Συν & Πλην: «Πέρσες» του Αισχύλου σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά

Το αντιπολεμικό αριστούργημα του Αισχύλου είναι η πρώτη από τις τραγωδίες της αρχαίας γραμματείας που καταγράφει ιστορικά γεγονότα από τα οποία παράγεται δραματουργικό υλικό. Η συντριβή της Περσικής αυτοκρατορίας από τον συνασπισμό των ελληνικών δυνάμεων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας – χάρη σε μια στρατηγική απόφαση του Θεμιστοκλή – φτάνει ως νέο στο παλάτι του Ξέρξη στα Σούσα. Εκεί, η μητέρα του και Βασίλισσα ‘Ατοσσα τελεί υπό μεγάλη αναστάτωση σε μια προσπάθεια να ερμηνεύσει το κακό όνειρο της προηγούμενης νύχτας: Ο γιος της προσπαθεί να ζέψει δύο άλογα, την Ελλάδα και την Ασία, αλλά η πρώτη αντιδρά και τον ρίχνει από το άρμα του.

Η άφιξη του Αγγελιαφόρου επιβεβαιώνει, σύντομα, τον εφιάλτη της: Το άνθος των ανδρών από την γη της Περσίας αφανίστηκε στα στενά της Σαλαμίνας. Ο στρατός που έφυγε για την εκστρατεία ανίκητος και «με καρδιά από ατσάλι» έχει βρει πικρό και άδικο θάνατο. Το «μέγα πέλαγος των δεινών» σπαράσσει όλους όσοι έμειναν πίσω: Τις μανάδες, τις γυναίκες, τα παιδιά των πολεμιστών, που τώρα ζητούν από την Άτοσσα απαντήσεις.

Στην διασκευή του πρωτότυπου που παρουσιάζει ο Δημήτρης Καραντζάς (με την συνεργασία της Γκέλυς Καλαμπάκα στη δραματουργία και τη μετάφραση του Παναγιώτη Μουλλά) ο Χορός των Γερόντων ‘ακυρώνεται’. Την θέση του παίρνει ένα πλήθος ενεργητικό και οργισμένο, που προφέρει σπαρακτικά τα ονόματα των νεκρών υμνώντας, έναν προς έναν, την αγέρωχη στρατιά που χάθηκε στη ναυμαχία.

Η τραγωδία της συντριβής, των παθών, του πένθους και της αιματηρής πτώσης ενός ολόκληρου γένους αποκτά εδώ ένα καταγγελτικό αίτημα: Ο λαός θρηνεί για την θυσία του ανθού του. Αλλά ο θυμός εκτονώνεται και γεννά εξέγερση. Η επιστροφή του Ξέρξη δεν θα είναι ανώδυνη και το μέλλον άγνωστο. Τα λόγια τους, πάντως, είναι ειπωμένα. Στην, κατά Καραντζά, ανάγνωση ο Αισχύλος συνομιλεί με ποιητές άλλων γενεών, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Καβάφη, τον Τ.Σ. Έλιοτ κ.α.

Η εμφάνιση του Αγγελιαφόρου, Χρήστο Λούλη.

Η ποιητική αφήγηση της ήττας που αποτελεί την καρδιά της αισχύλειας τραγωδίας παίρνει άλλη τροπή. Κι έτσι ένα έργο που δεν στηρίζεται στη δράση αλλά στο λόγο, μετατοπίζεται προς ένα σύγχρονο αίτημα που έχει να κάνει με την λαϊκή αντίδραση απέναντι στην εξουσία. Αυτή είναι η πυρηνική επέμβαση του Δημήτρη Καραντζά στην ανάγνωση των «Περσών» που, κατά τα άλλα, φέρει πολλά, οικεία χαρακτηριστικά της οπτικής του: Έμφαση στο λόγο, δουλεμένες και μεστές ερμηνείες, αφαιρετική αισθητική, υψηλή αρμονία συνόλου.

