Ηχητική τέχνη και κωφή εμπειρία: Μέσα στο εργαστήριο της ΕΛΣ

Η εμπειρία της μουσικής ακρόασης είναι – για τους περισσότερους – ανεκτίμητη, ενώ η κοινωνική λειτουργία της μουσικής στην καθημερινή μας ζωή, είναι αδιαμφισβήτητη. Τι συμβαίνει όμως με τους ανθρώπους οι οποίοι είναι βαρήκοοι ή κωφοί και αποκλείονται από αυτή τη συνθήκη;

Υπάρχει τρόπος να αντιληφθούν τη μουσική, να εκπαιδευτούν πάνω σε αυτή ή ακόμα και να δημιουργήσουν δικά τους μουσικά έργα; Ο διασημότερος κωφός συνθέτης, δεν είναι άλλος από τον Μπετόβεν, ο οποίος έγραψε το μεγαλύτερο μέρος των έργων του και ορισμένα από τα δημοφιλέστερα εξ αυτών, σε κατάσταση προχωρημένης κώφωσης, κατά την οποία μπορούσε να αντιληφθεί μόνο ορισμένες συχνότητες. Ιδιοφυής, ιδιάζουσα περίπτωση, εξαιρετικό ταλέντο, θα πει κανείς.

Η περίπτωση του Μπετόβεν, βέβαια, δεν είναι μοναδική, καθώς υπάρχουν και σύγχρονα παραδείγματα καλλιτεχνών, όπως η περκασιονίστρια Evelyn Glennie, η οποία είναι μεταγλωσσικά κωφή, ή η εκ γενετής κωφή Christine Sun Kim, διάσημη sound artist και performer.

Μήπως αξίζει να διερωτηθούμε, λοιπόν, αν η ίδια η κοινωνία αποκλείει εκ προοιμίου τους κωφούς και βαρήκοους από την επαφή τους με τη μουσική;

Ένα ενδιαφέρον εγχείρημα με στόχο την αντιστροφή της συνθήκης του φυσικοποιημένου αποκλεισμού, την εισαγωγή των κωφών και βαρήκοων στον κόσμο της μουσικής και της ηχητικής τέχνης και τη δημιουργία συνεργατικών ηχητικών έργων μέσα από τον συμμετοχικό σχεδιασμό και εργαστηριακές πρακτικές, πραγματοποιείται με τα εκπαιδευτικά εργαστήρια της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για νέους ενήλικες με κώφωση ή βαρηκοΐα, με τίτλο «Ηχητική τέχνη και Κωφή εμπειρία: η ακοή ως ενσώματο βίωμα».

Τα εργαστήρια σχεδίασαν και υλοποιούν η Ντάνα Παπαχρήστου, sound artist / μουσικολόγος / θεωρητικός της τέχνης και ο Γιώργος Σαμαντάς, sound artist / κοινωνικός ανθρωπολόγος, μέλος του TWIXTlab, με τους οποίους συνομίλησα ένα Σάββατο μεσημέρι στην εισαγωγική συνάντηση του εργαστηρίου, στο φουαγιέ του πρώτου ορόφου της ΕΛΣ.

Οι συμμετέχοντες ήταν νέοι ενήλικες με διαφορετικά επίπεδα βαρηκοΐας ή κώφωσης ο καθένας, μεταξύ των οποίων και πρόσφυγες από χώρες της Μέσης Ανατολής, ορισμένοι από τους οποίους δεν έτυχαν ούτε της στοιχειώδους μόρφωσης στη χώρα καταγωγής τους. Με τη βοήθεια διερμηνέως της νοηματικής γλώσσας, συστήνονται, αντιδρούν στα οπτικά ερεθίσματα που τους δίνει η Ντάνα Παπαχρήστου, απαντούν στις ερωτήσεις που τους θέτουν οι συντονιστές.

Από τα πρώτα ερωτήματα που προκύπτουν, είναι το πώς αντιλαμβάνονται τον ήχο. Οι απαντήσεις τους ποικίλουν. «Ακούω μέσα από τους άλλους, όταν τους βλέπω σε ένα μπαρ να χορεύουν», λέει ένας από τους συμμετέχοντες, «νιώθω τον ήχο από τη δόνηση», συμπληρώνει ένας μαθητής από το Πακιστάν, ο οποίος μέσα σε 2 μήνες έμαθε την ελληνική νοηματική.

Ενδιαφέρον έχει και η παρακίνηση του Ορέστη Καραμανλή, καλλιτεχνικού συνεργάτη του εργαστηρίου, συνθέτη / διδάσκοντα ΕΚΠΑ, να εκφέρουν όλοι μαζί έναν ήχο, σε οποιαδήποτε τονικότητα. Εκείνοι που έχουν προχωρημένη ή ολοκληρωτική κώφωση, αρχικά διστάζουν. Γρήγορα όμως, το καταφέρνουν. Η φωνή τους ακούγεται καθαρά και δυνατά. Η κώφωση, άλλωστε, δεν επηρεάζει τη φωνή.

Όπως μου λέει ο Γιώργος Σαμαντάς, «εμείς δουλεύουμε πολύ με την ακουστική ποικιλομορφία (aural diversity). Για εμένα, πολλοί κωφοί και βαρήκοοι δεν αντιλαμβάνονται τη μουσική και τον ήχο, επειδή η κοινωνία θεωρεί ότι δεν έχουν καμία σχέση με αυτά τα ερεθίσματα. Κι όμως, βλέπεις ότι κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή. Για παράδειγμα, παιδιά Ρομά – βαρήκοα ή κωφά – τα έχουμε ακούσει να τραγουδάνε κι αυτό γιατί η μουσική είναι πολύ έντονα παρούσα στην κουλτούρα τους.»

Σαφώς, όπως αναφέρει η Ντάνα Παπαχρήστου, πρέπει να θυμόμαστε πως «οι κωφοί δεν είναι μια ενιαία κατηγορία, κάποιοι ακούν χαμηλές συχνότητες και άλλοι κάποιες πιο υψηλές, άλλοι φορούν κοχλιακά εμφυτεύματα, τα προσωπικά ακοογράμματα του καθένα είναι διαφορετικά μεταξύ τους.»

Παρακολουθώ στο εισαγωγικό εργαστήριο την Ντάνα να παρουσιάζει στους συμμετέχοντες ενδεικτικά παραδείγματα καλλιτεχνών που δημιουργούν έργα σχετικά με την κώφωση, όπως η κωφή εικαστικός Τατιάνα Ρεμούνδου, ή έργα που διερευνούν τις έννοιες της συχνότητας, της δόνησης και της ενέργειας στις ζωές μας, όπως η μακράς διάρκειας sound art performance “Micropolitics of Noise” του συνθέτη Λάμπρου Πηγούνη, που παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη, σε ανάθεση του Marina Abramovic Institute και του NEON. Στη συνέχεια, παρακολουθούμε στο YouTube τις εντυπωσιακές προσπάθειες απόδοσης στη νοηματική γλώσσα, τραγουδιών από τη ραπ ή την ποπ μουσική, όπως κάνει η Εύα Γκαγκούση για το ραπ συγκρότημα «Λόγος τιμής» ή η Αμερικανίδα διερμηνέας νοηματικής Amber Galloway Gallego.

Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, μου επισημαίνει η Ντάνα, «θέλουμε να ξεδιπλώσουμε διάφορες εμπειρίες ακρόασης και τρόπους σύνδεσης μεταξύ τους, όπως η δόνηση, η οπτική μετάφραση, η συναισθησία, η κινησιολογία – την οποία οι κωφοί έχουν ήδη αναπτυγμένη λόγω της νοηματικής γλώσσας, καθώς πέρα από τη γλώσσα χαρακτηρίζεται και από την κίνηση – ενώ παράλληλα θα φέρουμε κάποια όργανα, θα έχουμε καλεσμένους, όπως έναν χορευτή για να μας βοηθήσει στην κινησιολογία, αλλά και παρτιτούρες.»

Ίσως, θα πρέπει να διευρύνουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη μουσική, καθώς οι περισσότεροι συνηθίζουμε να τη συνδέουμε κατά βάση με την ακοή. «Για εμάς είναι κάτι ευρύτερο», μου λέει η Ντάνα, «με την έννοια ότι υπάρχει ο ρυθμός, η δόνηση, το οπτικό ερέθισμα. Τόσα άλλα περιφερειακά της μουσικής, που και εμείς οι ακούοντες και ακούουσες τα νιώθουμε και μας επηρεάζουν, παρ’όλα αυτά επειδή η ακοή κυριαρχεί δεν τους δίνουμε τόσο μεγάλη προσοχή. Στην πραγματικότητα όμως, η εμπειρία της ακρόασης βασίζεται σε πολλά άλλα περιφερειακά ερεθίσματα, πέρα από τον τόνο και τη μελωδία. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ακρόασης, όπως μέσα από singing bowls ή τα γκονγκς που δημιουργούν χώρους όπου το σώμα σου δονείται, κι εμείς ψάχνουμε να βρούμε εναλλακτικούς τρόπους με τους οποίους ένα παιδί το οποίο δεν ακούει ή ακούει λίγες συχνότητες συμβατικά, να μπορέσει να τα καλλιεργήσει αυτά περισσότερο.»

Αναρωτιέμαι αν οι βαριά βαρήκοοι ή κωφοί έχουν κάποιου είδους συναισθηματική αντίδραση στη μουσική. «Η συναισθηματική αντίδραση στη μουσική είναι κάτι που καλλιεργείται», απαντά ο Γιώργος και μας παραπέμπει σε «ένα καταπληκτικό κείμενο της τυφλοκωφής Helen Keller, όπου αναφέρει την αίσθησή της όταν «άκουσε» στη δεκαετία του ’30 στο ραδιόφωνο μουσική του Μπετόβεν, καθώς της πρότειναν να αγγίξει το ηχείο κι έτσι άρχισε να περιγράφει τα βιολιά και τις δυναμικές της σύνθεσης». Αντίστοιχα, «συναισθηματική απόκριση έχω παρατηρήσει να έχουν οι κωφοί και βαρήκοοι μαθητές μας όταν τους έχουμε φέρει ρυθμικά ηχητικά αποσπάσματα (samples) και τους ζητήσαμε να αγγίξουν το ηχείο για να νιώσουν τη δόνηση, να χτυπήσουν με παλαμάκια τον ρυθμό και να συνθέσουν κάτι από κοινού, με όποιο τρόπο κι αν το προσλαμβάνουν».

Πέρα από τη συναισθηματική αντίδραση στη μουσική, και «το ματζόρε και το μινόρε είναι μια πολιτισμική σύμβαση, όπου εμείς έχουμε αντιστοιχίσει συγκεκριμένο συναίσθημα με κάθε είδος μελωδίας», υποστηρίζει η Ντάνα.

«Ηχητική τέχνη και Κωφή εμπειρία: η ακοή ως ενσώματο βίωμα» | Φωτογραφία: Β. Ισάεβα

Εδώ και τρία χρόνια, η Ντάνα και ο Γιώργος συγκεντρώνουν πολύτιμη εμπειρία, δουλεύοντας στο Ειδικό Γυμνάσιο Κωφών, Βαρήκοων Αργυρούπολης, όπου αυτό το εξάμηνο υλοποιούν το εργαστήριο με τίτλο «Απτό Ραδιόφωνο – Τάξη στον Αέρα», στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγραμματος πολιτιστικής συνεργασίας B-Air: Art Infinity Radio που συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη. Το εργαστήριο αυτό πειραματίζεται με το ραδιόφωνο (ως τεχνολογικό μέσο και ως αφηγηματική φόρμα) στοχεύοντας στην παραγωγή προσβάσιμου ραδιοφωνικού περιεχομένου συμμετοχικά με Κωφούς και βαρήκοους νέους και νέες, προς όλους και όλες, δράση που υποστηρίζεται οικονομικά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Όπως μου λένε χαρακτηριστικά, «στο ραδιόφωνο δεν ακούγονται διαφορετικές φωνές, διάλεκτοι, προφορές, αλλοδαποί, ή και κωφές φωνές, μερικές από τις οποίες είναι πολύ καλές και θα μπορούσαν να ακούγονται, έστω και σε προγράμματα συμπεριληπτικότητας. Δεν εξοικειωνόμαστε με το διαφορετικό.»

«Απώτερος σκοπός είναι να μπει το μάθημα της μουσικής στα ειδικά σχολεία», αναφέρει εμφατικά η Ντάνα, η οποία έχει σπουδάσει μουσική (πιάνο, κλαρινέτο, σύνθεση) στο Ωδείο Αθηνών και μουσικολογία στο ΕΚΠΑ, γνωρίζει άρα από πρώτο χέρι τις αρετές της μουσικής εκπαίδευσης. «Θεωρώ ότι είναι αναγκαίο, γιατί η μουσική εκπαίδευση σε διδάσκει την έκθεση σε κοινό, την πειθαρχία της μελέτης, τον πειραματισμό, τη συναισθηματική ωριμότητα, αναπτυξιακές δεξιότητες από τις οποίες οι κωφοί αποκλείονται. Πράγματα που μπορούν να μεταδοθούν στα παιδιά ακόμη κι αν δεν ακούνε με συμβατικούς όρους, ενσωματώνοντας και ενδυναμώνοντάς τα παράλληλα.»

Ο κύκλος δράσεων προσβασιμότητας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής «Όλοι μαζί στην όπερα» συνεχίζεται για δεύτερη χρονιά και περιλαμβάνει τη σειρά εκπαιδευτικών εργαστηρίων «Ηχητική τέχνη και Κωφή εμπειρία: η ακοή ως ενσώματο βίωμα», καθώς και την παρουσίαση σε συνθήκες καθολικής προσβασιμότητας δύο επιλεγμένων παραστάσεων:

Tην όπερα για όλη την οικογένεια «Τα μαγικά μαξιλάρια» στις 20 και 30 Νοεμβρίου 2022 και το μιούζικαλ «Φτηνά τσιγάρα» στις 4 Δεκεμβρίου 2022 και 5 Ιανουαρίου 2023 στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος και την Εναλλακτική Σκηνή αντίστοιχα, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Για τις επιλεγμένες παραστάσεις, έχει προβλεφθεί να υπάρχουν θέσεις για Κωφούς, κωφούς και βαρήκοους ανθρώπους που χειρίζονται την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ), θέσεις για ανθρώπους που χρησιμοποιούν τους υπέρτιτλους (CAPS) οι οποίοι καλύπτουν όλο το ακουστικό κανάλι, καθώς και θέσεις τυφλών ανθρώπων και ανθρώπων με περιορισμένη πρόσβαση στο οπτικό κανάλι επικοινωνίας, που θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν την υπηρεσία ακουστικής περιγραφής (AD). Οι σκύλοι οδηγοί τυφλών είναι επίσης ευπρόσδεκτοι. Ο κύκλος δράσεων «Όλοι μαζί στην όπερα» υλοποιείται με τη στήριξη της Alpha Bank.