Μια κιβωτός με θησαυρούς της Μεγάλης Κρητικής Σχολής στην καρδιά του Ηρακλείου

Το Ηράκλειο, το σημαντικότερο οικονομικό και διοικητικό κέντρο της Κρήτης, είναι μία από τις πιο ιστορικές πόλεις της Μεσογείου: Σημαντικό πέρασμα θαλάσσιων διαδρομών, το αρχαίο λιμάνι της μινωικής Κνωσού και αργότερα το Μεγάλο Κάστρο των Βυζαντινών, το αραβικό οχυρό του Χάνδακα και η αριστοκρατική Κάντια της Ενετικής Δημοκρατίας, σε όλους τους σταθμούς της ιστορίας του, υπήρξε μια ισχυρή πόλη με μεγάλη καλλιτεχνική και εμπορική αίγλη.

Το παλιό ενετικό λιμάνι με το εμβληματικό μεσαιωνικό φρούριο Κούλες

Προικισμένο με αρχαιολογικούς θησαυρούς παγκόσμιας ακτινοβολίας, το σημερινό Ηράκλειο αποτελεί κεντρική τουριστική πύλη για τη Μεγαλόνησο. Η Κνωσός, η Φαιστός, και το εκπληκτικό Αρχαιολογικό Μουσείο με τη σημαντικότερη συλλογή προϊστορικών αρχαιοτήτων στον κόσμο, βρίσκονται, δικαίως, στην κορυφή της λίστας των επισκεπτών της Κρήτης.

Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Ωστόσο μια περιήγηση στην πόλη, αποκαλύπτει πολλά περισσότερα ίχνη της πλούσιας ιστορίας της, πολλές φορές καλυμμένα πίσω από την άναρχη δόμηση της πολύβουης μεγαλούπολης.

Η Κρήνη Μοροζίνι- από τα σημαντικότερα ενετικά μνημεία- βρίσκεται στη πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου (ή πλατεία Λιονταριών) στο κέντρο της πόλης και αποτελεί σήμα κατατεθέν του Ηρακλείου.

Μια τέτοια ξενάγηση στα «κρυμμένα μυστικά» του Ηρακλείου, είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε πριν λίγες μέρες, με οδηγό τον δημοσιογράφο και βραβευμένο συγγραφέα Νίκο Ψιλάκη, ο οποίος έχει ερευνήσει όσο λίγοι την κρητική παράδοση, τις γεύσεις και τους μύθους του νησιού, αποτυπώνοντάς τους σε μια σειρά ιστορικών μυθιστορημάτων που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καρμανωρ.

Αφορμή για αυτή την επίσκεψη στην κρητική πρωτεύουσα, ήταν η πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση “Άγιοι Βρακοφόροι και Φουστανελάδες” που εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών».

Ο παλαιός ναός της Αγίας Αικατερίνης, στον οποίο και στεγάζεται το Μουσείο, χτίστηκε αρχικά τον 13ο αιώνα και πήρε τη σημερινή του μορφή τον 16ο αιώνα, κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας.

Αυτό το ξεχωριστό μουσείο, στεγάζεται στον ναό της Αγίας Αικατερίνης, στην ομώνυμη πλατεία, δίπλα από δυο άλλα σημαντικά μνημεία της πόλης, τον παλιό ναό του Αγίου Μηνά και τον σημερινό Μητροπολιτικό ναό της πόλης.

Το εσωτερικό του Μουσείου Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών».

Όπως μας εξήγησε ο Νίκος Ψιλάκης, αυτός ο επιβλητικός χώρος, χρονολογείται από τον 13ο αιώνα και στην εποχή της ενετοκρατίας υπήρξε ισχυρό και πλούσιο μοναστήρι. Λέγεται μάλιστα ότι στέγαζε Σχολή στην οποία δίδαξαν ή και φοίτησαν κορυφαίες προσωπικότητες της Κρητικής Αναγέννησης. Μέχρι και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος θεωρείτο ότι σπούδασε σ’ αυτό το σχολείο.

Οι δυο πρώτες εικόνες που συναντά κανείς μπαίνοντας στο Μουσείο, μια Βρεφοκρατούσα κι ένας Παντοκράτορας, εντυπωσιάζουν. Αντανακλούν την εποχή που η Κρήτη γινόταν σταδιακά θεματοφύλακας της βυζαντινής εικαστικής παράδοσης.