Αλεξία Καλτσίκη και Θεοδώρα Τζήμου στο Χορό των πολιτών

Όταν μια θεατρική παράσταση ανοίγει και λειτουργεί ως κάτοπτρο του συνόλου και αντηχεί τις φωνές του ή, έστω, τη μύχια θέληση του, οφείλει και να στηριχτεί στην αξία αυτή. Οι «Πέρσες» – ανάμεσα στις σκηνοθεσίες του Δημήτρη Καραντζά – είναι, ίσως, το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα συλλειτουργίας της ερμηνευτικής ομάδας: Οι άξιοι ηθοποιοί της διανομής δεν αποδίδουν απλώς επί των ρόλων τους, αλλά αλληλεπιδρούν ως ομάδα. Θα έλεγε κανείς πως μοιάζουν να ξεριζώνονται από το παθητικό πλήθος των θεατών. Η τύχη του σκηνοθέτη είναι μεγάλη – χωρίς, ασφαλώς να παραγνωρίζουμε την καθοδήγηση του. Έχει ξανασυνεργαστεί με όλους τους βασικούς πρωταγωνιστές του – άρα τους γνωρίζει και μπορεί να αξιοποιήσει τις αρετές τους. Η Ρένη Πιττακή έχει το κύρος και τον στέρεο βηματισμό μιας Άτοσσας ενώ μοιράζεται μια πολύ ενδιαφέρουσα (και αισθητικά) σκηνή με τον Δαρρείο – Γιώργο Γάλλο.

Η στωϊκότητα στο ηχόχρωμα της φωνής του Γιώργου Γάλλου, ο οποίος παίζει μονάχα με αυτό το όπλο έχοντας στρέψει την πλάτη στο κοινό, υπογραμμίζει θαυμάσια τον συμβουλευτικό του λόγο μα και την απόκοσμη παρουσία του.

Ο Χρήστος Λούλης επωμίζεται το ρόλο του Αγγελιαφόρου, του προσώπου που λυτρώνει τον περσικό λαό από τη βασανιστική αναμονή με ένα ακόμα μεγαλύτερο βύθισμα στην απελπισία. Είναι η πιο δραματική φιγούρα της παράστασης και η ερμηνεία του βάζει το πένθος σε λόγια.

Η Αλεξία Καλτσίκη δίνει από την πρώτη στιγμή τον ευθύβολο παλμό που έχει ανάγκη ειδικά αυτός ο Χορός των «Περσών». Μιλάμε εξάλλου μια ηθοποιό που στάζει νόημα σε κάθε λέξη που προφέρει.

Η Θεοδώρα Τζήμου, δεινή στην performative ερμηνεία, σωματοποιεί ιδανικά την αντίδραση. Αναρχικής πνοής η παρουσία του Αινεία Τσαμάτη που ξεσηκώνει το πλήθος, είτε ερμηνεύει τα λόγια του έργου, είτε απελευθερώνει εφιαλτικά ουρλιαχτά από μικροφώνου.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο Ξέρξης του Μιχάλης Οικονόμου είναι ένα απόλυτα ρεαλιστικό είδωλο εξουσίας: Χύνει κροκοδείλια δάκρυα, επενδύει στη λαϊκή χειραγώγηση αλλά στην πραγματικότητα δεν έχει μετακινηθεί στο ελάχιστο από τον όλεθρο που έχει προκαλέσει η λανθασμένη κρίση του. Με μικρότερους ρόλους, αλλά φυσικά μέσα στο ίδιο πνεύμα ο Γιάννης Κλίνης, ο Ηλίας Μουλάς, ο Μάνος Πετράκης, ο Τάσος Καραχάλιος.

