Συν & Πλην: «Berlin Alexanderplatz» στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων

Αν η Δημοκρατία της Βαϊμάρης καλούνταν να αφηγηθεί στιγμές του χρονικού της, θα χρειαζόταν οπωσδήποτε να ανατρέξει στην εποποιΐα του Άλφρεντ Ντέμπλιν. Ένα βιβλίο που κυκλοφορεί το 1929 και αφουγκράζεται με εμβρίθεια τους κοινωνικούς, πολιτικούς, πνευματικούς κραδασμούς μιας Γερμανίας στο μεταίχμιο: Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τη διάρκεια της πρώτης γερμανικής δημοκρατίας, όπου το χάος και η κοινωνική διάλυση διαδέχεται μια μεγάλη εσωτερική οικονομική αναγέννηση. Μα και πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με το ναζισμό να κερδίζει διαρκώς έδαφος και τελικά να επικρατεί με τις γνωστές, ολέθριες συνέπειες.

Ο Ντέμπλιν παρακολουθεί, σε 13 κεφάλαια, αυτή την ιλιγγιώδη διαδρομή με άξονα ένα πρόσωπο: Τον Φραντς Μπίμπερκοπφ, πρώην εργάτη στην βιομηχανία τσιμέντου, άρτι αποφυλακισθέντα για τον φόνο της συντρόφου του και με διάθεση να «μείνει τίμιος» ως «γνήσιος Γερμανός, Άρειος». Στην προσπάθεια του αυτή, ασχολείται με το εμπόριο, στην πραγματικότητα κάνει δουλειές του ποδαριού – πουλάει μικροαντικείμενα, εφημερίδες που προάγουν το εθνικιστικό φρόνημα – αλλά δεν αποφεύγει να μπει στον πειρασμό της παρανομίας. Μέχρι που θα τον ρουφήξει αχόρταγα στον πάτο της, όπως χιλιάδες άλλους στο μεσοπολεμικό Βερολίνο και θα κινδυνεύσει να χαθεί στη μαύρη του άβυσσο, όσες φορές κι αν επιστρέφει στην επιφάνεια για να πάρει ανάσες καθαρού αέρα.
Σε ένα περιβάλλον όπου βασιλεύει η φτώχεια, η βία, η εγκληματικότητα, η ανέχεια περιφέρεται «ένας ανθρωπάκος με απερίσκεπτη ζωή», αντανακλώντας μιαν ανέλπιδη εποχή όπου ο λαός κυριολεκτικά πεινάει, οι νεκροί από την ασιτία αριθμούνται σε χιλιάδες και η απόγνωση είναι ένα συλλογικό σύμπτωμα με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Ο Άλφρεντ Ντέμπλιν, γιατρός στο επάγγελμα, τοποθετεί τη δράση του μυθιστορήματος του στην Berlin Alexanderplatz, ένα διαχρονικό τοπόσημο, συνδεδεμένo με σειρά ιστορικών γεγονότων – από την εποχή των αρχών του 19ου αιώνα, μέχρι και την πτώση του Τείχους – ως κέντρο συγκοινωνιών, εμπορίου, τόπο διαδηλώσεων και εξεγέρσεων. Το έργο του κυκλοφορεί τέσσερα χρόνια πριν ο ίδιος αυτοεξοριστεί στην Ελβετία κυνηγημένος ως Εβραίος από την επέλαση του ναζισμού. Προδημοσιεύεται στην εφημερίδα της Φρανκφούρτης και γνωρίζει μεγάλη επιτυχία. Η κινηματογραφική δομή του προσελκύει το ενδιαφέρον κινηματογραφιστών με γνωστότερο το εγχείρημα του Ράινερ Φασμπίντερ που, για λογαριασμό της τηλεόρασης της Δυτικής Γερμανίας, γυρίζει μια μίνι σειρά 14 επεισοδίων το 1980.

Για το ανέβασμα του Θεάτρου της Οδού Κυκλάδων, το έργο του Ντέμπλιν διασκευάστηκε από την δραματολόγο Έλσα Ανδριανού σε συνεργασία με το σκηνοθέτη της παράστασης Στάθη Λιβαθινό και την συνδρομή των ηθοποιών της.

Ο Γιώργος Δάμπασης στο ρόλο του Φραντς Μπίμπερκοπφ.

Αναλαμβάνοντας για μια ακόμη φορά τη θεατρική μεταφορά ενός επικού μυθιστορήματος (θυμίζουμε τον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι), ο Στάθης Λιβαθινός παραδίδει μια άρτια παράσταση συνόλου. Το, κατά Λιβαθινό, «Berlin Alexanderplatz», παρά τις αδυναμίες του, αναβλύζει από υψηλή θεατρικότητα, αισθητική και χαίρει καλών ερμηνειών. Σίγουρα, ένα ακόμα δύσκολο κερδισμένο στοίχημα για τον σκηνοθέτη και την ομάδα του.

Ο κακός Ράινχολντ από τον Άρη Τρουπάκη.

Η θεατροποίηση ενός επικού μυθιστορήματος, όπως το «Berlin Alexanderplatz», προϋποθέτει εξαρχής μια σοβαρότατη πρόκληση, την οποία εδώ αντιμετωπίζει η μεταφράστρια και δραματουργός Έλσα Ανδριανού – σε συνεργασία με τον Στάθη Λιβαθινό. Οι ήρωες, η εποχή και τα αδιέξοδα της, η γλώσσα και ο ρυθμός του βιβλίου αποκτούν σώμα μέσα από σύντομες σκηνές – (κάποιες φορές αγχωτικά σύντομες – ό,τι κι αν σημαίνει αυτό). Σαν αποτέλεσμα, η συνθήκη της αφήγησης και των καθαυτών ρόλων διαπλέκονται σε μια εύρυθμη συνομιλία, μολονότι οι ρόλοι συρρικνώνονται, χάνοντας την ευρωστία τους.

