110 χρόνια Μικελάντζελο Αντονιόνι: Οι κινηματογραφικοί σταθμοί ενός ρηξικέλευθου δημιουργού

Σαν σήμερα 29 Σεπτεμβρίου, το 1912, γεννήθηκε στη Φερράρα της Νοτίου Ιταλίας, ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους του μοντερνισμού στον Ευρωπαϊκό Κινηματογράφο, ο Μικελάντζελο Αντονιόνι. Ο καινοτόμος και ιδιαίτερος δημιουργός που τόλμησε να ανανεώσει ριζικά την κινηματογραφική γλώσσα, προτείνοντας νέες φόρμες και αμφισβητώντας (μαζί με τον Φελλίνι) την κυριαρχία του νεορεαλισμού στον μεταπολεμικό ιταλικό κινηματογράφο.

Γιος εύπορης οικογένειας γαιοκτημόνων, εξέφρασε από μικρή ηλικία τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από το σχέδιο και αργότερα την ελαιογραφία. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, όπου και απέκτησε πτυχίο στα οικονομικά και το εμπόριο, το 1935, ίδρυσε τον θίασο του Πανεπιστημίου, με τον οποίον ανέβαζε, μεταξύ άλλων, και δικά του έργα.

Το αυξανόμενο ενδιαφέρον του για τον κινηματογράφο τον οδήγησε να γράψει, αρχικά, κριτικές αμερικάνικων και ιταλικών φιλμ σε μια τοπική εφημερίδα και, εν συνεχεία, στην προσπάθεια δημιουργίας της πρώτης του ταινίας, ένα ντοκιμαντέρ για μια τοπική ψυχιατρική κλινική, το οποίο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.

Η «αποτυχημένη» του αυτή πρώτη εμπειρία τον απέτρεψε για ένα χρονικό διάστημα από οποιαδήποτε κινηματογραφική απόπειρα. Το 1940 μετακομίζει στη Ρώμη, όπου και εργάζεται ως τραπεζικός υπάλληλος και αργότερα ως συντάκτης του περιοδικού. Το 1943 επιστρέφει στη Φερράρα, όπου και γυρίζει το ντοκιμαντέρ, «Gente del Po», για τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης των Ιταλών Ψαράδων που ζουν γύρω από τον ποταμό Πάδο, με το μεγαλύτερο μέρος του υλικού να καταστρέφεται από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις. Παράλληλα, από το 1942 έως το 1952 συνεργάστηκε ως σεναριογράφος με κορυφαία ονόματα του ιταλικού σινεμά, όπως ο Ρομπέρτο Ροσελίνι («Un pilota ritorna», 1942).

Ύστερα από μια σειρά ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, πραγματοποιεί το κινηματογραφικό του ντεμπούτο σε ταινία μυθοπλασίας μεγάλου μήκους το 1950, με το «Χρονικό μιας αγάπης», για μια νεαρή γυναίκα (Lucia Bosè), της οποίας ο σύζυγος προσλαμβάνει έναν ιδιωτικό ντετέκτιβ για να εξερευνήσει το παρελθόν της. Ένα πρώιμο δείγμα της ιδιαίτερης αφηγηματικής γραφής του Αντονιόνι, όπου η ιστορία επικεντρώνεται περισσότερο στον εσωτερικό ψυχισμό των ηρώων παρά στην πλοκή της δράσης.

«Οι Φίλες» 1955

Ακολούθησαν ακόμη πέντε ταινίες μεγάλου μήκους, στις οποίες ο ρυθμός αλλά και η δομή κινούνταν, ακόμη, στα συμβατικά πρότυπα της κινηματογραφικής δημιουργίας, με πιο αξιοσημείωτες τις «Φίλες» (1955), όπου η τοποθέτηση γυναικείων χαρακτήρων στο επίκεντρο της ταινίας θα αποτελέσει σήμα κατατεθέν της φιλμογραφίας του σκηνοθέτη και την «Κραυγή» (1957), προάγγελος τον κατοπινών αριστουργημάτων του, στον τρόπο που πειραματίζεται κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, αυτοσχεδιάζοντας, αλλά και στον συναισθηματικά εσωτερικευμένο νεορεαλισμό του.

Αποφασιστική τομή στην καριέρα του σπουδαίου σκηνοθέτη θα σημειωθεί με την ταινία «Η Περιπέτεια» (1960), η οποία θεωρείτε ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους στην ιστορία του ευρωπαϊκού σινεμά, σηματοδοτώντας τη δύσκολη γέννηση του μοντερνισμού, καθώς και ένα από τα σημαντικότερα αριστουργήματα του Μικελάντζελο Αντονιόνι.

Σε ένα ταξίδι με σκάφος, μια συναισθηματικά μπερδεμένη νεαρή γυναίκα, η Άννα (Lea Massari) εξαφανίζεται κατά τη διάρκεια μιας στάσης σε ένα απομονωμένο νησί. Ο αρραβωνιαστικός της Σάντρο (Gabriele Ferzetti) και η φίλη της Κλαούντια (Monica Vitti), οι οποίοι αρχικά επιδίδονται σε μια μάταιη αναζήτηση της εξαφανισμένης, αρχίζουν να αναπτύσσουν αισθήματα ο ένας για τον άλλον.

