Ελευθερία στη Βρέμη: Μια παράσταση για 15 φόνους

Toν Απρίλιο του 1831 στη Βρέμη, η Γκέεσε Γκότφριντ αποκεφαλίζεται μπροστά σε πλήθος 35.000 ανθρώπων. Είχε βρεθεί ένοχη για τον θάνατο 15 συγγενών και οικείων της προσώπων μέσα σε διάστημα 14 χρόνων. Η Γκότφριντ ήταν, τότε, 43 ετών.

Σχεδόν, ενάμιση αιώνα μετά (1971), ο Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ γράφει το 16ο θεατρικό του έργο με τίτλο «Ελευθερία στη Βρέμη» ενώ το 1972 το μεταφέρει και στην τηλεόραση, υιοθετώντας μια «θεατρική φόρμα» κινηματογράφισης. Αντλεί από την ιστορία της Γκέεσε Γκότφριτντ (με πρωταγωνίστρια του την Μαργκρίτ Κάρστενσεν – με την οποία την ίδια χρονιά θα συνεργαστεί και στα «Πικρά δάκρυα της Πέτρα Φοντ Καντ»). Παρουσιάζει, ωστόσο, μια μετακινημένη εκδοχή της φόνισσας από τη Βρέμη. Σε δύο εβδομάδες, μετά την πρεμιέρα του στο ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης, το έργο ανεβαίνει στη σκηνή του Θεάτρου Τέχνης.

«Το ερωτηματικό που θέτει αυτό το έργο είναι πολύ οικείο σε εμάς. Ο τρόπος που διαπραγματεύεται το φόνο, παραπέμπει στη ‘Φόνισσα’ του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Κι ενώ ο τίτλος στο έργο του Παπαδιαμάντη μας βάζει κατευθείαν στο θέμα, ο Φασμπίντερ επιλέγει έναν εντελώς παραπλανητικό. Αναρωτιέται αν έτσι κατακτάται η ελευθερία. Αν ελευθερία σημαίνει απελευθέρωση από τα δεσμά των άλλων. Μην ξεχνάμε πως ο θάνατος είναι μια πολύ οδυνηρή κατάσταση – συνάμα, όμως, είναι και μια λύτρωση από την δέσμευση που έχουμε με το πρόσωπο που φεύγει. Λες και, πλέον, δεν έχουμε να λογοδοτήσουμε σε κανέναν», σχολιάζει ο σκηνοθέτης της παράστασης Νίκος Μαστοράκης, θιασώτης της γερμανόφωνης δραματουργίας, όσο και του Φασμπίντερ – η θρυλική παράσταση του θέατρου Κεφαλληνίας στα 1987 πάνω στα «Δάκρυα της Πέτρα Φον Καντ» ήταν δική του πρόταση στη Μπέττυ Αρβανίτη.

Η Μαρία Κεχαγιόγλου ως Γκέεσε Γκότφριντ σε σκηνή με τον Άγη Εμαννουήλ.

Η Μαρία Κεχαγιόγλου, στο ρόλο της, κατά Φασμπίντερ, Γκέεσε Γκότφριντ ομολογεί πως δεν αντιμετώπισε ποτέ την ηρωίδα της ως κατά συρροή δολοφόνο. «Δεν μας αφορά αυτή η ανάγνωση», διευκρινίζει, καθώς διακρίνει ένα χαρακτήρα παραβολής στο έργο.