Ο κινηματογραφικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος μοιάζει να οδηγεί και την σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθινού. Η παράσταση υιοθετεί ένα ταχύ, συχνά καταιγιστικό ρυθμό, όπου – όπως και στο βιβλίο – παρεμβάλλονται διαλείμματα αφήγησης, τραγούδια κ.α. Μέσα στον πλούτο των ερεθισμάτων με καμπαρέ αισθητική και γκροτέσκα στοιχεία, οι βασικοί ήρωες παίρνουν σχήμα, οι χαρακτήρες και τα γεγονότα αναπτύσσονται – αν και υπάρχουν σκηνές που χρονικά και αφηγηματικά είναι σημαντικά ‘ρηγμένες’ σε σχέση με άλλες. Πάντως, όπως είθισται στις σκηνοθεσίες Λιβαθινού, και το «Berlin Alexanderplatz» είναι μια παράσταση συνόλου και υψηλής θεατρικότητας. Επιπλέον, με μεγάλο ενδιαφέρον παρατηρούμε και τις κινησιολογικές ιδέες που αφομοιώνονται μέσα στη δράση και ενισχύουν την παράσταση σε φαντασία και λυρισμό.

Ως έναν καλοκουρδισμένο μηχανισμό με πολλές και παράλληλες λειτουργίες μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την 11μελή διανομή της παράστασης. Έχοντας, οι περισσότεροι, ασκηθεί ως ομάδα – σταθεροί συνεργάτες του Λιβαθινού γαρ – αφήνουν να αναδυθεί ένας κοινός κώδικας όπου το δράμα και η τραγωδία εναλλάσσεται με τη σάτιρα και το γκροτέσκ. Δεν υπάρχει ηθοποιός που περνά απαρατήρητος στο θίασο.

Ο Γιώργος Δάμπασης υποδύεται τον καταραμένο Φραντς Μπίμπερκοπφ (στο μεγαλύτερο μέρος της παράστασης) με το ψυχαναλυτικό βάθος και την απελπισία που του πρέπει. Ο Άρης Τρουπάκης χειρίζεται με μέτρο το ρόλο του Ράινχολντ και αποδίδει ένα γνήσια κακό, αν όχι μισάνθρωπο ήρωα. Σε πλήθος ερμηνευτικών καθηκόντων συναντάμε τους Δημήτρη Παπανικολάου, Μαρία Σαββίδου (κυρίως ως αφηγητές), Βασίλη Ανδρέου, Νίκο Καρδώνη, Λιλλύ Μελεμέ. Από τη νεότερη γενιά συνεργατών του Λιβαθινού, με αξιώσεις παρακολουθούμε ξανά τους Στάθη Κόϊκα και Δημήτρη Φιλιππίδη ενώ νεόφερτες στο σχήμα αλλά με καλές επιδόσεις και οι Πολυξένη Παπακωνσταντίνου και Θεόβη Στύλλου.

Η μελαγχολία του γερμανικού καμπαρέ αναδεικνύεται στις συνθέσεις του Μιχάλη Λατουσάκη και είναι καθοριστική στη μεταφορά της ατμόσφαιρας εποχής. Όσο για τους στίχους των τραγουδιών που ακούγονται, εξαιρετική δουλειά έχει κάνει ο Άρης Τρουπάκης – εμπνευσμένος από το λόγο του Άλφρεντ Ντέμπλιν – ενώ σε ένα τραγούδι υπογράφει στίχους και ο Βασίλης Ανδρέου.

Είναι ‘διάσημη’ η χωροταξική δυσκολία που παρουσιάζει το Θέατρο της Οδού Κυκλάδων, πόσο μάλλον όταν ένας πολυπρόσωπος θίασος την κατοικεί και το έργο προϋποθέτει με διαρκή εναλλαγή ‘τοποθεσιών’. Γι’ αυτό η δουλειά της Ελένης Μανωλοπούλου να αξιοποιήσει κάθε σπιθαμή του χώρου από τη μια αλλά και να δημιουργήσει σκηνικούς χώρους ελεύθερης και ποιητικής ερμηνείας από την άλλη, είναι αξιοσημείωτη. Μαζί τα κοστούμια και οι κομμώσεις απηχούν το πνεύμα και την αισθητική της εποχής. Ωραίες ατμόσφαιρες παράγονται και χάρη στους φωτισμούς του Αλέκου Αναστασίου.

Η αγωνία να χωρέσει όσο το δυνατόν περισσότερο υλικό σε λιγότερο χρόνο δημιουργεί μια σύγχυση στην αφήγηση και κατ’ επέκταση στην ανάπτυξη των ρόλων. Κάποιες σκηνές ‘τρέχουν’ με μεγάλη ταχύτητα και οι εναλλαγές είναι πολύ πυκνές, σε σημείο που η παρακολούθηση της παράστασης δυσκολεύει. Ειδικά, αν κανείς δεν έχει διαβάσει το βιβλίο ή δεν γνωρίζει το ιστορικό υπόβαθρο της εποχής μπορεί και να χαθεί.

Μια γενναία προσπάθεια θεατροποίησης του επικού μυθιστορήματος του Ντέμπλιν από τον Στάθη Λιβαθινό με σημεία σαφούς υπεροχής στη θεατρικότητα και στις ερμηνείες της πρωταγωνιστικής ομάδας.