Συν & Πλην: «Φιλουμένα Μαρτουράνο» στο Θέατρο Χορν

Παιδί των μπουλουκιών, μιας παραδοσιακής θεατρικής οικογένειας της Νάπολη – από την οποία ξεπήδησαν αξιόλογοι ηθοποιοί της μεταπολεμικής Ιταλίας – ο Εντουάρντο ντε Φιλίππο αποτελεί μια εξέχουσα φυσιογνωμία του ιταλικού θεάτρου. Γνωρίζοντας πραγματικά το θέατρο από τα παιδικά του χρόνια (λέγεται πως έκανε το ντεμπούτο του στη σκηνή σε ηλικία 4 ετών) κατάφερε να εντρυφήσει με τα έργα του στην ιταλική ψυχή και συνάμα να αποκαλύψει στοιχεία από την κοινωνική πραγματικότητα της νότιας Ιταλίας, που στ’ αλήθεια είναι μια ‘ειδική περίπτωση’, αναφορικά με την υπόλοιπη χώρα.

Γράφοντας, αδιαπραγμάτευτα στη ναπολιτάνικη διάλεκτο, κατάφερε να έρθει σε επαφή με το έργο του Λουίτζι Πιραντέλλο – κείμενα του οποίου ‘μετέφρασε’ στα ναπολιτάνικα. Μερικές από τις πιο έντονες πιραντελλικές επιρροές αναγνωρίζονται στο γνωστότερο έργο του Ντε Φιλίππο, αυτό που γράφει μετά την απελευθέρωση, οριακά επηρεασμένος από το κύμα του Νεορεαλισμού που σαρώνει την ιταλική καλλιτεχνική έκφραση. Η «Φιλουμένα Μαρτουράνο» είναι το πιο άρτιο δείγμα λυρισμού και ρομαντικής γραφής του συγγραφέα και μαζί μια αποτύπωση του κοινωνικού πλαισίου που επικρατεί για τη γυναίκα. Και δη μια γυναίκα ελεύθερων ηθών, όπως είναι η Φιλουμένα. Μια πάμφτωχη παρότι καλλονή κόρη πολύτεκνης οικογένειας, μεγαλώνει στις παράγκες της Νάπολη, μέχρι που επιβίωση την στρέφει ως εργάτρια πορνείο. Εκεί θα γνωρίσει ως πελάτη, το νέο, ωραίο και πλούσιο Ντομένικο Σοριάνο που, μετά το θάνατο της γυναίκας του θα ‘σπιτώσει’ την ωραία Φιλουμένα. Εικοσιπέντε χρόνια μετά, κι ενώ η Φιλουμένα είναι η ψυχή του σπιτιού και της επιχείρησης του Σοριάνο, εκείνος αποφασίζει να την ‘πετάξει’ για τα μάτια μιας μικρούλας. Όμως, η Φιλουμένα Μαρτουράνο δεν έχει πει την τελευταία της λέξη και οργανώνει μια πλεκτάνη όπου τον ‘παγιδεύει’ σε γάμο.

Το έργο ανεβαίνει για πρώτη φορά στη Νάπολη του 1946 με πρωταγωνίστρια την αδερφή του Εντουάρντο Ντε Φιλίππο, Τιτίνα. Έξι χρόνια αργότερα, ο συγγραφέας σκηνοθετεί ξανά το έργο του. Το 1964 η κινηματογραφική πρόταση του Βιττόριο Ντε Σίκα απογειώνει τη φήμη του έργου. Με τον τίτλο πια, «Γάμος αλά Ιταλικά» και τη Σοφία Λόρεν στο ρόλο της θερμόαιμης Ναπολιτάνας, η «Φιλουμένα» γράφει ιστορία. Η Λόρεν συμπρωταγωνιστεί με το Μαρτσέλο Μαστρογιάνι που εμφανίζεται στο ρόλο του Σοριάνο, συνθέτοντας ένα από τα πιο διάσημα κινηματογραφικά ζευγάρια του ιταλικού – αν όχι του ευρωπαϊκού – σινεμά. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1977, ο Φράνκο Τζεφιρέλι ανεβάζει το έργο του Ντε Φιλίππο στο Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία.