«Ο πρώτος φόνος της Γκέεσε είναι ο κακοποιητικός της σύζυγος. Του σερβίρει ένα φλιτζάνι καφέ που έχει ποτίσει με δηλητήριο. Από εκείνη τη στιγμή, κάτι αφυπνίζεται μέσα της. Κάθε πρόσωπο στο οποίο επιτίθεται σηματοδοτεί μια ακόμα εστία καταπίεσης. Από τους θρησκόληπτους γονείς της που την πιέζουν να παντρευτεί μέχρι την ζηλόφθονη γειτόνισσα που την κατηγορεί για την ελευθεριότητα της, όλοι είναι άνθρωποι που δεν της επιτρέπουν να ζήσει όπως επιθυμεί: Ελεύθερα. Είναι φορείς προκαταλήψεων, συντηρητισμού, παγιωμένων αντιλήψεων, όλα απότοκα του πατριαρχικού συστήματος. Αυτοί οι άνθρωποι την απειλούν, της προκαλούν ασφυξία. Στην σκέψη της, ο φόνος μοιάζει με την έσχατη λύση. Γι’ αυτό και τους ανταποδίδει το δηλητήριο που και οι ίδιοι στάζουν, αργά και βασανιστικά, στην ψυχή και στο σώμα της. Αισθάνομαι, λοιπόν, πως κάθε φόνος στο έργο του Φασμπίντερ, έχει μια συμβολική σημασία· είναι μια άρνηση, μιαν αντίσταση σ’ αυτόν που την τσαλαπατά και την βυθίζει σε μια άβυσσο χωρίς οξυγόνο» εξηγεί η ίδια.

Καφέ με δηλητήριο για τον Γιωργή Τσαμπουράκη.

Όπως αποκαλύπτεται, κιόλας, από τον τίτλο του έργου, ο Φασμπίντερ αντιμετωπίζει την ηρωίδα του με μια ειρωνεία, παρατηρεί ο σκηνοθέτης της παράστασης. «Η ειρωνεία, ωστόσο, μεταφράζεται σε μια κατανόηση, ένα νεύμα πίσω από το οποίο κρύβεται ένα χαμόγελο» σχολιάζει. Και δεν είναι ο μόνος.

Με την παράσταση να ανεβαίνει στην καρδιά της Κρήτης, στην πόλη των Χανίων αλλά και σε χωριά του νησιού, η υποδοχή της υπήρξε μια έκπληξη. «Το κοινό δεν δίσταζε να γελάσει κάθε φορά που η Γκέεσε προχωρούσε στον επόμενο φόνο. Σαν να έβλεπε ότι μέσα από αυτήν την πράξη, ψάχνει να βρει τη φωνή της» προσθέτει η Μαρία Κεχαγιόγλου. «Ασφαλώς και η ελευθερία δεν κατακτιέται σκοτώνοντας. Ποιος μπορεί, άλλωστε, να ισχυριστεί ότι είναι ελεύθερος; Έτσι κι αλλιώς, όσους φόνους κι αν διαπράξει, τα θηρία αυξάνονται γύρω της. Όμως, τολμώ να πω ότι ως γυναίκα την έχω καταλάβει. Όπως έχω καταλάβει πως επιδρούν οι άνδρες πάνω μας, είτε είναι οι πατεράδες, τα αδέρφια, οι σύντροφοι, οι συνάδελφοι, οι δάσκαλοι μας. Την ίδια ώρα, είμαι μια μητέρα που μεγαλώνω κορίτσι. Φυσικά και την καταλαβαίνω, όσο θα γυρίζω πίσω στο σκοτεινό στενάκι για να κοιτάξω αν κάποιος με ακολουθεί, όσο υπάρχουν κορίτσια που προβληματίζονται αν κινδυνεύουν φορώντας μια κοντή φούστα. Η πατριαρχία είναι ριζωμένη βαθιά μέσα μας, στην θρησκεία, στις παραδόσεις, στους κοινωνικούς ρόλους που έχουμε αναλάβει».

Πως την αντιμετωπίζει, όμως, ως ρόλο; «Καλούμαι να αναγνωρίσω μια γυναίκα που δεν έχει άλλη λύση από το να παραμερίσει όποιον την εμποδίζει προκειμένου να διαθέσει τον εαυτό της κατά πως η ίδια κρίνει» απαντάει – προσθέτοντας πως στο διάστημα των προβών παρακολουθούσε μανιωδώς ένα άλλο θρυλικό έργο του Φασμπίντερ, το «Berlin Alexanderplatz» αντλώντας πολλή έμπνευση κι από εκεί.

