Αγροτική, βιομηχανική, θαλασσινή: Η Ελευσίνα του Κωστή Βελώνη

Ένα κάθετο… χωράφι ορθώνεται στον χώρο πίσω από το θέατρο, στο Παλαιό Ελαιουργείο, στην Ελευσίνα. Ή, αν θέλετε, ένας μνημειακός αχυρώνας, μια ευθεία αναφορά του εικαστικού Κωστή Βελώνη στο μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης, αλλά και στον αγροτικό χαρακτήρα της περιοχής, πριν η έλευση της βιομηχανικής νεωτερικότητας προικίσει το τοπίο με μια άλλη μορφή καθετότητας, τις υψικαμίνους των τσιμεντάδικων…

Πρόκειται για τους «Μηρούς της Δήμητρας», πρώτη εγκατάσταση από μια εικαστική τριλογία με τον γενικό τίτλο «Στάχυα πέφτουν σε τσιμεντένια δάπεδα», μια παραγωγή της «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», σε συνδιοργάνωση με τα φετινά Αισχύλεια.

Η μνημειακή γλυπτική εγκατάσταση του Βελώνη αποτελεί έναν διάλογο ανάμεσα στο οργανικό και το ανόργανο, το ζωντανό και το νεκρό, μια διάδραση που επιδιώκει να άρει την καταστατική αντίθεση των δύο. Πρόκειται για ένα ανθρωπόμορφο κτίσμα, αυστηρά γεωμετρημένο, έναν σκελετό από σίδερο και ξύλο, καλυμμένο με άχυρα και καλάμια, στο κέντρο του οποίου σχηματίζεται ένα τριγωνικό σχήμα, το αιδοίο της θεάς.

Ένα κομμάτι μάρμαρο, ένας λιλιπούτειος ξύλινος θρόνος, σιδερένιες σκάλες που δεν οδηγούν πουθενά, αποτελούν όλα στοιχεία που διαλέγονται με τις τυχαίες διαδικασίες επικονίασης (ή απλώς αποσύνθεσης) που επιτελούν τα έντομα, τα πτηνά ή και ο ίδιος ο άνεμος… Άλλωστε, οι «μηροί της Δήμητρας» είναι έτσι φτιαγμένοι ώστε να «αποπλανούν» κάθε είδους έντομο ή πτηνό, εμπλέκοντάς το σε μια ερωτική διαδικασία, που θα έχει σαν αποτέλεσμα, ίσως, την αναπαραγωγή της ζωής.

Βέβαια, ακριβώς όπως η ερωτική κορύφωση συνδέεται συχνά με τον θάνατο (είναι ένας «μικρός θάνατος», καθώς λένε), έτσι και στην περίπτωση της εγκατάστασης του Βελώνη το ύψος μπορεί να γίνει αντιληπτό ως έσχατο βάθος και το «πάνω» της κατασκευής να προσφέρει στον θεατή το «κάτω» του εξάμηνου εγκλεισμού της Περσεφόνης, καθώς όλες οι αγροτικές δραστηριότητες, το όργωμα, η σπορά, ο θερισμός, δεν μπορεί παρά να αφορούν και το χθόνιο στοιχείο.

Αν η αγροτικής σύλληψης κατασκευή αποτελεί αναφορά στη Δήμητρα, ένα παλιό κτίσμα της εργοστασιακής ζώνης του Ελαιουργείου, μια ξύλινη μακρόστενη παράγκα, που ένα τμήμα της κρέμεται στο κενό, έτοιμο, λες, να βυθιστεί στο βάραθρο, αποτελεί, για τον καλλιτέχνη, τον δίαυλο της μετάβασης από τον πάνω στον κάτω κόσμο, από τον κόσμο της προνεωτερικής αγροτικής γονιμότητας στον κόσμο των παγωμένων και μηχανικών διαδικασιών της νεωτερικότητας. Η παρέμβαση του Βελώνη, που τιτλοφορείται «Η Περσεφόνη σκόνταψε», εδώ περιορίζεται στο ελάχιστο, στον φωτισμό του κτίσματος με έναν ιδιαίτερο τρόπο το βράδυ.