Τα ηχεία που είναι σκορπισμένα στην χωμάτινη επιφάνεια του θεάτρου αντιλαλούν τον ήχο της διαμαρτυρίας. Θα μπορούσε να είναι και ο ήχος από τις ντουντούκες μιας μαζικής πορείας (αν και αυτό θα ήταν επικίνδυνα προφανές)· πάντως το μήνυμα παραλαμβάνεται. Ο περσικός λαός, ο αδικημένος λαός, που εμπιστεύτηκε έναν βασιλιά κι έγινε βορά στην αλαζονεία και τη φιλοδοξία του, δεν περιορίζεται στον θρήνο και στην κακή του μοίρα. Κάνει κάτι γι’ αυτό: Επικυρώνει το ρόλο του, ο θυμός του έχει τη δυναμική μιας επανάστασης, μιας ανατροπής. Η ιδέα του Δημήτρη Καραντζά δεν έγκειται στη μετακίνηση της αισχύλειας τραγωδίας, μα περισσότερο στην εξέλιξη της. Τι έρχεται μετά την συσσωρευμένη διάψευση; Οργή. Πώς διατυπώνεται η οργή; Υψώνοντας τη φωνή, να ένας πιθανός τρόπος. Η ερμηνεία αυτή – στα πρότυπα κι άλλων νεωτεριστικών αναγνώσεων που έχουμε δει από κεντροευρωπαϊκούς θιάσους – είναι καίρια και εμφυσά μια σύγχρονη πνοή στην παράσταση.

Με δύο σκηνές ανθολογίας έχει φιλοδωρίσει τους «Πέρσες» ο κινησιολογικός σχεδιασμός του Τάσου Καραχάλιου. Αφενός, το προσκύνημα του πλήθους στον Άδη (και στο παρελθόν του ίσως), κατά την εμφάνιση του Δαρείου πάνω στο κεκλιμένο σκηνικό της Κλειώς Μπομπότη. Αφετέρου η ασφυκτική συνοδεία του Ξέρξη από την στιγμή της άφιξης του μέχρι την αυλαία της παράστασης. Είτε υποδήλωνε την πίεση που θέλησε να διατυπώσει ο λαός στον κυβερνώντα, είτε την κοινή πτώση και των δύο πόλων, διατύπωνε το πολιτικό σχόλιο του αδιαπραγμάτευτου συσχετισμού τους: Ο ένας δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον άλλο.

Η ολοένα και πιο αφαιρετική ματιά της Κλειώς Μπομπότη έχει, εδώ, ένα έντονο συμβολικό ήθος. Το υπερυψωμένο ημικύκλιο που χάσκει από το έδαφος μπορεί κάλλιστα να ερμηνευτεί ως την απόσταση της εξουσίας από τους πολίτες. Ακόμα ως ένα παράθυρο προς τον Άδη, την απώλεια ή και την πτώση. Παρότι λιτό, με τη φωτιστική συνδρομή του Δημήτρη Κασιμάτη, χαρίζει ωραίες εικόνες στην ροή της παράστασης.

Τα ηχοτοπία του Γιώργου Πούλιου πέραν από την αφηγηματική τους λειτουργία, φορτίζουν το αίσθημα απελπισίας που ενώνει τους ήρωες της παράστασης.

Η Ρένη Πιττακή στον εμβληματικό ρόλο της ‘Ατοσσας και ο Γιώργος Γάλλος ως Δαρρείος.

Αν η παράσταση έχει μια σοβαρή αδυναμία είναι οι παύσεις ανάμεσα στις σκηνές. Αποδυναμώνουν την σχέση των επεισοδίων μεταξύ τους, κάνουν – σε σημεία – την παράσταση αδικαιολόγητα άνευρη.

Οι εντυπωσιακές ενδυματολογικές προτάσεις στις οποίες μας έχει συνηθίσει η Ιωάννα Τσάμη δεν συναντώνται στους «Πέρσες». Με μια 70’s διάθεση που – πιθανώς παραπέμπει στην τελευταία ελληνική εξέγερση (σ.σ. του Πολυτεχνείου) – γειώνουν τα πρόσωπα σε μια παράξενη ατονία και δεν προσφέρουν περισσότερα οπτικά ερεθίσματα στην παράσταση.

Μια καίρια όσο και ευρηματική ερμηνεία της αισχύλειας τραγωδίας που κοσμείται από πολύ καλές ερμηνείες και κινησιολογική δυναμική.