Λολίτα: Όταν το αριστούργημα του Ναμπόκοφ είχε αποτελέσει “σκάνδαλο” στους λογοτεχνικούς κύκλους

Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ ήταν πάντα ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους χαρακτήρες της λογοτεχνίας, καθώς κατάφερνε να ηθογραφήσει τόσο εξαίσια την ανθρώπινη ψυχή που συχνά «τρόμαζε» τους αναγνώστες. Όταν όμως στις 18 Αυγούστου του 1955 ολοκλήρωσε και κυκλοφόρησε λίγο αργότερα το μυθιστόρημά του «Λολίτα», η φιγούρα του έγινε για το κοινό μία από τις πλέον μισητές της εποχής του και το έργο του δέχτηκε σφοδρές κριτικές ακόμα και από τους πιο φιλελεύθερους λογοτεχνικούς κύκλους, ενώ δεν ήταν λίγοι οι κριτικοί που αγάπησαν το όραμα του συγγραφέα και τη βουτιά του στη διεστραμμένη ψυχή.

Βλέποντας τις παλιότερες κριτικές πάνω στη «Λολίτα», καταλαβαίνουμε και το κλίμα της εποχής, το οποίο δεν ήταν έτοιμο να υποδεχθεί ένα τόσο ριζοσπαστικό έργο. Όσο όμως περνούσαν τα χρόνια, τόσο μεγαλύτερο κοινό αποκτούσε το μυθιστόρημα, μέχρι να φτάσει το 1962 στη μεγάλη οθόνη μέσα από τη ματιά του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Σήμερα, η «Λολίτα» του Ναμπόκοφ, βρίσκεται στο πάνθεον της κλασικής λογοτεχνίας και της ποπ κουλτούρας, ενώ έχει κερδίσει την αναγνώριση του κοινού, ως ένα ενδιαφέρον ψυχογραφικό μυθιστόρημα, με μία σίγουρα ηθικά αμφισβητήσιμη πλοκή, αλλά ταυτόχρονα με μία εκπληκτική λογοτεχνική ροή που μαγεύει ακόμα και τους πιο δύσκολους αναγνώστες, χωρίς τελικά να μας εκπλήσσουν οι αντιθέσεις στις απόψεις του κοινού, το οποίο είτε λάτρεψε τη «Λολίτα» είτε τη μίσησε.

Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ είχε κάποτε δηλώσει πως τελικά δεν είναι ο ίδιος διάσημος, αλλά η “Λολίτα” του.

Ο Ναμπόκοφ, μέσα από την πένα του αφηγητή του, προσπάθησε να μεταφέρει στο χαρτί μία ιστορία τρυφερή και συνάμα αποκρουστική, όμως πάντα υψηλή λογοτεχνικά. Ο μεσήλικας καθηγητής λογοτεχνίας με το ψευδώνυμο Χάμπερτ Χάμπερτ ερωτεύεται παράφορα την 12χρονή Ντολόρες Χέιζ, τη Λολίτα του. Πίσω όμως από το ανήθικο πάθος του για την ανήλικη κόρη της σπιτονοικοκυράς και έπειτα συζύγου του, Σάρλοτ Χέιζ, κρύβεται ένα τραύμα ριζωμένο βαθιά μέσα στη ψυχή του.

Όταν ο ίδιος ήταν 12, είχε ερωτευτεί παράφορα την συνομήλική του Άναμπελ, την οποία ο τύφος του πήρε μακριά και από τότε μία ψύχωση γεννήθηκε στην πληγωμένη του καρδιά. Η ψύχωση αυτή δεν σταμάτησε ποτέ και ο «παιδόφιλος», όπως ο ίδιος περιγράφει τον εαυτό του, καθηγητής ένιωθε μία απεχθή αλλά έντονη έλξη όταν έβλεπε ανήλικα κορίτσια -“νυμφίδια” όπως τα χαρακτήριζε ο Ναμπόκοφ.

Ο Χάμπερτ, πατριός πλέον της Λολίτας, αρχίζει να ζει μαζί της, και το πάθος του φουντώνει επικίνδυνα, κάνοντάς τον επιρρεπή σε λάθη και υπερβολές. Η Λολίτα, με όλη την αθωότητα ενός 12χρονου παιδιού, χαίρεται με τα δώρα και την τρυφερότητα της νέας πατρικής φιγούρας που μπήκε στη ζωή της.

