Φώτης Κόντογλου: Ο μάστορας και τα «μαστορόπουλα» στο Ίδρυμα Γουλανδρή

Γεννημένος στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας στα 1895, ο Φώτης Κόντογλου δεν απαρνήθηκε ούτε για μια στιγμή την ταυτότητα του «πρόσφυγα» με την οποία έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στην Αθήνα, μέχρι τον θάνατό του, το 1965.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον ξεριζωμό των χριστιανών της Ανατολής, το Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα αφιερώνει μια μεγάλη περιοδική έκθεση σε αυτόν τον πρόσφυγα και την επίδραση που άσκησε, μέσω των μαθητών του, σε ένα μεγάλο τμήμα της νεοελληνικής τέχνης.

Φώτης Κόντογλου

Μέσα από έργα του γνωστά, αλλά και πολλά λιγότερο ή και ελάχιστα γνωστά, προερχόμενα από ιδιωτικές συλλογές, σε αντιπαραβολή και διάλογο με έργα καλλιτεχνών που είτε μαθήτεψαν δίπλα του, όπως ο Τσαρούχης και ο Εγγονόπουλος ή ο Ράλλης Κοψίδης, είτε άντλησαν από το έργο του αποτελώντας «κρυπτομαθητές» του, όπως ο Μόραλης ή ο Διαμαντόπουλος, καθώς και με έργα συγχρόνων ζωγράφων που φέρουν την αύρα της επίδρασής του, στον επισκέπτη προσφέρεται μια καλειδοσκοπική εικόνα της σχέσης του Κόντογλου, του βυζαντινότροπου «μαΐστορα», με τα δεκάδες «μαστορόπουλά» του…

Μία «από τις εμβληματικότερες μορφές της γενιάς του ’30» χαρακτήρισε τον Κόντογλου ο επιμελητής της έκθεσης και γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Κυριάκος Κουτσομάλλης, επισημαίνοντας ότι «ως αυθεντικός εκφραστής της ανάγκης επιστροφής προς τα θέσμια των παραδόσεων και της λαϊκής παράδοσης, έθεσε ως κυρίαρχο ζητούμενο την απαλλαγή από την κηδεμονία και την εξάρτηση από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης», εκφράζοντας την απορία του γι’ αυτή την απόρριψη από έναν καλλιτέχνη ο οποίος «ήταν άριστος γνώστης της δυτικής τέχνης».

Φώτης Κόντογλου

Στην Ελλάδα, ο Κόντογλου περιτριγυριζόταν πάντοτε από μαθητές,επισήμανε ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ Δημήτρης Παυλόπουλος: «Το εργαστήρι στο σπίτι του έμοιαζε με παρεκκλήσι – ακόμη κι ένα λείψανο αγίου είχε». Κατά την παρουσίαση της έκθεσης τόνισε ότι «ο Κόντογλου, μέσα από την καλλιτεχνική του δημιουργία, υλοποιούσε το βίωμα της παράδοσης», ενώ στο μνημειακό του έργο ιδιαίτερα «υπηρέτησε την έννοια της παπαρηγοπούλειας συνέχειας».

Γιάννης Μόραλης

Στο πνευματικό και ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κάνει την εμφάνισή του το ρεύμα της «επιστροφής στην παράδοση», μετά τον κλονισμό που προκάλεσε στην Ευρώπη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, αναφέρθηκε ο δρ Ιστορίας της Τέχνης Σπύρος Μοσχονάς, διακρίνοντας τον μεσοπολεμικό Κόντογλου, που «διδάσκει μοντερνισμό μιλώντας για Βυζάντιο και διεθνισμό με έντονο τοπικό χαρακτήρα» και συγκεντρώνει γύρω του το πιο δυναμικό κομμάτι των νέων καλλιτεχνών, από τον μεταπολεμικό, «εσωστρεφή και πικραμένο» Κόντογλου (στην Κατοχή είχε αναγκαστεί να πουλήσει το σπίτι του για ένα σακί αλεύρι και λίγο λάδι), που διευθύνει ένα πολυπληθές εργαστήρι εκκλησιαστικής τέχνης, «στον αντίποδα του μεσοπολεμικού εαυτού του».

