστα, έχουν επιβεβαιώσει την διάλυση των μαργαριταριών από µη-φιλικό στο οξύ ανθρακικό ασβέστιο κάνοντας την σπάταλη αυτή επίδειξη ισχύς κάπως πιο πιστευτή. Εξάλλου, η Κλεοπάτρα ήταν πολύ καλή στη χημεία και στην κατασκευή δηλητηρίων και μειγμάτων, οπότε κάτι τέτοιο σίγουρα θα ήταν απλό για εκείνη.

Η συνάντηση του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας – Τζανμπαττίστα Τιέπολο (1747). Photo credit: National Galleries of Scotland

Από τον παράνομο δεσμό τους, μιας και ο Αντώνιος ήταν παντρεμένος,  απέκτησαν έναν γιο, τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο και είχαν αναμφίβολα έναν μοιραίο και γεμάτο πάθος έρωτα. Ακόμα και από την πλευρά της Κλεοπάτρας ο έρωτας ήταν σημαντικός, και όχι μόνο καιροσκοπικός, κάτι που αποδεικνύει και η εμφάνιση του Μάρκου Αντώνιου σε αιγυπτιακά νομίσματα.

Η μεταξύ τους εξάρτηση και το τυφλό πάθος είχε αρχίσει να ξεφεύγει. Το 34 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος εκστράτευσε και πάλι, αυτή τη φορά όχι κατά της Παρθίας, αλλά κατά της Αρμενίας. Επέστρεψε νικητής με πολλά λάφυρα και το βασιλιά της Αρμενίας αιχμάλωτο. Καμία θριαμβική πομπή δεν είχε ως τότε διεξαχθεί πουθενά αλλού, παρά στην Ιερά Οδό, στην Ρώμης, όπως μάλιστα όριζε η ιερή παράδοση. Προς μεγάλη οργή των Ρωμαίων, ο Μάρκος Αντώνιος πραγματοποίησε το θρίαμβό του στον κεντρικό δρόμο της Αλεξάνδρειας, μπροστά στο χρυσό θρόνο της Κλεοπάτρας, τιμώντας την σαν θεά.

Η προκλητική τους συμπεριφορά όμως δεν είχε περιοριστεί εκεί. Λίγες μέρες αργότερα, σε μια ασημένια εξέδρα, ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα Ζ΄ κάθισαν σε δύο χρυσούς θρόνους, με τη Βασίλισσα του Νείλου αυτή τη φορά ντυμένη αιγυπτιακά, ως προσωποποίηση της Ίσιδος. Τα βασιλικά τέκνα καθόταν σε θρόνους λίγο χαμηλότερα. Κηρύχθηκε πως από δω και στο εξής η Κλεοπάτρα θα ονομαζόταν «Βασίλισσα των Βασιλέων» και ο γιος της, ο Καισαρίων, ως νόμιμος διάδοχος του Ιουλίου Καίσαρα, θα ονομαζόταν «Βασιλεύς των Βασιλέων».

Η ναυμαχία στο Άκτιο, πίνακας του Lorenzo A. Castro

Σκοπός τους ήταν να νικήσουν τον Οκταβιανό στην Ναυμαχία του Ακτίου και να γίνουν κυρίαρχοι και παντοδύναμοι. Κάτι που δεν έγινε ποτέ.

Το 30 π.Χ. ο Οκταβιανός μπήκε στην Αίγυπτο από τη Συρία με το στρατό του χωρίς μεγάλη δυσκολία, καθώς ο Αντώνιος δεν είχε πια αξιόπιστες δυνάμεις να αντιπαρατάξει. Όταν έφτασε στα τείχη της Αλεξάνδρειας, η Κλεοπάτρα κλείστηκε σε ένα ταφικό μνημείο κάπου στην πόλη, αφήνοντας τον Αντώνιο να πιστεύει πως αυτοκτόνησε. Ο Αντώνιος, συγκλονισμένος από τον θάνατο της αγαπημένης του, αυτοκτόνησε τραυματίζοντας τον εαυτό του στο στήθος, και σχεδόν ξεψυχισμένος κατάφερε να μπει στο μέρος όπου κρυβόταν η Κλεοπάτρα. Όταν οι Ρωμαίοι έφτασαν εκεί, βρήκαν μόνο το άψυχο σώμα του.