Όταν η Σάρλοτ μαθαίνει τα ανήθικες σκέψεις του Χάμπερτ για την κόρη της, σπεύδει να ενημερώσει τους φίλους της και να φύγει από κοντά του, όμως ένα αυτοκίνητο την πατά και φεύγει από τη ζωή. Ο Χάμπερτ, υπεύθυνος πλέον για τη Λολίτα, αφήνεται στο πάθος του και σκέφτεται μέχρι και να ασελγήσει πάνω στο ναρκωμένο κορμί της.

Κατά τη διάρκεια της εσωτερικής του πάλης με την ηθική και την ανήθικη πλευρά του, ξεκινά με τη Λολίτα ένα μεγάλο οδικό ταξίδι, γεμάτο ερωτισμό. Όταν τελικά κάνουν μία στάση για να συνεχίσει η Λολίτα το σχολείο της, ο Χάμπερτ νιώθει έντονα πως κάποιος τους παρακολουθεί. Γίνεται τότε αρκετά αυστηρός με τη Λολίτα και δεν την αφήνει να έχει καθόλου κοινωνική ζωή.

Η μόνη της έξοδος είναι οι πρόβες για ένα θεατρικό έργο, γραμμένο από τον Κλερ Κίλτυ, φίλο της μητέρας της, ο οποίος γνωρίζει τα πάντα και θέλει να την πάρει μακριά από τον Χάμπερτ. Αυτό τελικά συμβαίνει, και ο καθηγητής βρίσκεται ξαφνικά χαμένος και μόνος, ψάχνοντας την απαγορευμένη του αγάπη. Τελικά, μια σειρά από ατυχή γεγονότα θα τον στείλουν στη φυλακή, όπου θα καταγράψει την ιστορία του και θα ζητήσει από τον αφηγητή μας, τον Τζον Ρέι Τζούνιορ, να την εκδώσει μόνο μετά τον θάνατο της Λολίτας.

Λολίτα, Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ-πρώτη έκδοση. Photo Credits: Wikimedia Commons

Η Λολίτα είναι από τα λογοτεχνικά έργα που μισήθηκαν σφοδρά και αγαπήθηκαν ακόμα περισσότερο ταυτόχρονα. Πολλοί μιλούσαν για ένα ανήθικο και αποκρουστικό βδέλυγμα που θα πρέπει να προκαλεί συναισθήματα αηδίας σε έναν νοήμονα άνθρωπο, ενώ άλλοι τόνιζαν την λογοτεχνική αξία της ελκυστικής γλώσσας του Ναμπόκοφ, ο οποίος ήταν μοναδικός στο να παρουσιάζει την ανθρώπινη ψυχή, η οποία δεν έχει μόνο ηθική πλευρά, αλλά πολλές φορές… παραφέρεται.

Φυσικά και το έργο μιλάει για ένα παιδόφιλο καθηγητή, ο οποίος γνωρίζει το πρόβλημά του, όμως επιλέγει να μην ζητήσει βοήθεια για αυτό, παρά συνεχίζει να ζει μία ζωή γεμάτη αμαρτία. Όταν βρεθεί στη φυλακή όμως, καταγράφει τη ζωή του και αρχίζει να κάνει μία εσωτερική ενδοσκόπηση λίγο πριν πεθάνει, αναγνωρίζοντας την διεστραμμένη πλευρά της ψυχής του.

Ο Ναμπόκοφ συνεπώς, ως ένας ευφυής συγγραφέας, χρησιμοποιεί την ευγλωττία του και καταφέρνει να κάνει μία τόσο σοβαρή επίκληση στο συναίσθημα του αναγνώστη, που ακόμα και οι πιο ηθικολόγοι συμπόνεσαν την πονεμένη ψυχή του Χάμπερτ που έχρηζε βοήθειας, ακόμα και αν ποτέ δεν το παραδέχτηκαν.

