Αχιλλέας Χαλδαιάκης: Η Βυζαντινή Μουσική είναι ο «ήχος» της καρδιάς

Καθηγητής Βυζαντινής Μουσικολογίας και Ψαλτικής Τέχνης στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Αχιλλέας Χαλδαιάκης διδάσκει σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο μαθήματα γύρω από τη βυζαντινή μουσική, τόσο στο τμήμα του όσο και σε άλλα πανεπιστημιακά τμήματα ή εκπαιδευτικούς φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Την προσωπική του θέαση και προσέγγιση αυτού του ιδιαίτερου γνωστικού αντικειμένου διακρίνει η μελέτη, ανάλυση και κατανόηση της θεωρίας, της ιστορίας ή και της αισθητικής της μουσικής μέσα από την πρακτική της έκφραση, καθώς πιστεύει ακράδαντα ότι ο συνδυασμός θεωρίας και πράξης εξασφαλίζει τις καλύτερες προϋποθέσεις ουσιαστικής γνώσης του φαινομένου της μουσικής δημιουργίας.

Αυτή την άποψη καταγράφει στο εκτεταμένο (με πάνω από 200 τίτλους) δημοσιευμένο έργο του, ενώ τις ίδιες ακαδημαϊκές απόψεις υποστηρίζει σε διάφορα συνέδρια στην Ελλάδα και κυρίως στο εξωτερικό. Με την παράλληλη επίσης καλλιτεχνική του δραστηριότητα προβάλλει αντίστοιχα και την πρακτική εφαρμογή οποιασδήποτε θεωρητικής άποψης. Η συνολική διεθνής δραστηριότητά του, ως διφυούς μουσικού – επιστήμονα ερευνητή και πανεπιστημιακού δασκάλου, αλλά και καλλιτέχνη, ερμηνευτή και διευθυντή και υπεύθυνου αντίστοιχων μουσικών σχημάτων, στοχεύει ακριβώς στην πολυπρισματική, σφαιρική και καινοφανή προσέγγιση της Βυζαντινής Μουσικολογίας και της Ψαλτικής Τέχνης.

Με αφορμή την συναυλία «Εισόδια Χριστουγέννων» στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το Σάββατο 19 Νοεμβρίου με τον χορό ψαλτών «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης», μας μιλά για κάτι που αγαπά πολύ, την βυζαντινή μουσική.

Ο καθηγητής Αχιλλέας Χαλδαιάκης

Η μουσική είναι τρόπος ζωής. Είναι ο αέρας που αναπνέουμε. Είναι το χαμόγελο, το χάδι, η αγκαλιά. Είναι η ηχητική έκφραση της αγάπης. Είναι ό,τι χρειαζόμαστε για να ζούμε αρμονικά. Είναι εκείνη η ενέργεια που μας επιτρέπει να περπατάμε πάνω στη γη «σιγανά και ταπεινά», για να μη πληγώνουμε και να μη πληγωνόμαστε.

Ο «ήχος» της Βυζαντινής Μουσικής. Πρόκειται για κάτι ξεχωριστό και εντελώς ιδιαίτερο. Πέρα από τα τεχνοτροπικά ιδιώματά του, προσωπικά τον κατανοώ ως τον «ήχο» μιας ψυχής πλήρους αγάπης· αγάπης για τη ζωή και τον συνάνθρωπο. Είναι ο «ήχος» μιας φλεγόμενης από αγάπη καρδιάς, ο «ήχος» της καρδιάς, ο «ήχος» των ευαίσθητων ψυχών. «Ήχος» διαυγής και κρυστάλλινος, ειλικρινής και διεισδυτικός, ένας «ήχος» αχειροποίητος, που μας οδηγεί υπερβατικά στην αυτογνωσία.

Είναι ελπιδοφόρα συγκινητικό να ασχολούνται πλέον ερευνητικά με τη Βυζαντινή Μουσική νέοι επιστήμονες, άνευ οποιασδήποτε προγενέστερης γνώσης και εμπειρίας σχετικά με αυτό το είδος.

