«Κοχυλάκι, εσύ δε φταις»: Πώς μπορεί ένα παραμύθι να μιλήσει στα παιδιά για τη σεξουαλική κακοποίηση;

Το Κοχυλάκι χαίρεται πολύ όταν παίζει µε την παρέα του, αλλά και όταν κάνει νέους φίλους, όπως είναι ο Κάβουρας. Οι δυο τους απολαµβάνουν τις βουτιές και τα παιχνίδια στη θάλασσα. Όταν όµως φτάνουν στον σκοτεινό βυθό, ο Κάβουρας έχει αλλάξει… Το Κοχυλάκι φοβάται, αλλά βρίσκει το θάρρος να φύγει µακριά και να μιλήσει στη µαµά του.

Πίσω από αυτή την ιστορία του παιδικού παραμυθιού, με τίτλο «Κοχυλάκι, εσύ δε φταις!», κρύβεται το μήνυμα που θέλει να περάσει η ομάδα «Άγγιγμα και Όρια» για την ενημέρωση σχετικά με τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και την πρόληψη της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης.

Η ομάδα αποτελείται από ψυχολόγους και θεατροπαιδαγωγούς οι οποίοι συμμετέχουν σε επιμορφωτικές συναντήσεις με γονείς, εκπαιδευτικούς και βιωματικά εργαστήρια με παιδιά 4-15 ετών. Βασικός της στόχος; Να ενημερώσει τα παιδιά σε σχέση με το σώμα και τα όριά τους και να βοηθήσει τους γονείς, ώστε να μπορούν να μιλούν στα παιδιά τους και να διαχειρίζονται πιθανές περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης. Ο σκοπός τους φυσικά είναι η προστασία των παιδιών.

Με αφορμή την κυκλοφορία του πρώτου τους βιβλίου «Κοχυλάκι, εσύ δε φταις!», που ουσιαστικά αποτελεί ένα παραμύθι για την πρόληψη της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών, μιλήσαμε με το ιδρυτικό μέλος της ομάδας Λίνα Λυκομήτρου, αλλά και με την υπόλοιπη ομάδα για τη δράση τους, τη σημασία της διαπαιδαγώγησης των παιδιών και τις συμβουλές τους για τους γονείς.

Η ομάδα “Άγγιγμα και Όρια”

Λίνα Λυκομήτρου: Το πρώτο ερέθισμα ήταν το βιβλίο της Δήμητρας Πατρικαράκου «Βεβήλωση» από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ. Είναι μια αληθινή ιστορία κακοποίησης μιας κοπέλας από τον πατριό της, η οποία διήρκησε πολλά χρόνια. Εκεί άρχισα να συζητάω το θέμα με ανθρώπους εντός και εκτός της δουλειάς μου και συνειδητοποίησα ότι τα θύματα τελικά είναι πάρα πολλά. Είναι/Είμαστε πολλοί οι άνθρωποι που με κάποιο τρόπο έχουμε παρενοχληθεί/κακοποιηθεί κάποια στιγμή στην παιδική μας ηλικία. Ο βιασμός ανήκει στις λιγότερες περιπτώσεις της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών. Οι περισσότερες περιπτώσεις αναφέρουν μια γενικότερη παραβίαση του σώματος. Οπότε γνωρίζοντας ότι υπάρχει μια τέτοια απειλή, σκέφτηκα πως όλοι οφείλουμε να είμαστε ενεργοί στην προστασία των παιδιών. Με όποιο τρόπο μπορεί ο καθένας, αρκεί να είναι ενεργός. Ένας τρόπος ήταν να δημιουργηθεί και αυτή ομάδα.

Τα παιδιά χρειάζονται εργαλεία. Χρειάζεται να προσεγγιστούν και τα ίδια είτε μέσω των εργαστηρίων ή μέσω παραμυθιών. Η επιμόρφωση των φροντιστών είναι απαραίτητη αλλά δεν μπορούμε να είμαστε εφησυχασμένοι μόνο με αυτό.