Όταν πρωτοκυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1955, η «Λολίτα» χαρακτηρίστηκε διεστραμμένη, ανήθικη ακόμα και βαρετή! Οι σφοδρές αυτές κριτικές όμως κράτησαν λίγο και δεν κατάφεραν να «καταστρέψουν» τον παράνομο αυτό λογοτεχνικό έρωτα, ο οποίος έγινε αμέσως best seller.

Τρεις βδομάδες και 100.000 αντίτυπα αργότερα, ξεκίνησαν οι επίσημες κριτικές. Στην Αμερική, το μυθιστόρημα δέχτηκε μία πιο ήπια κριτική και μάλιστα το αμερικανικό περιοδικό TIME το υποδέχτηκε θετικά, βλέποντας το ως ένα ακόμα αριστουργηματικό έργο του 20^ου αιώνα: «Η Λολίτα είναι ένα σημαντικό έργο μυθοπλασίας και ταυτόχρονα ένα συγκλονιστικό βιβλίο. Προλογιζόμενο από έναν φανταστικό χαρακτήρα, ο οποίος παρουσιάζει το έργο του ως ένα σημαντικό μήνυμα προς «γονείς, κοινωνικούς λειτουργούς και εκπαιδευτικούς», το βιβλίο περιγράφει το ακόλαστο πάθος που νιώθει ένας μεσήλικας για ένα δωδεκάχρονο κορίτσι. Όσον αφορά τις ερωτικές λεπτομέρειες, το βιβλίο δεν παρουσιάζει κάτι που δεν έχουμε ξανά διαβάσει σε προηγούμενα βιβλία μυθοπλασίας. Η διαφορά του όμως με αυτά τα βιβλία είναι η γλώσσα του Ναμπόκοφ, η οποία είναι έντονα λυρική και ταυτόχρονα αστεία, που συγκλονίζει τον αναγνώστη και έτσι δεν είναι περίεργο που η κωμωδία του και η σκοτεινή της μορφή απογοητεύουν κάποιους αναγνώστες».

Την ίδια περίοδο, ένας κριτικός των The New York Times, ο Όρβιλ Πρέσκοτ, κατακεραύνωσε τη «Λολίτα», χαρακτηρίζοντάς την ως αηδιαστική. «Υπάρχουν δύο εξίσου σοβαροί λόγοι για τους οποίους η Λολίτα δεν αξίζει την προσοχή κανενός ενήλικου αναγνώστη. Το πρώτο είναι ότι είναι έργο πολύ βαρετό, με έναν επιτηδευμένο, εύθυμο και φαύλο τρόπο. Το δεύτερο είναι ότι είναι ταυτόχρονα και απωθητική. Ο κ. Ναμπόκοφ, δεν γράφει φτηνή πορνογραφία. Γράφει μεγάλη πορνογραφία! Ίσως δεν είναι αυτή η πρόθεσή του. Ίσως σκέφτεται το βιβλίο του ως μια σατιρική κωμωδία και ως μια εξερεύνηση της ανώμαλης ψυχολογίας. Παρόλα αυτά, η Λολίτα είναι αηδιαστική. Το θέμα του συγγραφέα είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά και τα κίνητρα που την εμπνέουν, όμως ένας τρελός δεν έχει κίνητρα, παρά μόνο δυνάμεις στις οποίες ανταποκρίνεται. Το ρημαγμένο μυαλό του ανήκει στους ψυχιάτρους και τους ψυχαναλυτές, όχι στους μυθιστοριογράφους. Είναι λοιπόν αδύνατο να περιγράψεις μια τέτοια διαστροφή με τον ενθουσιασμό του διεστραμμένου, χωρίς να είναι αηδιαστικό. Αν ο κ. Ναμπόκοφ προσπάθησε να το κάνει, απέτυχε».