Ο Κόντογλου άφησε το αποτύπωμά του «σε όλες τις τάσεις και τα ρεύματα της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής», σημείωσε ο ιστορικός τέχνης Γιώργος Μυλωνάς, επισημαίνοντας ότι στην έκθεση συμμετέχουν με έργα τους 24 ζώντες καλλιτέχνες, με τον γηραιότερο να έχει γεννηθεί το 1936 και τον νεότερο το 1987, μια απόδοση τιμής στον πρωτεργάτη ενός «γηγενούς μοντερνισμού»…

Νίκος Εγγονόπουλος

Η έκθεση «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους» αναπτύσσεται πάνω σε δύο άξονες: τα έργα του αϊβαλιώτη «μαΐστορα», πλάι στα οποία παρατίθενται, άλλοτε σε ρητό κι άλλοτε σε άρρητο διάλογο, τα έργα 40 «μαθητάδων», από τους πιο άμεσους και εκείνους με τους οποίους διατήρησε στενούς δεσμούς μέχρι εκείνους που έμμεσα επηρεάστηκαν στο έργο τους.

Συνολικά παρουσιάζονται 135 έργα (τα οποία προέρχονται από 52 διαφορετικά ιδρύματα, φορείς και ιδιώτες), κατανεμημένα σε επτά ενότητες: Οι πρώτοι μαθητές, Μύθοι και ήρωες, Προσωπογραφίες, Τοπογραφίες, Ο ξεριζωμός, Ιστορήσεις ναών, Εικονογραφία.

Γιάννης Τσαρούχης

Στην έκθεση, εκτός από τα έργα του Φώτη Κόντογλου, παρουσιάζονται και έργα που δημιούργησαν οι καλλιτέχνες: Ιωάννης Βαμπούλης, Πέτρος Βαμπούλης, Σπύρος Βασιλείου, Φώτης Βάρθης, Νίκος Βέλμος, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Στέφανος Δασκαλάκης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάρκος Καμπάνης, Ανδρέας Κοντέλλης, Γεώργιος Κόρδης, Ράλλης Κοψίδης, Αλέκος Κυραρίνης, Αλέκος Λεβίδης, Κλέαρχος Λουκόπουλος, Νεκτάριος Μαμάης, Τάσος Μαντζαβίνος, Ιωάννης Μητράκας, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Μόσχος, Εμμανουήλ Μπιτσάκης, Χρήστος Μποκόρος, Γιάννης Παπαδέλης, Σπύρος Παπαλουκάς, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Κώστας Παπανικολάου, Σπύρος Παπανικολάου, Γιώργος Ρόρρης, Εδουάρδος Σακαγιάν, Παύλος Σάμιος, π. Σταμάτης Σκλήρης, Σωτήρης Σόρογκας, Γιάννης Τσαρούχης, Στέλιος Φαϊτάκης, Φίκος, Νικόλαος Χούτος, Γιώργος Χοχλιδάκης και Klaus Vrieslander.

Επιμελητής της έκθεσης είναι ο γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή Κυριάκος Κουτσομάλλης. Ο σχεδιασμός της έγινε με τη φροντίδα της Βιβής Γερολυμάτου και του Ανδρέα Γεωργιάδη, ενώ συνοδεύεται από πολυσέλιδο κατάλογο, ο οποίος εκδίδεται με την καλλιτεχνική φροντίδα της Μικρής Άρκτου. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιούνται ξεναγήσεις, καθώς και εκπαιδευτικά εργαστήρια για παιδιά ηλικίας 8 έως 12 ετών, με θέμα το πορτρέτο, κάθε Κυριακή.

Ράλλης Κοψίδης