Η δημιουργία της ομάδας συνέπεσε με τον ερχομό του #metoo στην Ελλάδα. Σε μια περίοδο δηλαδή όπου οι άνθρωποι άρχισαν να ακούν, να βλέπουν, να μοιράζονται ιστορίες και να συνειδητοποιούν ότι η σεξουαλική κακοποίηση είναι μια μορφή κακοποίησης που υπάρχει παντού. Ακόμα και μέσα σε σχέσεις, σε γάμους. Το ίδιο ισχύει και για την παιδική σεξουαλική κακοποίηση. Δεν συμβαίνει μόνο σε ταινίες, ούτε σε πολύ φτωχές κοινωνίες. Την βιώνουν παιδιά και οικογένειες σε όλα τα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα, καθημερινά, δίπλα μας ή μέσα στα σπίτια μας. Αυτή λοιπόν η συνειδητοποίηση βοήθησε τους ανθρώπους να ψάξουν για ομάδες σαν την δική μας και να ζητήσουν ενημέρωση. Αυτή η ανάγκη για ενημέρωση και βοήθεια είναι σταθερή από τότε που ξεκινήσαμε μέχρι και σήμερα.

Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως η σεξουαλική κακοποίηση είναι ο βιασμός, ενώ στην πραγματικότητα είναι πολλά περισσότερα από αυτό. Ένα ερωτικό φιλί στην κοιλιά ή στο αυτί του παιδιού, είναι και αυτό μια σοβαρότατη μορφή σεξουαλικής κακοποίησης. Αυτή η σκέψη επηρεάζει και την πρόληψη. Οι περισσότεροι άνθρωποι μένουν σε μια τυπική πρόληψη όπως «μην αφήσεις κανέναν να σε αγγίξει στα γεννητικά σου όργανα» και «ιδιωτικά μέρη είναι μόνο η περιοχή των γεννητικών οργάνων και του στήθους». Η πρόληψη είναι στην καθημερινότητα μας και στον τρόπο που κυρίως οι πρώτοι φροντιστές του παιδιού, επικοινωνούν μαζί του. Από τον τρόπο που αγγίζουν και μιλάνε στα παιδιά μέχρι το δικαίωμα που του επιτρέπουν να έχει στο ίδιο του το σώμα σε σχέση με τους άλλους. Οι προηγούμενες φράσεις χρειάζεται να αντικατασταθούν με «απαγορεύεται ο οποιοσδήποτε να σε αγγίζει στο σώμα σου αν εσύ δεν το θέλεις, εκτός αν αυτός ο λόγος είναι υγιεινής ή ιατρικός» και «ιδιωτικό είναι όλο σου το σώμα». Επίσης, όταν οι φροντιστές φιλούν τα παιδιά στο στόμα, τότε το μήνυμα που μεταφέρεται στο παιδί είναι πως και ένας άλλος αγαπημένος και πολύ κοντινός μου άνθρωπος επιτρέπεται να με φιλήσει στο στόμα. Μην ξεχνάμε πως ο θύτης δεν είναι ένας ξένος. Άρα χρειάζεται να αλλάξουμε κατά πολύ την σκέψη μας και τον τρόπο που αλληλοεπιδρούμε με τα παιδιά, για να πούμε ότι συμβάλλουμε στην πρόληψη.

Βρισκόμαστε σε περίοδο αλλαγής ως προς αυτό. Οι άνθρωποι αυτής της γενιάς δεν είναι ενημερωμένοι γιατί δεν ενημερώθηκαν ή ενημερώθηκαν με λίγο πιο άχαρο τρόπο όταν ήταν παιδιά. Οπότε η ενημέρωση που θα φέρει και την αλλαγή στις νέες γενιές, ξεκινάει τώρα. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν και άνθρωποι που έχουν την πεποίθηση πως γνωρίζουν τι να κάνουν για να προστατέψουν τα παιδιά τους. Σε αυτή την περίπτωση οι περισσότεροι πέφτουν σε λάθη όπως αυτά που αναφέραμε πριν.