Η απόπειρα άρθρωσης αρμόδιου λόγου σχετικά με τη Βυζαντινή Μουσική. Ο όρος «Βυζαντινή Μουσική» μοιάζει οικείος, αλλά μάλλον παραμένει άγνωστος ως προς τις πλήρεις εννοιολογικές διαστάσεις του. Ουσιαστικά, δηλώνει το συναμφότερο: την Τέχνη, την Ψαλτική Τέχνη, και την Επιστήμη· η τελευταία είναι η λεγόμενη Βυζαντινή Μουσικολογία. Μια Επιστήμη που μεθοδικά και συστηματικά αποπειράται να περιγράψει με λόγια τα πολυποίκιλα δεδομένα της Τέχνης, βάσει της γνώσης που προκύπτει από έρευνα και σπουδή. Συνήθως η μουσική, οποιοδήποτε είδος μουσικής, γνωρίζεται πρωτογενώς μέσω της πρακτικής, της επιτελεστικής διάστασής της, που θεραπεύεται από τους καλλιτέχνες-ερμηνευτές. Ο επιστήμονας, ο μουσικολόγος, σχολιάζει, αναλύει, εξηγεί, ερμηνεύει –μέσω γραπτού και προφορικού λόγου– όσα συμβαίνουν γύρω από την Τέχνη, την οντολογία και φιλοσοφία της Τέχνης. Η αλληλεξάρτηση των δύο αυτών «πτυχών» της Βυζαντινής Μουσικής, εν προκειμένω, είναι πασιφανής, ενώ η αρμονική συμπόρευσή τους αποδεικνύεται ευεργετική. Ποιος αντιλέγει ότι η βαθύτερη γνώση των πολλαπλών θεωρητικών και ιστορικών και αισθητικών δεδομένων της Ψαλτικής Τέχνης δεν ωφελεί τα μέγιστα τον ψάλτη ως καλλιτέχνη; Η δυναμική της Βυζαντινής Μουσικής ως επιστήμης, η επιστήμη της Βυζαντινής Μουσικολογίας, συμβάλλει σε μιαν συνεχή βελτιστοποίηση των επιμέρους πτυχών της Ψαλτικής Τέχνης, εγγυωμένη την αέναη επικαιροποίηση της Βυζαντινής Μουσικής.

Υπάρχει, αναμφίβολα, κάποια επιφύλαξη. Κατά μιαν ευρύτατα πλανωμένη παρερμηνεία, η Βυζαντινή Μουσική φέρεται να σχετίζεται αποκλειστικά με τον εκκλησιαστικό χώρο, ενώ λόγω της εν πολλοίς αδόκιμης περιγραφής της («Βυζαντινή Μουσική») την καλύπτει συνήθως η «κόνις» του «βυζαντινισμού». Είναι μεγάλο το χρέος και σημαντικότατη η ευθύνη μας, ως δασκάλων και καλλιτεχνών, να αποσείσουμε αυτή την αίσθηση από κάθε ακροατή της Βυζαντινής Μουσικής, ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας και εθνικότητας.

Η απάντηση, σε συνάφεια και με τα προλεχθέντα, πρέπει να αναζητηθεί στην παιδεία των νέων. Δυστυχώς, τα οικογενειακά βιώματα δεν βοηθούν πάντοτε προς μια θετική προσέγγιση της μουσικής αυτού του είδους, ενώ και το προφανώς υφιστάμενο έλλειμμα στη σχετική εκπαίδευση όλων των βαθμίδων δεν συντελεί στη διαμόρφωση της ορθής κατανόησης του φαινομένου της Βυζαντινής Μουσικής.

Με τους Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης έχουμε μέχρι τώρα πραγματοποιήσει περισσότερες από 500 παραστάσεις ανά τον κόσμο

Το πιστεύω ακράδαντα. Αυτό προσπαθούμε, με κάθε δύναμη, στον ακαδημαϊκό χώρο. Και είναι ελπιδοφόρα συγκινητικό –για ν’ αναφέρω ένα ενδεικτικό παράδειγμα– να ασχολούνται πλέον ερευνητικά με τη Βυζαντινή Μουσική νέοι επιστήμονες, άνευ οποιασδήποτε προγενέστερης γνώσης και εμπειρίας σχετικά με αυτό το είδος. Πρόκειται, πλέον, για μια διεπιστημονική προσέγγιση της Βυζαντινής Μουσικής, που ανοίγει νέους διαύλους στην έρευνα, με προοπτική πολύπλευρης και πολυπρισματικής αναζήτησης της πεμπτουσίας της Βυζαντινής Μουσικής.

Υπήρξα μέλος του χορού ψαλτών «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης» από το 1987, μαθητεύοντας κοντά στον δάσκαλό μου Γρηγόριο Στάθη, τον και ιδρυτή (από το έτος 1983) αυτού του ψαλτικού σχήματος. Από το 2004, μετά την αποχώρηση του καθηγητού Γρηγορίου Στάθη από τη χοραρχία του σχήματος, ανέλαβα τη διδασκαλία και διεύθυνσή του.