Δραματική αλλά και με ελαφράδα ανάγνωση μιας ερωτικής ιστορίας, πάνω στα οικογενειακά και συζυγικά ήθη της Νάπολη, που σήμερα αποκτούν μια νέα διάσταση· εξετάζοντας την θέση της γυναίκας και τα τεχνάσματα στα οποία αναγκάζεται να καταφύγει προκειμένου να επικυρώσει το ρόλο της και να δικαιωθεί, 80 χρόνια πριν.

Η Μαρία Ναυπλιώτου στον ομώνυμο ρόλο.

Με μια έμμεση αλλά και συνάμα ορατή διάθεση να αναδειχθεί η θέση της γυναίκας σ’ ένα άλλο κοινωνικό (όχι μακρινό από το ελληνικό) και ιστορικό πλαίσιο (όχι πολύ μακρινό από το σημερινό), ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος ανεβάζει ένα κλασικό έργο, λαϊκής πνοής. Μέσα από μια ισορροπημένη ανάγνωση, παραδίδει μια έντιμη, εύρυθμη και ωραίας αισθητικής παράσταση που επενδύει πολλά στη σκηνική σχέση των πρωταγωνιστών Ναυπλιώτου και Ηλία.

Μαρία Ναυπλιώτου σε μια ακόμα σκηνική συνάντηση με τον Μελέτη Ηλία.

Παρά την σύνθεση ενός εννιαμελούς θιάσου, τα φώτα της ανάγνωσης – προσαρμογής, σχεδόν, προσπερνούν τους υπόλοιπους ήρωες του έργου – αν και αποδίδουν ένα κομμάτι του κοινωνικού παλμού της πόλης, της χώρας, της εποχής. Κι έτσι ενώ η διανομή της παράστασης έχει άξιους ηθοποιούς εντός της (Νεφέλη Μαϊστράλη, Κωνσταντίνο Γαβαλά, Πηνελόπη Μαρκοπούλου) διακρίνουμε μόνο σχήματα ηρώων και τα βλέμματα εκ προθέσεως πέφτουν στο πρωταγωνιστικό δίδυμο: Τη Μαρία Ναυπλιώτου και τον Μελέτη Ηλία. Οι δυο τους, έχοντας συνυπάρξει ξανά από τα χρόνια της ομάδας του Στάθη Λιβαθινού φαίνεται πως αναγνωρίζουν ο ένας τα σκηνικά πλεονεκτήματα του άλλου και η εκρηκτική συζυγία επιτυγχάνεται.

Την ίδια ώρα, προσφέρουν και καλές επιμέρους ερμηνείες. Από την μια, η Μαρία Ναυπλιώτου απομακρύνεται (πιθανότατα να της χρειαζόταν κι ένας ακόμα τέτοιος ρόλος μετά την Μπλανς Ντιμπουά) από τα πιο ‘ασφαλή’, εκλεπτυσμένα προφίλ ηρωϊδων και ενδύεται εύστοχα την λαϊκή, αμόρφωτη, ρημαγμένη από τη ζωή, βασανισμένη από τον έρωτα γυναίκα που έχει ποδοπατηθεί από τους άνδρες, αλλά διατηρεί μια εσωτερική αξιοπρέπεια. Σε αυτή την προσπάθεια, την βοηθά ιδιαίτερα και ο έλεγχος του σώματος της, κάτι το οποίο επίσης έχει κερδίσει από τον πρότερο, χορευτικό, βίο της. Αντιστοίχως, ο Μελέτης Ηλίας – με περισσότερες κωμικές αποχρώσεις αυτός – αποδίδει το πορτρέτο του άνδρα – αφέντη που αναγνωρίζει στη γυναίκα ένα σκεύος ηδονής κι όχι μια ισότιμη συνομιλίτρια και σύντροφο.