Η πρόληψη είναι στην καθημερινότητα μας και στον τρόπο που κυρίως οι πρώτοι φροντιστές του παιδιού, επικοινωνούν μαζί του.

Πέρα από την ενημέρωση των φροντιστών, τα παιδιά χρειάζονται εργαλεία. Χρειάζεται να προσεγγιστούν και τα ίδια είτε μέσω των εργαστηρίων ή μέσω παραμυθιών. Η επιμόρφωση των φροντιστών είναι απαραίτητη αλλά δεν μπορούμε να είμαστε εφησυχασμένοι μόνο με αυτό.

Το βιβλίο μας αποτελεί ένα εργαλείο για την πρόληψη της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών για γονείς και εκπαιδευτικούς. Στόχος είναι να ενδυναμώσει τα παιδιά να λένε «όχι» σε κακοποιητικά αγγίγματα και να ζητούν βοήθεια από έναν ενήλικα εμπιστοσύνης. Περιλαμβάνει ένα παραμύθι για τα παιδιά με ήρωα ένα κοχυλάκι που μια μέρα το πλησιάζει ένας κάβουρας. Συζητάνε, παίζουν και διασκεδάζουν παρέα αλλά φτάνοντας στο σκοτεινό βυθό ο κάβουρας ζητά από τον ήρωά μας να παίξει ένα παιχνίδι που το κάνει να νιώθει άσχημα. Ευτυχώς το μπερδεμένο κοχυλάκι τρέχει μακριά, πηγαίνει στη μαμά του και της τα διηγείται όλα. Εκείνη το αγκαλιάζει και το καθησυχάζει:
«Ευτυχώς που μου το είπες
Και καθόλου εσύ δε φταις
Και κανείς να μη σ’ αγγίζει
Αν εσύ το ίδιο δε θες!»

Το βιβλίο περιλαμβάνει εισαγωγή που απευθύνεται στον ενήλικα που θα διαβάσει το παραμύθι μαζί με το παιδί και δραστηριότητες για τη βαθύτερη κατανόηση του θέματος από τα παιδιά.

Ν’ ακούμε! Συχνά, καθόλου εύκολο. Ανάμεσα σε δουλειά, λογαριασμούς, αγγλικά και μπαλέτα, να βρούμε αυτή τη μικρή καθημερινή στιγμή ησυχίας και ηρεμίας που το παιδί θα μπορέσει να μοιραστεί μαζί μας συναισθήματα και εμπειρίες. Να χτίζεται μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο μια σχέση εμπιστοσύνης. Παράλληλα ας μιλάμε στα παιδιά μας για την ιδιωτικότητα του σώματος και για όποια απορία έχουν σε σχέση με το σώμα τους και την αναπαραγωγή. Και φυσικά, όταν χρειαστεί να τα πάρουμε αγκαλιά και να τους προσφέρουμε ασφάλεια, να είμαστε εκεί.

Είναι βασικό να μην τρομάζουμε και να μην φοβίζουμε τα παιδιά αλλά να τους δίνουμε να καταλάβουν πως δράσεις ή συζητήσεις σαν αυτές αφορούν την πρόληψη.

Στόχος του προγράμματος είναι η προστασία του σώματος. Έτσι λοιπόν έχουν επιλεχθεί πολλές θεατρικές ασκήσεις καθώς δίνουν τη δυνατότητα στα παιδιά να βιώσουν την εμπειρία και τη γνώση που τους δίνεται όχι μόνο σαν ακροατές αλλά με όλο τους το σώμα. Καθώς η σωματική μνήμη είναι πολύ ισχυρή τα παιδιά μέσα από τις βιωματικές αυτές ασκήσεις μπορούν να αντιληφθούν την ιδιωτικότητα του σώματος και πότε ξεπερνιόνται τα όρια της συναίνεσης και έτσι να αντιλαμβάνονται οποιαδήποτε στιγμή πώς να υπερασπίζονται και να βοηθούν τον εαυτό τους εάν αυτό χρειαστεί και πώς να σέβονται τα ίδια στο παρόν αλλά και στο μέλλον τα «όχι» των άλλων ανθρώπων.

