Θεατής: «Ειρήνη» του Αριστοφάνη στην Παιδική Σκηνή του Θεάτρου Τέχνης

Στη σκιά ενός πολέμου και συγκεκριμένα μια ανάσα από το τέλος της πρώτης φάσης του Πελοποννησιακού Πολέμου, έγραψε και παρουσίασε ο Αριστοφάνης την «Ειρήνη». Περισσότερο από δυο χιλιάδες χρόνια αργότερα, στη σκιά ενός άλλου πολέμου που συγκλονίζει την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο, της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, ο Βασίλης Μαυρογεωργίου μετατρέπει τη διαχρονική, αντιπολεμική κωμωδία του Αριστοφάνη σε μια διασκευή για παιδιά, που μέσα από το χιούμορ, τις ευτράπελες καταστάσεις, το τραγούδι και τον χορό, έρχεται να μιλήσει για την ανυπέρβλητη αξία και τα πλεονεκτήματα της ειρήνης καθώς και την επιτακτική ανάγκη ενός συλλογικού «όχι» στον πόλεμο και τα δεινά που αυτός επιφέρει.

Ένας γεωργός από την Αττική, ο Τρυγαίος, απελπισμένος από τα δεινά που προκαλεί η συνέχιση των πολεμικών συγκρούσεων ανάμεσα στους Έλληνες, αποφασίζει να πάρει την κατάσταση στα χέρια του. Για τον λόγο αυτό, πραγματοποιώντας μια επικίνδυνη πτήση πάνω σε ένα τεράστιο και σιχαμερό σκαθάρι, φτάνει στην ουράνια κατοικία των θεών για να ζητήσει από τον Δία να φέρει επιτέλους ειρήνη στους ανθρώπους.

Εκεί τον υποδέχεται ο Ερμής, ο οποίος με τη σειρά του τον ενημερώνει πως οι θεοί, αγανακτισμένοι με το πείσμα των θνητών να μην αποζητούν το τέλος των εχθροπραξιών, έχουν εγκατασταθεί αλλού και κουμάντο πάνω στα ανθρώπινα «πράγματα» τώρα κάνει ο Πόλεμος. Ο τελευταίος έχει φυλακίσει την Ειρήνη σε μια βαθιά σπηλιά και ετοιμάζεται να συντρίψει στο γουδί του όλες τις ελληνικές πόλεις.

Μόνος, λοιπόν, ο Τρυγαίος καλείται να βγάλει το «φίδι από την τρύπα». Αποστολή του να πείσει τους Έλληνες να αφήσουν πίσω τις μεταξύ τους διενέξεις και να ενωθούν ώστε να απελευθερώσουν την Ειρήνη από τη σπηλιά, πριν να είναι πολύ αργά για όλους. Αν τα καταφέρει, αυτό θα σημαίνει το τέλος του πολέμου, την αποκατάσταση της ειρήνης, της ευημερίας και της ομόνοιας στον κόσμο.

Η «Ειρήνη» είναι μια από τις 11 κωμωδίες του Αριστοφάνη που διασώθηκαν ολόκληρες. Κυρίαρχο θέμα οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις του πολέμου και η ευεργετική δύναμη της ειρήνης στις ζωές των ανθρώπων. Το έργο παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια το 421 π.Χ., σε μια φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, μετά τον θάνατο του Αθηναίου Κλέωνα και του Σπαρτιάτη Βρασίδα στην Αμφίπολη (422 π.Χ.), κατά την οποία θεωρούταν βέβαιος ο επικείμενος συμβιβασμός ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές. Όπερ και εγένετο λίγο αργότερα με τη σύναψη της «Νικιείου Ειρήνης». Το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο είναι αυτό που ενισχύει το αισιόδοξο και εορταστικό- ιδιαίτερα στο δεύτερο μέρος- κλίμα του έργου, με τον σπουδαίο κωμικό ποιητή να «χαιρετίζει» με ανακούφιση την ειρηνική περίοδο που θα ερχόταν, έχοντας βιώσει τη σταδιακή παρακμή της Αθήνας που επέφεραν οι συγκρούσεις.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα του πρωτότυπου έργου- όπως και όλων των αριστοφανικών κωμωδιών- είναι η επικέντρωση της πλούσιας θεματικής πάνω σε ζητήματα/προβλήματα που απασχολούσαν την πόλη και την κοινότητα της εποχής, ο στοχασμός πάνω στις αιτίες που οδηγούν την κοινωνία σε κρίση, η καυστική πολιτική και κοινωνική σάτιρα και κριτική με αναφορές σε όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου, η διακωμώδηση συγκεκριμένων προσωπικοτήτων, η παρωδία τραγωδιών, η γελοιοποίηση των «εξαχρειωμένων» ηθών, ο εγκωμιασμός της ορθοφροσύνης, ένας ήρωας-πρωταγωνιστής που επιθυμεί την αλλαγή βάζοντας σε εφαρμογή ένα εξωπραγματικό σχέδιο- υπό φυσιολογικές συνθήκες αδύνατο για έναν άνθρωπο-, η πληθωρική φαντασία, το στοιχείο της φάρσας και το γκροτέσκο, η ελευθεροστομία και τα χοντροκομμένα αστεία, η απρόσμενη εξέλιξη της πλοκής, η κωμική-παρωδιακή λειτουργία των σκηνικών αντικειμένων.