Τέλος, τρίτο και καθοριστικό για τη μοίρα στοιχείο της πόλης, η θάλασσα. Έξω από τον χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου, στο λιμάνι της Ελευσίνας, ο καλλιτέχνης τοποθετεί ένα κυπαρίσσι πίσω από ένα βυθισμένο πλοίο, το κατάρτι του οποίου εξέχει, έχοντας διαγώνια κλίση. Παίζοντας με την ιδέα του «ριζώματος», αλλά και του ξεριζωμού, επανατοποθετεί προσωρινά το δέντρο στο κράσπεδο του λιμανιού, εκτεθειμένο στη φθορά και την ορμή του ανέμου, να λειτουργεί σαν «Ανεμοδείκτης» (αυτός είναι και ο τίτλος της παρέμβασης), ανακαλώντας τις αρχαίες δενδροφορίες, γιορτές στις οποίες μετέφεραν τα δέντρα στους κεντρικούς δρόμους της πόλεως, υπενθυμίζοντας την εγγύτητα του φυσικού και του τεχνητού στοιχείου.

Οι εικαστικές εγκαταστάσεις αποτελούν από το 2004 δομικό στοιχείο του ετήσιου καλλιτεχνικού προγράμματος των Αισχυλείων. Η πρώτη εικαστική εγκατάσταση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ ήταν το έργο της γλύπτριας Βάνας Ξένου με τίτλο «Έλευσις – Πέρασμα», το οποίο παρουσιάστηκε στο βιομηχανικό συγκρότημα «Κρόνος».

Έκτοτε, στο Φεστιβάλ έχουν συμμετάσχει διεθνώς καταξιωμένοι καλλιτέχνες, όπως η Καλλιόπη Λεμού, ο Μάριος Σπηλιόπουλος, η Λήδα Παπακωνσταντίνου, η Διοχάντη, ο Στήβεν Αντωνάκος, ο Στέφανος Τσιβόπουλος, ο Νίκος Ναυρίδης, ο Michelangelo Pistoletto, o Tarek Atoui, η Αιμιλία Μπουρίτη, η Ελένη Πανουκλιά, η Δανάη Στράτου,  η Ασπασία Σταυροπούλου και ο Ανδρέας Λόλης, Έτσι ένας από τους στόχους της διοργάνωσης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2023 είναι να αναδείξει την Ελευσίνα σε διεθνές σημείο συνάντησης για τη site specific και site sensitive καλλιτεχνική δημιουργία.

Γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε πολιτισμικές και ανθρωπιστικές σπουδές (MRes) στο London Consortium – Birkbeck College, ICA, AA (MRES) και Arts Plastiques/Esthétique στο Université Paris 8 (D.E.A). Είναι διδάκτωρ Αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και αναπληρωτής καθηγητής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Το έργο του εστιάζει στην ανάδειξη των αντιφάσεων που προκύπτουν από την κοινωνική διάσταση της έννοιας της ελευθερίας όπως και στον αναπροσδιορισμό της ηθικής μέσα από την εμπειρία της ιδιωτικότητας. Έργα του έχουν παρουσιαστεί σε μεγάλες εκθέσεις και διοργανώσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όπως στη documenta 14, στο Κάσελ, στο ΒOZAR, στις Βρυξέλλες κ.ά. Το 2017 ο οργανισμός ΝΕΟΝ, στο πλαίσιο του «City Project» διοργάνωσε ατομική έκθεση του καλλιτέχνη με τίτλο «Puppet Sun». Το 2019 η μεγάλων διαστάσεων εγκατάσταση με τίτλο «Life Without Tragedy» εγκαινιάστηκε στο Astor Place στη Νέα Υόρκη, στο πλαίσιο του «Onassis Festival 2019: Democracy is coming» και στη συνέχεια παρουσιάστηκε στο Governors Island στη Νέα Υόρκη. Έργα του βρίσκονται σε σημαντικές ιδιωτικές και μουσειακές συλλογές, όπως, μεταξύ άλλων, στο ΕΜΣΤ, όπου και παρουσιάζεται ως τμήμα της έκθεσης της μόνιμης συλλογής του Μουσείου.