Υπάρχει έγνοια από τον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο να συνδέσει ένα έργο κλασικού μεγέθους με happy end με τον τρέχοντα και φλέγοντα διάλογο για την θέση της γυναίκας στην σύγχρονη κοινωνία. Γι’ αυτό και χάρη στην πολύτιμη συνεργασία της φωτίστριας Σοφίας Αλεξιάδου δημιουργεί εσωτερικούς σκηνικούς χρόνους στο αφήγημα της παράστασης, σε μια προσπάθεια να απομονώσει πτυχές του αγώνα της γυναίκας να υπάρξει εντός του κοινωνικού συνόλου τότε αλλά και πάντα. Αυτή η ευαίσθητη ιδέα αναβαθμίζει τη σκηνοθεσία του από μια απλώς καλοφτιαγμένη εργασία που, ωστόσο, θα μπορούσε να υπάρξει σκηνικά δέκα ή και περισσότερα χρόνια πίσω. Αν δε, δεν αποφάσιζε να υπερτονίσει την κωμικότητα κάποιων σκηνών και ερμηνειών η ιδέα αυτή θα αφομοιωνόταν ως ο κεντρικός σκηνοθετικός άξονας της παράστασης.

Διατηρώντας το αισθητικό πνεύμα της μεταπολεμικής Ιταλίας, η Ηλένια Δουλαρίδη κατασκευάζει ένα καλόγουστο σκηνικό και ενδυματολογικό πλαίσιο. Καταρχάς, για τα κομψά κοστούμια της. Και κατά δεύτερον για το πολύχρωμο σκηνικό της που ανταποκρίνεται στην εικαστικότητα της Νάπολη και αναδεικνύει ολόκληρη τη δυναμική της, κατά την τελευταία σκηνή της παράστασης.

Θίασος εν δράσει: Νεφέλη Μαιστράλη, Μαρία Ναυπλιώτου, Κωνσταντίνος Γαβαλάς, Πηνελόπη Μαρκοπούλου, Μελέτης Ηλίας και Ιωάννα Τζίκα.

Μόνο υπονομευτικά στο συνολικό αποτέλεσμα λειτουργεί η επίμονα κωμική, περίπου φαρσική, απόδοση κάποιων σκηνών της παράστασης. Ο χαρακτήρας της Ντιάνα, λόγου χάρη, και μαζί όλες οι σκηνές που αυτή εμφανίζεται παρασύρονται αδικαιολόγητα στο γκροτέσκο, παράγοντας κωμικές παραφωνίες. Η ίδια διάθεση επαναλαμβάνεται και στην σκηνή αναγνώρισης μάνας – γιων, ευτυχώς με χαμηλότερο βαθμό υπερβολής. Ασφαλώς, αυτές είναι οι δεσμεύσεις ενός λαϊκού ανεβάσματος (να ικανοποιήσουν και την ανάγκη για γέλιο) αλλά εδώ κοστίζουν στην τελική πρόσληψη του έργου.

Ακολουθώντας την ίδια σκέψη για κωμικότητα, τα περισσότερα αποσπάσματα της μουσικής σύνθεσης (από τον Πάνο Γκίνη) ακούγονται ξένα. Θα ανταποκρίνονταν τέλεια στο κλίμα μιας ιταλικής φάρσας αλλά όχι μιας ιταλικής δραμεντί με ξεκάθαρο κοινωνικό πρόσημο.

Γενικώς, καλοφτιαγμένη και καλοπαιγμένη μεταφορά του γνωστότερου έργου του Ντε Φιλίππο που, δυστυχώς, θυσιάζει από την ατμόσφαιρα και τα νοήματα της στο ‘βωμό’ ενός λαϊκού ανεβάσματος.