Με κεντρικό άξονα το δίπολο πόλεμος-ειρήνη, το έργο- όπως υπογραμμίζεται από την ίδια την παράσταση- μιλάει για τον παραλογισμό, τις κακουχίες και τα βάσανα που προκαλούν οι πολεμικές διενέξεις στις ζωές των ανθρώπων, για την ευδαιμονία, τη γαλήνη, την αφθονία, την αισιοδοξία και την ελευθερία που φέρνει η αποκατάσταση της ειρήνης. Από τη μια δίνονται μέσα από τον λόγο εικόνες ερημιάς, δυστυχίας και καταστροφής, από την άλλη εικόνες γιορτών, χορών, γέλιων, καρποφορίας της γης και αναγέννησης της φύσης.

Ο πόλεμος παρουσιάζεται ως ένα «κακό» που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να το αποζητούμε. Η διχόνοια και το μίσος δεν είναι προς το συμφέρον των λαών και των απλών ανθρώπων. Κανένας στην ουσία δεν βγαίνει νικητής από τέτοιες καταστάσεις. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που επωφελούνται από τον πόλεμο. Όσοι οδηγημένοι κυρίως από την απληστία και το προσωπικό συμφέρον «προπαγανδίζουν» τη συνέχιση των εχθροπραξιών πρέπει να περιθωριοποιούνται και να θεωρούνται παράδειγμα προς αποφυγήν.

Η ειρήνη παρουσιάζεται ως απαραίτητη προϋπόθεση της ευτυχισμένης ζωής. Ωστόσο, προειδοποιούμαστε πως όπως όλα τα σπουδαία «πράγματα» σε αυτή τη ζωή, έτσι και η ειρήνη χρειάζεται κόπο και προσπάθεια για να κατακτηθεί και φυσικά να διατηρηθεί. Μα πάνω από όλα χρειάζεται μια στέρεη βάση, η οποία οικοδομείται μονάχα μέσα από την αλληλεγγύη, την αδελφοσύνη των λαών και τον αλληλοσεβασμό. Η εκδικητικότητα οφείλει να δίνει τη θέση της στη γενναιοδωρία και οι πάλαι ποτέ εχθροί να οδεύουν χέρι χέρι προς την επίλυση των όποιων διαφορών τους και σε ένα ειρηνικό μέλλον. Η ειρήνη τους «χωράει» όλους και ποτέ δεν είναι αργά για αναγνώριση των λαθών μας και μεταμέλεια.

Σε όλα αυτά προστίθεται ο αναγκαίος σεβασμός και η φροντίδα για τη φύση, εκείνη που τόσα πολλά προσφέρει στους ανθρώπους, η οποία ευημερεί αποκλειστικά σε ειρηνικές περιόδους και «κατασπαράζεται» σε περιόδους πολεμικών συρράξεων. Αλλά και το θάρρος που απαιτείται για να υποστηρίξεις το δίκαιο και το σωστό και να πράξεις σύμφωνα με αυτό σε μια προσπάθεια να κάνεις τον κόσμο λίγο καλύτερο, όσο δύσκολο και ακατόρθωτο φαίνεται κάτι τέτοιο, ιδιαίτερα όταν η πλειοψηφία δείχνει αδιάφορη ή παραιτημένη.

Ο Βασίλης Μαυρογεωργίου φέρνει την «Ειρήνη» στα «μέτρα» των παιδιών μέσα από έναν απλοποιημένο, καθαρό λόγο και μια εξίσου απλοποιημένη δομή , ένα οικείο και σύγχρονο λεξιλόγιο και έναν σημαντικό περιορισμό αναφορών του Αριστοφάνη σε πρόσωπα και καταστάσεις της εποχής του, στοιχεία που καθιστούν την παρακολούθηση της παράστασης καθώς και την πρόσληψη των καίριων μηνυμάτων που αυτή μεταδίδει απρόσκοπτη. Τα αστεία και οι κωμικές καταστάσεις, απαλλαγμένα από οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί «ακατάλληλο για ανηλίκους», είτε αντλούνται από το πρωτότυπο ατόφια είτε προσαρμόζονται στα σημερινά δεδομένα και κυρίως στις γνώσεις και τα βιώματα των μικρών θεατών σε απόλυτη συνάφεια με το πνεύμα του κωμωδιογράφου.

Από την αρχή, το εισαγωγικό καλωσόρισμα των ηθοποιών προς τους θεατές, όπου μέσα από το τραγούδι και τον χορό ενημερωνόμαστε για το τι θα αφορά το έργο και τα κύρια ζητήματα που αυτό θα θίξει- τον πόλεμο και την ειρήνη- ενώ, παράλληλα, γνωστοποιείται η πρόθεση να μη δοθούν έτοιμες απαντήσεις στα παιδιά αλλά αντιθέτως να τεθούν ερωτήματα που θα τα βάλουν ίσως στη διαδικασία να σκεφτούν, έως το τέλος, τον επίλογο-αποχαιρετισμό, όπου υπογραμμίζεται η λήξη της παράστασης και πραγματοποιείται μια περιγραμματική «ανακεφαλαίωση» των σημαντικότερων μηνυμάτων της, γίνεται αντιληπτό πως στόχος είναι οποιαδήποτε ιδέα ή πληροφορία να φτάσει με προσοχή, ευχέρεια και φροντισμένα λογάκια στον δέκτη.

Στην κατανόηση αυτή συμβάλλει η άμεση ή έμμεση απεύθυνση των ηθοποιών προς το κοινό των μικρότερων ηλικιών, η οποία, ακολουθώντας τα χνάρια του πρωτότυπου, είναι διάχυτη μέσα στο κείμενο και τη σκηνοθεσία, εγκαθιδρύοντας μια σταθερή σχέση επικοινωνίας ανάμεσα στη σκηνή και την πλατεία. Επίσης, σημαντική προς αυτή την κατεύθυνση είναι και η συμβολή της αποτελεσματικής χρήσης της ικανότητας του αριστοφανικού λόγου να διεγείρει τις αισθήσεις του θεατή μέσα στην ίδια του τη φαντασία διαμέσου λέξεων που δημιουργούν εικόνες, ήχους, μυρωδιές ενισχύοντας τόσο την ιδεολογική φόρτιση όσο και την κωμικότητα του έργου.

Παράλληλα, ο Βασίλης Μαυρογεωργίου «ντύνει», σε στιγμές, τα διαχρονικά μηνύματα του Αριστοφάνη με σύγχρονους όρους που κλείνουν το μάτι στην πιο πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας. Ενώ, τοποθετεί έναν «καθρέφτη» μπροστά από τον σύγχρονο νεοέλληνα και τις παθογένειες τους σατιρίζοντας όψεις της κουλτούρας του και γελοιοποιώντας στρεβλές, διχαστικές πεποιθήσεις του. Πόσες φορές αλήθεια δεν έχουμε ακούσει τη φράση «Όταν εμείς χτίζαμε Παρθενώνες…».

Ο Βασίλης Μαυρογεωργίου, έχοντας υπογράψει εκτός από τη διασκευή και τη σκηνοθεσία, μάς παραδίδει μια αστεία, εύρυθμη, συνεκτική παράσταση, με ευχάριστη, παιχνιδιάρικη ατμόσφαιρα, απλά σκηνικά μέσα και επίκεντρο τον λόγο. Σκηνοθετικά, θέτοντας το ερώτημα «από τι υλικά φτιάχνεται το θέατρο», δείχνει να καταδύεται στον πυρήνα της θεατρικής πράξης ακολουθώντας σε γενικές γραμμές το «πνεύμα» των «μηχανισμών» του θεάτρου της εποχής του Αριστοφάνη, όσον αφορά τον τρόπο που διαχειρίζεται τα επιμέρους συστατικά της παράστασης, πετυχαίνοντας, παράλληλα, την ευληπτότητα της σκηνικής δράσης, προαπαιτούμενο όταν το κοινό σου αποτελείται από παιδιά.

Το λιτό, ενιαίο και μόνιμο σκηνικό του Κωνσταντίνου Ζαμάνη παραπέμπει στις αφαιρετικές σκηνογραφικές συνθήκες της αρχαίας θεατρικής πράξης. Ο προσδιορισμός και η κατανόηση της εναλλαγής του δραματικού χώρου- όπως και τότε- πραγματοποιείται με κύριο όχημα τον δραματικό λόγο και τη συνδρομή των σημείων εισόδου/εξόδου των ηθοποιών καθώς και των σκηνικών αντικειμένων. Μια ξύλινη κατασκευή δύο επιπέδων λειτουργεί ως βάθρο πάνω στο οποίο τοποθετείται η απελευθερωμένη «Ειρήνη», ως «παντεπόπτρια» και προστάτιδα της ευημερίας των ανθρώπων, ενώ ένα τεράστιο λευκό «σεντόνι» γίνεται έναυσμα για ένα παιχνίδι φωτός και σκιάς- οπτικό σύμβολο των δύο αντιθετικών εννοιών του πολέμου και της ειρήνης ακριβώς όπως και μέρος των σκηνικών αντικειμένων- με τις φιγούρες των ηθοποιών, όταν διαγράφονται πίσω από αυτό, να αποκτούν εντυπωσιακές «διαστάσεις» στο μάτι των μικρών θεατών. Η «Ειρήνη», ακολουθώντας τους κειμενικούς υπαινιγμούς του Αριστοφάνη, αναπαριστάται σαν ένα είδος «ειδωλίου», το οποίο κυριαρχείται από συμβολισμούς-οπτικές ενδείξεις με τις οποίες τα παιδιά έχουν συνδέσει την ύψιστη αυτή ιδέα (λουλούδινο στεφάνι στο κεφάλι, περιστέρια για χέρια).