O θίασος της παράστασης υπό τους φωτισμούς του Τάσου Παλαιορούτα.

Ο Νίκος Μαστοράκης, γεννημένος στην Σητεία της Κρήτης, είδε ως μεγάλη πρόκληση το ανέβασμα της παράστασης στο ΔΗΠΕΘΕ του νησιού (υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της Έφης Θεοδώρου). «Ήταν ένα τεράστιο δέλεαρ ότι ξεκινήσαμε από την Κρήτη, μια περιοχή που έχει ‘παράδοση’ στη γυναικεία κακοποίηση και στην έμφυλη βία. Αισθανόμουν ότι η παράσταση μας είχε πραγματικά κάπου να απευθυνθεί. Και δεν θα υπερβάλλω μιλώντας για ένα ενθουσιώδες κοινό, ακόμα κι ανάμεσα στους άνδρες θεατές. Η πατριαρχία είναι καθοριστική στην σύνθεση της κρητικής οικογένειας».

Η ματιά του ως σκηνοθέτη στην «Ελευθερία στη Βρέμη» ακολουθεί έναν κυκλικό ρυθμό, ένα ροντό – όπως το ονομάζει ο ίδιος – δημιουργώντας ένα στρόβιλο στον σκηνικό χρόνο όπου οι ζωντανοί συνυπάρχουν με τους νεκρούς· συμβολικά και πάλι. «Δίνεται η αίσθηση μιας επαναλαμβανόμενης χορογραφίας κι αυτό παράγει μια μουσικότητα» σημειώνει. Δεν παραλείπει, εξάλλου, να ντύσει μουσικά την παράσταση με γνωστά κομμάτια κλασικών συνθετών, κυρίως Γερμανών.

Ο Διαμαντής Καραναστάσης σε σκηνή της παράστασης.

Παρά την ευθεία σύνδεση με την δράση της Γκέεσε Γκότφριντ, για την Μαρία Κεχαγιόγλου, το έργο δεν είναι μόνο μια φωνή γυναικείας αντίστασης στο εδραιωμένο πατριαρχικό μοντέλο.

Είναι «και ένα σημείο εκκίνησης ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης. Ενάντια στον καθένα που ελέγχει κάποιον, ο οποίος δεν το αντέχει και δεν το ανέχεται. Ξέρετε, είναι εύκολο να θεωρηθεί κανείς κτήμα ενός άλλου», παρατηρεί.

Στα τρία χρόνια προφυλάκισης της Γκότφριντ (από το Μάρτιο του 1928 έως τον Απρίλιο του 1931) κανείς εκ των ερευνητών, δεν μπόρεσε να εξηγήσει τι όπλισε το χέρι της με αρσενικό. Κι ας παντρεύτηκε ένα σαμαρά που ήταν αλκοολικός, τζογαδόρος και την χτυπούσε με κάθε ευκαιρία. Κι ας καταπιέστηκε από τους γονείς της ν’ ακολουθήσει ένα βίο απόλυτα συνδεδεμένο με τις θρησκευτικές επιταγές, κι ας ήταν η λιγότερο επιθυμητή στην οικογένεια από τον δίδυμο αδερφό της.

Εκτός από τους παραπάνω, η Γκέεσε δηλητηρίασε τα παιδιά της και οκτώ ακόμα άτομα του κοντινού της περιβάλλοντος. Μετά την εκτέλεση της, η δράση της έγινε αντικείμενο ψυχιατρικών μελετών, ενώ το ανάγλυφο του προσώπου της αποτυπώθηκε σε μια μάσκα προκειμένου να ερευνηθεί η συγγένεια εκφραστικών και δομικών χαρακτηριστικών της με άλλες γυναίκες – δολοφόνους. Στη Βρέμη υπάρχει, μέχρι και σήμερα, ένας δρόμος που φέρει το όνομα της.

Σκίτσο της ΓΚότφριντ, εκτελεσθείσας το 1831.