Μία βδομάδα αργότερα, το πραγματικό όραμα του Ναμπόκοφ για το «Λολίτα» είχε περιγράψει και η Αμερικανή συγγραφέας και κριτικός Ελίζαμπεθ Τζένιουεϊ μέσω της ίδιας εφημερίδας:  «Η Λολίτα είναι από εκείνα τα βιβλία που πρώτα φτάνει η φήμη τους και μετά τα ίδια. Όταν την διάβασα ολόκληρη, κατάλαβα πως είναι μία από τι πιο θλιβερές ιστορίες που έχω διαβάσει και είναι εύκολο να παρερμηνευτεί από ένα «απρόσεκτο» αναγνώστη. Είναι ένα σοκαριστικό, πορνογραφικό, ή ανήθικο έργο; Η ανάγνωσή του δεν πρέπει να γίνει ως μία απλή εμπειρία αλλά ως μία συνειδητή δράση που θα τοποθετήσει τον αναγνώστη μεταξύ μίας κρίσιμης διαχωριστικής γραμμής. Μπορώ μόνο να πω ότι η μοίρα του πρωταγωνιστή μου φαίνεται τραγική, με τον κλασικό τρόπο. Ο Ναμπόκοφ παρουσίασε μια συνειδητοποιημένη έκφραση της ηθικής αλήθειας που συνόψισε πρώτος ο Σαίξπηρ στο έργο του. Ο Χάμπερτ είναι ο κλασικός ήρωας με το τραγικό ελάττωμα. Είναι όπως κάθε άνθρωπος που οδηγείται τυφλά από τις επιθυμίες του. Ο συγγραφέας τελικά γράφει για τον κάθε πόθο του ανθρώπου, η παράνομη φύση του οποίου είναι ικανή να σοκάρει τον αναγνώστη, όμως ο σκοπός του είναι να υπογραμμίσει τον ουσιαστικό, αναποτελεσματικό, επίπονο και οδυνηρό εγωισμό κάθε πάθους και απληστίας που επιμένουν να θέλουν να ικανοποιηθούν χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η επίδραση που έχει η ικανοποίησή τους στον έξω κόσμο. Ίσως τελικά, λίγο Χάμπερτ να είμαστε όλοι μας».

Η Σου Λιον και ο Τζέιμς Μέισον στην μεταφορά της Λολίτας στον κινηματογράφο, από τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Πιο καυστική προς τους «ηθικολόγους» αναγνώστες ήταν η κριτική του λογοτεχνικού συντάκτη των Los Angeles Times, Ρόμπερτ Κιρς: «Η Λολίτα δεν είναι ένα πρόστυχο βιβλίο, και αν ξυπνήσει κάποιο ζωηρό ενδιαφέρον σε κανέναν, θα εκπλαγώ πολύ… Η Λολίτα είναι ένα μικρό αριστούργημα, ένα σχεδόν τέλειο κωμικό μυθιστόρημα, κάτι σπάνιο στις μέρες μας. Είτε το πιστεύετε είτε όχι, η Λολίτα είναι μια άγρια ​​σάτιρα για την ανεπάρκεια του «ψυχολογικού ρεαλισμού», γεμάτη υπονοούμενα για τη σαθρότητα του πραγματικού κόσμου».

Όταν η Λολίτα έγινε… 50, είχε ήδη κερδίσει τις εντυπώσεις και φιγούραρε στις λίστες με τα καλύτερα βιβλία του 20^ου αιώνα. Όσο αφορά τις κριτικές, ήταν και αυτές εξίσου θετικές, σα να είχε σχεδόν φύγει από πάνω της η «αιρετική» μορφή που είχε πάρει τα προηγούμενα χρόνια από το κοινό. Το 2005, η Λολίτα χαρακτηρίστηκε από τον κριτικό του διαδικτυακού περιοδικού «Slate», ως ένα «εφευρετικό μυθιστόρημα, με χιούμορ, φρεσκάδα και πάνω από όλα ως ένα συγκλονιστικό ηθογράφημα μίας χαμένης ψυχής».

Μέχρι και σήμερα πάντως, η «Λολίτα» του Ναμπόκοφ γνωρίζει τόση αγάπη όσο και μίσος από κοινό και κριτικούς, βρίσκοντας αρκετούς επικριτές και ακόμα περισσότερους υποστηρικτές. Το μόνο σίγουρο είναι πως το αμφιλεγόμενο αυτό έργο του Ρώσου συγγραφέα συγκαταλέγεται στα λογοτεχνικά αριστουργήματα του 20^ου αιώνα με την πλούσια λογοτεχνική του γλώσσα να συναρπάζει.