Τα κοστούμια, επίσης, του Κωνσταντίνου Ζαμάνη, κινούνται στη λογική των παραστάσεων αρχαίας κωμωδίας της εποχής του Αριστοφάνη, με την ενδυματολογική βάση να αποτελεί ένα λευκό ρούχο που καλύπτει όλο το σώμα πάνω στο οποίο προσαρμόζονται ποικίλα ενδύματα, τα οποία από τη μια πλευρά αποτελούν μαζί με διάφορα αξεσουάρ προέκταση και εξωτερίκευση της ψυχολογίας των ηρώων και σήμα κατατεθέν της ταυτότητας τους- ηλικία, κοινωνική τάξη, οικονομική θέση, φύλο, επάγγελμα- και από την άλλη πλευρά επιτρέπουν την γρηγορότερη μετάβαση των ηθοποιών από τον έναν ρόλο στον άλλον, όποτε αυτό απαιτείται.

Η μουσική του Νίκου Κυπουργού– μουσικός επί σκηνής ο Γιώργος Φουντούκος– δίνει το κέφι και τον ρυθμό στην παράσταση, ακολουθεί «χέρι-χέρι» τη δράση και τις αυξομειώσεις της δραματικής έντασης, γινόμενη σε σημεία ένα επιπλέον δραματικό πρόσωπο. Τα τραγούδια, σε στίχους Βασίλη Μαυρογεωργίου, γίνονται φορείς σημαντικών μηνυμάτων, ενίσχυσης της κωμικής χροιάς του έργου και της αισιοδοξίας που καταλάμβανε τον ίδιο τον Αριστοφάνη για την ειρήνη που θα ερχόταν ανάμεσα στην Αθήνα, τη Σπάρτη και τους συμμάχους τους (αν και δεν κράτησε πολύ).

Πέντε ηθοποιοί, οι Νίκος Μαρνάς , Μαριλένα Μόσχου, Ελευθερία Παγκάλου, Δήμητρα Σταύρου και Νίκος Στεργιώτης, ερμηνεύουν απολαυστικά όλους τους ρόλους. Η πληθωρική παρουσία τους, η οποία ενισχύεται από τις εμφατικές και αστείες κινήσεις τους καθώς και τις ζωηρές και γεμάτες ζωντάνια χορογραφίες του Πάρη Μαντόπουλου, δείχνει να καταλαμβάνει ολόκληρη την σκηνή, δίνοντας, σε περιπτώσεις, την κωμική αίσθηση ενός «αλαλούμ».

Ο θίασος εκδηλώνει τα συναισθήματα του με αμεσότητα, κινούμενος με ευελιξία και προσαρμοστικότητα από τον έναν ρόλο στον άλλον, με κωμικές ερμηνείες αντιπροσωπευτικές του εκάστοτε χαρακτήρα και των διαθέσεων του, τόσο στο πεδίο των εκφράσεων και των κινήσεων όσο και σε εκείνο της εκφοράς λόγου. Απευθυνόμενοι στους θεατές άμεσα ή έμμεσα, με φιλικό τόνο, δημιουργούν ένα πρόσχαρο περιβάλλον διάδρασης με το παιδικό κοινό που αισθάνεται μέλος της θεατρικής διαδικασίας. Ιδιαίτερα ο Τρυγαίος της Ελευθερίας Παγκάλου, σε στιγμές, δίνει την εντύπωση ενός «Παραμυθά» που ήρθε να αφηγηθεί μια εύθυμη ιστορία με αίσιο τέλος.

Μια ψυχαγωγική, ξεκαρδιστική παράσταση με ένα επίκαιρο όσο ποτέ αντιπολεμικό μήνυμα, η οποία φέρνει τον «παππού» Αριστοφάνη σε επαφή με το κοινό μικρότερων ηλικιών, μέσα από μια παιδική διασκευή, προσαρμοσμένη και κατάλληλη για τους μικρούς θεατές, γεμάτη κέφι, ζωντάνια, ρυθμό, χορό, μουσική και χιούμορ.