Ένας από τους στόχους της δράσης μας είναι τα παιδιά να μάθουν συνειδητά ποια είναι τα ιδιωτικά μέρη του σώματός τους και να ονοματίζουν τα γεννητικά όργανα των ανθρώπων με τις πραγματικές ιατρικές ονομασίες τους καθώς δυστυχώς βλέπουμε πως πολλά από τα παιδιά νιώθουν ντροπή με το να τα αποκαλέσουν ακριβώς όπως ονομάζονται μιας και έχουν μάθει να τα αποκαλούν με λέξεις όπως πιπί κλπ. Είναι σημαντικό να μάθουν να τα ονοματίζουν όπως ακριβώς λέγονται διότι με αυτόν τον τρόπο θα μπορούν να προστατεύουν να σέβονται και να συναινούν ή όχι στο άγγιγμα των σημείων αυτών. Αρκετά από εκείνα πιστεύουν πως μόνο τα γεννητικά όργανα είναι ιδιωτικά, ωστόσο μέσα από την συζήτηση και τις δραστηριότητές μας αντιλαμβάνονται πως τελικά όλο το σώμα είναι ιδιωτικό και πως χρειάζεται να το σεβόμαστε και να το προστατεύουμε.

Όσον αφορά την σεξουαλική κακοποίηση και παρενόχληση εξαρτάται από την ηλικία. Γενικότερος στόχος είναι τα παιδιά να αναγνωρίζουν το κακό από το καλό άγγιγμα και το κακό από το καλό μυστικό και να μαθαίνουν να λένε όχι σε αγγίγματα και λόγια που τα κάνουν να νιώθουν άβολα. Λόγω της επικαιρότητας παρατηρούμε πως ειδικά τα μεγαλύτερα παιδιά, από τις τελευταίες τάξεις του δημοτικού και έπειτα φέρνουν πληροφορίες που έχουν ακούσει σε σχέση με αυτό το θέμα με διάθεση να συζητήσουν για αυτό. Είναι βασικό να μην τρομάζουμε και να μην φοβίζουμε τα παιδιά αλλά να τους δίνουμε να καταλάβουν πως δράσεις ή συζητήσεις σαν αυτές αφορούν την πρόληψη όπως ακριβώς θα κάναμε σε μια άσκηση σεισμού. Μπορεί να μην το βιώσουμε ποτέ αλλά είναι απαραίτητο να ξέρουμε πως να αντιδράσουμε στην πιθανότητα που έρθουμε αντιμέτωποι με κάτι τέτοιο.

Είναι σημαντικό το παιδί να καταλάβει ότι αν πότε του συμβεί ένα τόσο δυσάρεστο γεγονός, ένα άγγιγμα που το κάνει να νιώθει άσχημα, να μπορεί να το πει σε κάποιον που εμπιστεύεται και να μην αναλάβει εκείνο την ευθύνη για μια πράξη για την οποία μόνο ο θύτης φταίει. Επίσης θα θέλαμε να θυμάται πως έχει κάθε δικαίωμα να λέει όχι σε αγγίγματα που το φέρνουν σε δύσκολη θέση, να φεύγει μακριά από τους ανθρώπους που νιώθει πως κινδυνεύει και οπωσδήποτε να ζητήσει βοήθεια από άτομα που εμπιστεύεται.

Αρχικά θα θέλαμε το παραμύθι μας να φτάσει σε όσα περισσότερα παιδιά γίνεται σε όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Θέλουμε να συνεχίσουμε να ενημερώνουμε γονείς και εκπαιδευτικούς μέσα από βιωματικά εργαστήρια και σεμινάρια για το πως μπορούν παιδιά και έφηβοι να προστατεύουν το σώμα τους. Να συνεχίσουμε να γράφουμε κι άλλα βιβλία για να καλύπτουν όλο το ηλικιακό φάσμα για την πρόληψη της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών.