Άνθρωποι & data: Ποιο μέλλον οραματιζόταν Δοξιάδης για την Αθήνα;

Η περίπτωση του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Κωνσταντίνου Δοξιάδη θα μπορούσε να είχε ταυτιστεί με την γέννηση μιας εντελώς διαφορετικής Αθήνας και μιας εντελώς διαφορετικής έννοιας της πόλης, από αυτήν που ζούμε και αναγνωρίζουμε σήμερα. Ήταν ο επιστήμονας που επιχείρησε, πάνω στα ερείπια του πολέμου, να ανασχεδιάσει την, κατεστραμμένη από την γερμανική Κατοχή, χώρα. Το όραμα του λοβοτομήθηκε, ο ίδιος εκδιώχθηκε από το πόστο του ως Υφυπουργός Ανοικοδόμησης και Γενικός Διευθυντής Ανοικοδόμησης· ωστόσο, ποτέ δεν έπαψε ν’ αναζητά την αστική ουτοπία, στην Αθήνα και σε αμέτρητες πόλεις του κόσμου. Το όραμα του γύρω από την ανθρώπινη κοινότητα και τη σύσταση της πόλης ως πληθυσμιακή ανάπτυξη αναδεικνύει η νέα έκθεση της Στέγης «Κωνσταντίνος Δοξιάδης και πληροφοριακός μοντερνισμός: Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου».

Βασισμένη σε μια κοπιώδη πενταετή έρευνα στο πολύτιμο αρχείο Δοξιάδη από τους Αμερικανούς αρχιτέκτονες και διακεκριμένους ακαδημαϊκούς Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta – και σε εκτελεστική διεύθυνση της Αφροδίτης Παναγιωτάκου και του Πρόδρομου Τσιαβού – η έκθεση αποπειράται να ξανακοιτάξει ποια είναι τελικά τα υλικά που συνιστούν μια πόλη κι αν οι πόλεις ‘χτίζονται’ και από πληροφορίες, δηλαδή από data.

Πορτρέτο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη.

Αν και ο Δοξιάδης πέθανε απρόσμενα το 1971, πρόλαβε να οργανώσει ένα τεράστιο όγκο δεδομένων για την σύγχρονη μεταπολεμική πόλη, με την βοήθεια υπολογιστών. Αυτός ο φωτεινός νους και γνήσιος οραματιστής διέγνωσε την δυνατότητα συμβολής της τεχνολογίας σε κάθε έργο καταγραφής και τεκμηρίωσης.

Γι’ αυτό και στα μέσα της δεκαετίας του ’60 θα ίδρυε το Κέντρο Ηλεκτρονικών Υπολογιστών Δοξιάδη, στα γραφεία του στους πρόποδες του Λυκαβηττού, εξοπλίζοντας το με έναν κεντρικό υπολογιστή UNIVAC και μονάδες περιστρεφόμενων μαγνητικών ταινιών. Επρόκειτο για ένα σύστημα φοβερά πρωτοποριακό για την εποχή του, την ώρα που πολλοί συνάδελφοι του απείχαν παρασάγγας από την ενσωμάτωση των νέων αυτών μηχανών στη δουλειά τους.

Οι επιμελητές της έκθεσης και καθηγητές αρχιτεκτονικής Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta με τον  εκτελεστικό συν-διευθυντή της, Πρόδρομο Τσιαβό

Ήδη, ο Δοξιάδης και η ομάδα του, με την συνδρομή ειδικών κοινωνιολόγων, διεξήγαγαν ένα μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα υπό το όνομα «Ανθρώπινη κοινότητα». Σαρώνοντας, σχεδόν, όλη την τότε κατοικημένη Αττική, σε 18 γειτονιές – από το Κολωνάκι ως την προσφυγική Κοκκινιά, στους πρόποδες του Υμηττού, το Ελληνικό μέχρι την Κηφισιά και τη Μεταμόρφωση – ο Δοξιάδης αναζητούσε απαντήσεις για τα όσα μπορούν να κάνουν τους νέους κατοίκους της μεταπολεμικής Αθήνας (η εσωτερική μετανάστευση προς τα αστικά κέντρα είχε αλλάξει τον ελληνικό χάρτη της εποχής) ευτυχισμένους. Μέσα από μια σειρά ερωτηματολογίων, προσέγγισαν 3.5 χιλιάδες ανθρώπους, συλλέγοντας αναλυτικά στοιχεία για το πως οργανώνουν τη ζωή τους στην πόλη και τι ζωοδοτεί την καθημερινότητα τους σε αυτό το νέο πλαίσιο.

Συγκέντρωνε, λοιπόν, πλήθος δημογραφικών αλλά και κοινωνιολογικών στοιχείων «γιατί ήθελε να σχεδιάσει μια καλύτερη πόλη» όπως σχολιάζει ο Πρόδρομος Τσιαβός. Αρχικά, αυτό το υλικό αποτυπωνόταν σε τυπικά βιβλία αρχειοθέτησης – τα οποία και ανακαλύφθηκαν από τους Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta στον πάτο κάποιων κουτιών του αρχείου Δοξιάδη. Στη συνέχεια, όμως, αποθήκευσε τα στοιχεία των καταγραφών σε υπολογιστές, δημιουργώντας μια πρώτη βάση δεδομένων, η οποία και μεγάλωνε μαζί με την διεύρυνση του Κέντρου Υπολογιστών· δημιουργώντας έτσι νέες μορφές σχεδίων, χαρτογράφησης αλλά και αναλύσεων των πόλεων που κάθε φορά μελετούσε.

Πλάνο από τις συνεντεύξεις της ομάδας Δοξιάδη στο πλαίσιο της έρευνας για την “Ανθρώπινη Κοινότητα”.

Παρόμοιες έρευνες διεξήγαγε και σε αμερικανικές πόλεις, όπως το Ντιτρόιτ: Κατεξοχήν βιομηχανικό αστικό κέντρο που βίωνε εκρηκτικές αλλαγές στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και τις αρχές της δεκαετίας του ’70 – οπότε και προέκυπτε η πετρελαϊκή κρίση. «Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης επιχείρησε να προβλέψει μέσα από αλγοριθμικά μοντέλα τι θα γίνει σε βιομηχανικές πόλεις των ΗΠΑ που κατέρρεαν. Έπρεπε να δώσει απαντήσεις για το μέλλον τους, σε μια λογική δημιουργίας των έξυπνων πόλεων. Είχε μια εμμονή στην έρευνα για την οικουμενικότητα της πόλης» σχολιάζει ο Mark Wasiuta.

Ωστόσο, η έκθεση της Στέγης, δεν περιορίζεται στην αναβίωση αυτών των πολύτιμων στοιχείων του έργου Δοξιάδη. Δοκιμάζει να έρθει στο μέλλον που ο Δοξιάδης μελετούσε και καταγράφει μια «νέα ανθρώπινη κοινότητα», προσεγγίζοντας – αυτή τη φορά – τους νέους μετανάστες και τους νέους πρόσφυγες στον αθηναϊκό αστικό χώρο. Μόνο που, έξι δεκαετίες μετά, η έννοια της κοινότητας (τουλάχιστον όπως την εισηγούνταν ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης) έχει καταστρατηγηθεί και η κοινωνική ένταξη είναι μια τρομακτικά επώδυνη διαδικασία.

Zoom σε στιγμιότυπο της υπερμεγέθους αρχιτεκτονικής μακέτας της έκθεσης για τους νέους μετανάστες και πρόσφυγες με προορισμό την Αθήνα.

Μέσα από τις μαρτυρίες μεταναστών και προσφύγων και συνεντεύξεις τους που έγιναν με τη συνεργασία του Ελληνικού Συμβουλίου Προσφύγων και του Δικτύου «Μέλισσα», διαμορφώνεται ένα υπερμέγεθες αρχιτεκτονικό μοντέλο με τα σημεία προσπέλασης και, άρα τα σημεία, όπου συγκεντρώνονται όλα τα data της «νέας ανθρώπινης κοινότητας». Σε μια μακέτα συμπύκνωσης πληροφοριών (συνοριακές γραμμές στην Πάτρα, στην Ιδομένη, στην Ηγουμενίτσα, τη Λέσβο, Κέντρα Κράτησης, φυλακές, σκάφη της Ακτοφυλακής, ελικόπτερα του ελληνικού στρατού, υπερσύγχρονα σκάνερ και ραντάρ) είναι διακριτά μόνο τα όρια, τα ελληνικά σύνορα. Μόνο η Αθήνα εξακολουθεί να λειτουργεί ως ένας τόπος φαντασιακός, ως ένας χώρος πιθανότητας για ευτυχία.

«Στο πρώτο σκέλος της έκθεσης η πόλη είναι απολύτως παρούσα ενώ στο δεύτερο η πόλη λείπει. Το ερώτημα που προκύπτει από αυτό το συσχετισμό λοιπόν, είναι μια ποια είναι η θέση της πόλης σήμερα όταν το πιο ευαίσθητο κομμάτι της, είναι οι άνθρωποι. Κατά συνέπεια, στο δεύτερο επεισόδιο αντιμετωπίζουμε την πόλη ως αντικείμενο επιθυμίας αλλά και ως πολιτικό αντικείμενο αφού η Αθήνα είναι στόχος πολλών ανθρώπων μέσα από επώδυνες κινήσεις. ΄Αλλωστε, η Αθήνα είναι η πόλη που κάνει διαχείριση των συνόρων της χώρας» παρατηρούν οι επιμελητές της έκθεσης.

΄Εντυπο για την θεωρία Δοξιάδη “Οικιστική” ανασυρμένο από το αρχείο του. Διακρίνεται η ημερομηνία κυκλοφορίας της, Αύγουστος 1970.

Σε ένα από τα αρχιτεκτονικά συμπόσια της Δήλου που διοργάνωσε, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης είχε σημειώσει προφητικά πως «τα συστήματα πληροφορίας σήμερα έχουν περισσότερη δύναμη στην κοινωνία από ποτέ, διότι οι υπολογιστές έχουν μεγεθύνει τις δυνατότητες των ανθρώπινων αισθήσεων». Η διορατικότητα του επαληθεύεται – δυστυχώς – στην δυστοπική της εκδοχή καθώς η συλλογή των δεδομένων, πλέον, δεν αφορά στην συμπερίληψη των ανθρώπων στην Οικιστική (την επιστημονική θεωρία που είχε διατυπώσει για τους οικισμούς, σε μια προσπάθεια να επιλύσει τα προβλήματα τους) αλλά εστιάζει στον βίαιο αποκλεισμό τους. Σε δύο διαφορετικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας, που ορίζονται από αφηγήσεις μετανάστευσης, οι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι τα υποκείμενα μιας συλλογής πληροφοριών. Παρόλα αυτά, στο μέλλον που ο Δοξιάδης οραματιζόταν έχει διαμορφωθεί μια νέα «πληροφοριακή γεωγραφία», όπως την ορίζουν οι δημιουργοί της έκθεσης, όπου ο τόπος είναι το διακύβευμα και όχι οι κάτοικοι του.

Η έκθεση της Στέγης «Κωνσταντίνος Δοξιάδης και πληροφοριακός μοντερνισμός: Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου» θα είναι ανοιχτή μέχρι τις 26 Φεβρουαρίου στο -1 της Στέγης. Η είσοδος θα είναι ελεύθερη για το κοινό αφού προηγουμένως έχουν εκδώσει ειδικά δελτία.