Δύσκολο να ξεχωρίσω κάποια μοναδική εμπειρία. Με τους Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης έχουμε μέχρι τώρα πραγματοποιήσει περισσότερες από 500 παραστάσεις ανά τον κόσμο (Ευρώπη, Ασία, Αμερική και Αυστραλία), έχουμε ψάλει σε φημισμένους συναυλιακούς χώρους (μεταξύ άλλων: Μέγαρα Μουσικής Ελλάδας, Ρουμανίας, Ρωσίας, Εσθονίας, Ν. Κορέας, Όπερα του Σίδνεϋ, κ.α.), αλλά και σε πολλούς μνημειακούς βυζαντινούς ναούς ανά την οικουμένη (μεταξύ άλλων: καθεδρικός ναός Αθηνών, ναός αγ. Ανδρέα Πατρών, ναός Εκατονταπυλιανής στην Πάρο, σπήλαιο της Αποκάλυψης στην Πάτμο, μονή αγ. Νεοφύτου στην Κύπρο, ναός αγ. Μάρκου στην Βενετία, ναός αγ. Παρασκευής στο Ιάσιο, ναός Παναγίου Τάφου στα Ιεροσόλυμα, κ.α.), κατά διάφορες εορτολογικές ή άλλες επετειακές περιστάσεις. Θα μου επιτρέψετε να μνημονεύσω, επιπροσθέτως, την πρόσφατη συμμετοχή μας στην διεθνή κινηματογραφική παραγωγή Man of God, μια ταινία της Yelena Popović για τη ζωή του αγίου Νεκτάριου, όπου ερμηνεύσαμε μουσικές δημιουργίες του βραβευμένου Πολωνού συνθέτη Zbigniew Preisner.

Γ. Κόρδης: “Τα Εισόδια της Θεοτόκου”

Πρόκειται για μια συναυλία υπό τον τίτλο «Εισόδια… Χριστουγέννων» που θα πραγματοποιηθεί στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης, το Σάββατο 19 Νοεμβρίου 2022, ώρα 20:30. Κατ’ αυτήν, ο χορός ψαλτών «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης» προσκαλεί το φιλόμουσο κοινό σε μια μελωδική πανήγυρη, με τη συνδρομή λόγου και εικόνας, αφιερωμένη στις εορτές των Εισοδίων της θεοτόκου και των Χριστουγέννων.

Στη συναυλία παρεμβαίνουν οι ηθοποιοί Ιφιγένεια Γρίβα και Νικόλαος Χαλδαιάκης, αναγινώσκοντας αρμόδια, υμνογραφικά και πατερικά, εόρτια κείμενα, ενώ συμμετέχουν, συμψάλλοντας αντιφωνικά, η Φένια Παπαδόδημα και η Ευαγγελία Χαλδαιάκη. Η μεγαλύτερη πρωτοτυπία της συναυλίας, όμως, έγκειται στο γεγονός ότι επί της σκηνής θα ευρίσκεται και ο ζωγράφος Γιώργος Κόρδης, που με ψηφιακή τεχνική θα εικονουργεί ζωντανά και με άμεση προβολή στο φιλοθεάμον κοινό την εικόνα των Εισοδίων της θεοτόκου.

Πρόκειται για μιαν ακόρεστη πανδαισία μέλους, λόγου και εικόνας, μια μοναδική καλλιτεχνική σύζευξη, μια πρωτότυπη επιτελεστική συμπλοκή, που συνεγείρει σε πανηγυρισμό εορτών αξιύμνητων. Θα ακουστούν, μεταξύ άλλων ύμνοι όπως το εσπέριο προσόμοιο της εορτής των Εισοδίων, Συ των προφητών το κήρυγμα, και το δοξαστικό των εσπερίων της εορτής των Εισοδίων, Μετά το τεχθήναι σε, θεόνυμφε δέσποινα, σε μέλος Γερμανού Νέων Πατρών (17ος αιώνας)· τα ιδιόμελα και το δοξαστικό της Λιτής της εορτής των Εισοδίων, σε μέλος Πέτρου Πελοποννησίου (18ος αιώνας)· στίχοι των «Αντιφώνων εις εορτάς της θεοτόκου», σε μέλος των Γρηγορίου δομεστίκου και Ξένου Κορώνη (14ος αιώνας)· αλλά και μια εντυπωσιακή, υψηλών καλλιτεχνικών αξιώσεων, σύνθεση: τμήμα της δεύτερης στάσης του πολυελέου Νικολάου του Κουκουμά (14ος αιώνας), που λόγω και του περιεχομένου του ψαλμικού κειμένου της (Και ελυτρώσατο ημάς εκ των εχθρών ημών) θα λειτουργήσει ως ηχητικό προανάκρουσμα της εορτής των Χριστουγέννων.

Θα συνεχίσουμε, συν θεώ, αυτή τη γοητευτική μουσική πορεία, μια διαδρομή που συνδυάζει επιστήμη και τέχνη, σε μια δημιουργική ώσμωση της ακαδημαϊκής έρευνας και της καλλιτεχνικής επιτέλεσης, στοχεύοντας πάντα σε πρωτότυπα ψαλτικά εγχειρήματα, που προβάλλουν άγνωστες πτυχές της θεωρίας, της ιστορίας και της αισθητικής της Βυζαντινής Μουσικής.