«Η Περιπέτεια» 1960

Επιτηδευμένα ασαφείς και αποξενωμένοι χαρακτήρες, οι οποίοι υποφέρουν από συναισθηματική άνια, υπαρξιακή κρίση και απάθεια, παγιδευμένοι σε έναν κυκεώνα αβεβαιότητας και ανεξήγητων αυτοκαταστροφικών τάσεων. Περιφρόνηση για συμβάσεις στην πλοκή, τον ρυθμό και τη σαφήνεια: Αναπάντητα ερωτήματα, «νεκρά διαστήματα», όπου η δράση έχει σταματήσει και η κάμερα προσπαθεί να καταγράψει το «ανείπωτο», βαρυσήμαντες σιωπές. Σκέψεις πάνω στη δυσφορία ως υποπροϊόν του πλούτου. Επιβλητικά πλάνα, μερικές φορές στυλιζαρισμένα, τα οποία αντικατοπτρίζουν μια «ψύχραιμη» αποξένωση και στα οποία η ψυχολογία των χαρακτήρων «συνθλίβεται» από το ίδιο το περιβάλλον. Αυτά είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά τα οποία θα παρατηρηθούν και στα μετέπειτα έργα του.

Αν και η ανατρεπτική αυτή ταινία αποδοκιμάστηκε στις Κάννες, στις 15 Μαΐου του 1960, από το κοινό κατά τη διάρκεια της πρεμιέρας, ωστόσο κέρδισε την υποστήριξη ισχυρών κινηματογραφιστών και κριτικών, ανάμεσά τους και ο Ρομπέρτο Ροσελίνι, οι οποίοι με ανακοίνωσή τους δεν δίστασαν να εκφράσουν το θαυμασμό τους προς το πρόσωπο του Μικελάντζελο Αντονιόνι για την τόλμη του, ενώ η ταινία βραβεύτηκε με το Ειδικό Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής, μετατρεπόμενη σε μια διεθνή επιτυχία και καθιερώνοντας τη φήμη του σκηνοθέτη.

«Η Έκλειψη» (1962)

Η εξερεύνηση του βασανιστικού οράματος του που θέλει τους ανθρώπους συναισθηματικά αποκομμένους ο ένας από τον άλλον συνεχίστηκε με τις αινιγματικές ταινίες «Η Νύχτα» (1961) και «Η Έκλειψη» (1962). Στην πρώτη, ο Μαρτσέλο Μαστρογιάνι υποδύεται έναν συγγραφέα, ο οποίος βιώνει έναν γάμο χωρίς αγάπη (στο ρόλο της συζύγου η Ζαν Μορό) και μια συγγραφική κρίση, σε μια ταινία για την ευθραυστότητα της κοινωνικής επιτυχίας και τη συζυγική πίστη. Στη δεύτερη, μια νεαρή γυναίκα (Monica Vitti) και ένας χρηματιστής (Alain Delon) φλερτάρουν με την ιδέα ενός μεταξύ τους ρομάντζου, η σχέση τους όμως συναντάει διαρκώς εμπόδια, καθώς αδυνατούν να αισθανθούν πραγματική οικειότητα.

Η πρώτη έγχρωμη ταινία του Αντονιόνι ήταν «Η Κόκκινη Έρημος» (1964), η οποία από πολλούς θεωρείται η πιο αφαιρετική δουλειά του σκηνοθέτη. Πρωταγωνίστρια η συστηματική συνεργάτης του Ιταλού δημιουργού καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, Monica Vitti, ως μια νευρωτική γυναίκα, η οποία μετατρέπεται από μια ανήσυχη μητέρα σε άπιστη σύζυγο, στην προσπάθειά της να αναζητήσει αυτό που «λείπει» από τη ζωή της και της οποίας ο ασταθής ψυχικός κόσμος καθρεφτίζεται στον τρόπο που χρησιμοποιεί το χρώμα ο Αντονιόνι.

Μικελάντζελο Αντονιόνι και Τζακ Νίκολσον

Όντας, λοιπόν, στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ο πιο αμφιλεγόμενος και δημοφιλής σκηνοθέτης, ο Μικελάντζελο Αντονιόνι προσέλκυσε την προσοχή των χολλυγουντιανών στούντιο, υπογράφοντας συμβόλαιο για τρεις ταινίες με την MGM.

Το αγγλόφωνο ντεμπούτο του έγινε το 1966, με το λονδρέζικο θρίλερ «Blow Up». Η ιστορία ενός φωτογράφου μόδας, ο οποίος συνειδητοποιεί ότι έχει υπάρξει μάρτυρας και έχει απαθανατίσει ακούσια έναν φόνο. Ένα φιλμ με περισσότερο συμβατική πλοκή και γρηγορότερους ρυθμούς από τα προηγούμενά του, το οποίο αποτέλεσε και τη μεγαλύτερη επιτυχία του.

Η δεύτερη αγγλόφωνη ταινία του (πρώτη γυρισμένη στην Αμερική), «Zabriskie Point» (1970) θα αποτελέσει μεγάλη οικονομική αποτυχία και θα λάβει κακές κριτικές, καταρρακώνοντας τον δημιουργό. Έως τον θάνατό του θα σκηνοθετήσει τέσσερις ακόμη ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους, με πιο αξιοσημείωτη το «Επάγγελμα: Ρεπόρτερ» (1975), όπου ο Τζακ Νίκολσον, ένας κουρασμένος ρεπόρτερ στην προσπάθειά του να αποτραβηχτεί από τον κόσμο, υιοθετεί την ταυτότητα κάποιου άλλου,  συνειδητοποιώντας ότι πρόκειται για έναν νεκρό έμπορο όπλων.

Το 1985 υποφέρει από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, το οποίο τον αφήνει παράλυτο και με πρόβλημα στην ομιλία. Σκηνοθετεί την τελευταία του ταινία μυθοπλασίας («Πέρα από τα σύννεφα») το 1995, μαζί με τον Γερμανό σκηνοθέτη Wim Wenders. Πεθαίνει στις 30 Ιουλίου του 2007, ούτε 24ώρες από τον θάνατο του άλλου σπουδαίου εκπροσώπου του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, Ίνγκμαρ Μπέργκμαν.