Ο Οκταβιανός και η Κλεοπάτρα. Πίνακας του Louis Gauffier, 1787. Photo credit: National Galleries of Scotland

Ο Οκταβιανός κατέκτησε την Αλεξάνδρεια την 1 Αυγούστου του 30 π.Χ. Εκεί συναντήθηκε με τη βασίλισσα στο παλάτι των Πτολεμαίων. Η Κλεοπάτρα προσπάθησε για άλλη μια φορά να αποπλανήσει τον νέο κατακτητή και να χρησιμοποιήσει την τακτική που τόσες φορές την είχε σώσει. Ο Οκταβιανός δεν ήταν όμως σαν το Καίσαρα, τον θετό πατέρα του, και έτσι η διπλωματία και η επικοινωνιακή ικανότητα της Κλεοπάτρας δεν κατάφερε να μαλακώσει την ψυχρή αδιαλλαξία του νεαρού.

Η Κλεοπάτρα, αρνούμενη να υπηρετήσει τον Οκταβιανό, αποφάσισε να βρει τον Αντόνιο και τους άλλους της συζύγους, αυτοκτονώντας.

Ο θάνατος της Κλεοπάτρας – Τζον Κόλιερ (1890). Photo Credits: Gallery Oldham

Το μυστήριο πέπλο που τυλίγεται γύρω από τον θάνατο της Κλεοπάτρας είναι υπερβολικά συναρπαστικό και δεν είναι λίγες οι φορές που μελετητές έχουν προσπαθήσει να το ξετυλίξουν, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία όμως. Όπως λέει η ιστορία, η Κλεοπάτρα βρισκόταν στο μαυσωλείο της όταν έγραψε ένα σημείωμα για την επικείμενη αυτοκτονία της το οποίο έδωσε σε έναν φρουρό για να το παραδώσει στον Οκταβιανό. Αφού παρέδωσε το σημείωμα, κράτησε τη σπάνια και δηλητηριώδη αιγυπτιακή οχιά, ασπίδα, στον κόρφο της ώστε να την δαγκώσει και να πεθάνει.

Το κενό σε αυτήν την σίγουρα κινηματογραφική αυτοκτονία είναι ένα, αλλά σημαντικό. Αν όντως είχε δώσει σημείωμα αυτοκτονίας λίγο πριν την τσιμπήσει η ασπίδα, θα είχε δύο ώρες μέχρι αυτό να λειτουργήσει και να την σκοτώσει. Ο φρουρός θα ήθελε μόλις λίγα λεπτά για να τρέξει πίσω στο μαυσωλείο και να της προσφέρει το αντίδοτο. Οπότε οι πιθανότητες να επιζήσει ήταν πολλές.

Η δηλητηριώδης ασπίδα δαγκώνει την Κλεοπάτρα – Ευγένιο Λομπάρντι. Photo credit: Russell-Cotes Art Gallery & Museum

Μία άλλη εκδοχή, την οποία υποστηρίζει ο Κριστόφ Σάφερ, ένας Γερμανός ιστορικός, είναι πως η Κλεοπάτρα αυτοκτόνησε με ένα κοκτέιλ δηλητηρίων. Η ίδια ήταν η καλύτερη σε αυτόν τον τομέα, γεγονός που αποδεικνύουν οι αρχαίοι πάπυροι. Ο Σάφερ πιστεύει ότι η ίδια διάλεξε ένα θανατηφόρο κοκτέιλ φτιαγμένο από όπιο, ακόνιτο και κώνειο.

Μία άλλη πλευρά της ιστορίας καταδεικνύει τον Οκταβιανό ως δολοφόνο της Κλεοπάτρας για να καταφέρει έτσι να περάσει η Αίγυπτος στα δικά του χέρια. Η αλήθεια είναι πως ο Καίσαρας δολοφόνησε τον γιο-ετεροθαλή αδερφό του, Πτολεμαίο Καισαριανό, για να εξασφαλίσει πως ο νόμιμος διάδοχος της Κλεοπάτρας δεν θα μπορούσε να του σταθεί εμπόδιο.

Το μυστήριο αυτό θα παραμείνει μυστήριο για πάντα, και αυτό είναι που το κάνει ακόμα πιο θελκτικό στα μάτια όλων, που προσπαθούν να ενώσουν τα κομμάτια του παζλ που σχημάτιζε η ταραχώδης ζωή της Κλεοπάτρας, της τελευταίας Φαραώ της Αιγύπτου.