Εκείνα τα χρόνια το σημερινό Ηράκλειο ήταν αναμφισβήτητα μια πόλη ζωγράφων. Μόνο κατά την περίοδο 1453-1526 εργάζονταν περισσότεροι από 120 ζωγράφοι στην πόλη και τα έργα τους εξάγονταν ακόμη και στην ιταλική χερσόνησο. Άλλοι 350 ζωγράφοι μαρτυρούνται κατά την υπόλοιπη περίοδο της Βενετοκρατίας (έως το 1669).

Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς το κτίριο μετατράπηκε σε τζαμί, ενώ μετά την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 έγινε τόπος φιλοξενίας προσφύγων. Με το πέρασμα των χρόνων το κτίριο σχεδόν καταστράφηκε ενώ στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί το χρησιμοποίησαν ως αμαξοστάσιο, ακόμα και ως συνεργείο αυτοκινήτων. Λίγο μετά τη ναζιστική κατοχή, άρχισαν εργασίες αναστήλωσης και το 1968 αποφασίστηκε να μετατραπεί σε μουσείο, συγκεντρώνοντας σημαντικά τεκμήρια του κρητικού χριστιανικού πολιτισμού.

Έργα του Μιχαήλ Δαμασκηνού: Α’ Οικουμενική Σύνοδος / Το προσκύνημα των Μάγων

Σήμερα σ’ αυτό το μουσείο μπορεί κανείς να δει μια πλούσια συλλογή από εικόνες και κειμήλια της περίφημης Κρητικής Σχολής Ζωγραφικής, όταν το νησί αναδείχτηκε σε πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο του ορθόδοξου κόσμου.

Ανάμεσα στα πολλά εκθέματά του, ξεχωρίζουν οι εικόνες που φέρουν την υπογραφή του Άγγελου Ακοτάντου, του ζωγράφου που χαρακτηρίστηκε ως «ο Θεοτοκόπουλος του 15ου αιώνα», αλλά και έξι σπουδαίες εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού, του διάσημου κρητικού καλλιτέχνη που θεωρείται ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της Κρητικής Σχολής.

Άγγελος Ακοτάντος: Άγιος Φανούριος

Τη συλλογή του Μουσείου συμπληρώνουν νεότερες εικόνες, λιθανάγλυφα, παλαίτυπα, διακοσμημένα χειρόγραφα, ξυλόγλυπτα, εντοιχισμένες τοιχογραφίες, βυζαντινά νομίσματα, δείγματα χρυσοκεντητικής, μικροτεχνίας και αργυροχρυσοχοΐας.

Η έκθεση περιλαμβάνει 46 αγιογραφίες από την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και τον Πόντο με το παλαιότερο έργο να χρονολογείται από το 1836 ενώ τα νεότερα φτάνουν μέχρι τις μέρες μας.

Έως το τέλος του χρόνου, εκτός από τη μόνιμη συλλογή, οι επισκέπτες του Μουσείου της Αγίας Αικατερίνης- όπως είναι γνωστό στους ντόπιους- έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν μια ξεχωριστή έκθεση με σπάνια δείγματα αγιογραφίας.

Στην έκθεση «Άγιοι Βρακοφόροι και Φουστανελάδες. Εικόνες Νεομαρτύρων από την Κρήτη και άλλες περιοχές» εκτίθενται για πρώτη φορά συγκεντρωμένες εικόνες που απεικονίζουν Νεομάρτυρες της ελληνικής Εκκλησίας με παραδοσιακές φορεσιές, βράκες και φουστανέλες.

H ιδέα για αυτή την έκθεση ανήκει στην επιμελήτρια του Μουσείου Δρ. Έφη Ψιλάκη με αρχική πρόθεση να ενταχθεί στις εκδηλώσεις για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Ωστόσο λόγω της πανδημίας ο σχεδιασμός της μετατέθηκε για το τελευταίο τρίμηνο του έτους. Η πρότασή της όμως αγκαλιάστηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Ευγένιο και την Περιφέρεια Κρήτης, ενώ στην υλοποίησή της συνέβαλλαν ενεργά ο Αντιπρόεδρος του Μουσείου αρχαιολόγος – φιλόλογος Νίκος Γιγουρτάκης και ο δραστήριος ηρακλειώτης συλλέκτης, Μιχάλης Κρασάκης.

Οι Τέσσερις Νεομάρτυρες του Ρεθύμνου εικονίζονται με κρητικές βράκες και σαρίκια.

Κεντρικό θέμα της έκθεσης είναι οι Νεομάρτυρες, δηλαδή οι άγιοι που μαρτύρησαν μετά την Άλωση της Πόλης και η εξέλιξη της εικονογραφίας τους με την επικράτηση των τοπικών παραδοσιακών ενδυμασιών, χωρίς όμως να αγνοείται ο γενικότερος πνευματικός και εθνικός ρόλος τους.

Οι αγιογραφίες αυτές μάς δίνουν πληροφορίες από την καθημερινότητα της κάθε εποχής, παρέχοντας πολύτιμο λαογραφικό και ιστορικό υλικό.

Αγία Μαρία – Καρατάσαινα της Νάουσας

Οι παλαιότερες αγιογραφίες της έκθεσης φιλοτεχνήθηκαν την περίοδο της απελευθέρωσης από τον οθωμανικό ζυγό. Έτσι, όταν οι πλανόδιοι ζωγράφοι της Ηπείρου άρχισαν να ντύνουν τους νέους αγίους στις εικόνες τους με φουστανέλες, και οι Κρητικοί να απεικονίζουν τους δικούς τους με βράκες το ελληνικό κράτος είχε μόλις γεννηθεί.

Οι τοπικές ενδυμασίες κυριαρχούσαν σε ολόκληρο σχεδόν τον ελληνικό χώρο και οι Νεομάρτυρες απεικονίζονταν στις εικόνες ακριβώς όπως ήταν στην καθημερινότητά τους. Οι εικόνες αυτές βρίσκονται επομένως σε άμεση συνομιλία με την κοινωνία και την εποχή κατά την οποία δημιουργήθηκαν.

“Η έμπνευση να ιστορηθούν οι νέοι μάρτυρες με τις φορεσιές τους εισάγει ένα στοιχείο ρεαλισμού στην υπερβατικότητα της βυζαντινής αγιογραφίας” σημειώνει η Δρ. Έφη Ψιλάκη

Σύμφωνα με την επιμελήτρια της έκθεσης, Δρ. Έφη Ψιλάκη «Η εισαγωγή των τοπικών ενδυμασιών στις εικόνες των Νεομαρτύρων αποτέλεσε σημαντική τομή στην εξέλιξη της θρησκευτικής ζωγραφικής κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα. Αυτοδίδακτοι λαϊκοί καλλιτέχνες τολμούν στα δύσκολα αυτά χρόνια να απεικονίσουν τις σεπτές μορφές των ανθρώπων που έδωσαν τη ζωή τους για τη χριστιανική πίστη και την πατρίδα με τις καθημερινές φορεσιές τους και να δημιουργήσουν νέους εικονογραφικούς τύπους αλλά και νέα ηθικά πρότυπα. Η εντυπωσιακή αυτή έμπνευση αποτέλεσε αφετηρία σημαντικών εξελίξεων στον εκκλησιαστικό και στον κοινωνικό χώρο και εξέπεμψε πολλαπλά μηνύματα. Άγιος δεν ήταν πια μόνον εκείνος που είχε μαρτυρήσει σε κάποια μακρινή εποχή, όπως είναι τα χρόνια των διωγμών, άγιος μπορούσε να είναι ο συντοπίτης, ο άνθρωπος που κινούνταν στον ίδιο χώρομε τον πιστό και, μάλιστα, κατά τον ίδιο χρόνο. Ήταν εκείνος που είχε τις ίδιες αγωνίες, την ίδια πίστη, εκείνος που ντυνόταν με την ίδια φορεσιά».

Η έκθεση πραγματοποιείται στο πλαίσιο του 2^ου Φεστιβάλ Κρήτης, της Περιφέρειας Κρήτης και θα παραμείνει επισκέψιμη έως τις 31 Δεκεμβρίου 2022. Ωστόσο όπως επεσήμανε ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ.κ. Ευγένιος “ευχή όλων είναι στη συνέχεια να ταξιδέψει εκτός Κρήτης και να φιλοξενηθεί σε άλλα μουσεία της Ελλάδας”.