Σεργκέι Αϊζενστάιν: Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και οι καινοτομίες του κορυφαίου σκηνοθέτη

Στις 11 Φεβρουαρίου το 1948 έφυγε από τη ζωή ο σοβιετικός σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν, ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες που πέρασαν ποτέ από τον κινηματογράφο.

“Η σύγκρουση αποτελεί θεμελιακή αρχή για την ύπαρξη του έργου τέχνης και κάθε καλλιτεχνικής μορφής.” Είπε κάποτε

O Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν γεννήθηκε στην Ρίγα της Λετονίας και καταγόταν από ευκατάστατη οικογένεια. Από μικρή ηλικία έδειξε ένα ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, φιλοτεχνώντας αφίσες, ενώ αργότερα ασχολήθηκε με το θέατρο. Στη Μόσχα ανέβασε πολλά θεατρικά έργα μεταξύ αυτών “Η αυτού μεγαλειότης η πείνα”, “Μάκβεθ” του Σαίξπηρ, “Σοφός Άνθρωπος” του Οστρόβσκι και “Μάσκες αερίου”. Μέσα από τα -πολύτιμα για τις σπουδές κινηματογράφου- δοκίμια που έγραφε ανέλυε τα έργα, αλλά και την τεχνική του.

Η καριέρα του στον κινηματογράφο ξεκίνησε το 1924 με το έργο «Απεργία», ενώ παρ’ όλες τις αδυναμίες της ταινίας άφησε θετική εντύπωση. Ωστόσο, με το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” που σκηνοθέτησε έναν χρόνο αργότερα καθιερώθηκε ως ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες του κινηματογράφου.

Το 1928 σκηνοθέτησε το φιλμ «Οκτώβρης» ή «Οι Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο», ένα σενάριο βασισμένο στο βιβλίο του Τζον Ριντ. Μέσα στα επόμενα χρόνια σκηνοθέτησε μερικές ακόμη ταινίες, αρκετές από τις οποίες έμειναν ημιτελείς. Το 1929 σκηνοθέτησε το λυρικό του έργο «Η Γενική Γραμμή (1929)” και το 1938 τις ημιτελείς ταινίες «Αλέξανδρο Νιέβσκυ» και «Το λιβάδι του Μπεζίν».

Το 1944 σκηνοθέτησε το πρώτο μέρος από την αριστουργηματική τριλογία του «Ιβάν ο Τρομερός». Η πρεμιέρα της ταινίας στη Σοβιετική Ένωση έγινε δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του, ενώ το τρίτο μέρος της τριλογίας δε γυρίστηκε ποτέ καθώς απεβίωσε από την ζωή.

«O κινηματογράφος είναι, σίγουρα, η πιο διεθνής από τις τέχνες. […].Προπαντός, επειδή οι δυνατότητες της τεχνικής του, που πλουτίζονται αδιάκοπα, και η δημιουργική του δύναμη, που ολοένα ανεβαίνει, δίνουν στον κινηματογράφο τη δυνατότητα να εγκαθιδρύσει μια απέραντα ζωντανή πνευματική επαφή, σε διεθνή κλίμακα»

Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» είναι ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της τέχνης του κινηματογράφου. Είναι μία βωβή ταινία υψηλής αισθητικής και βασίζεται σε ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός, την εξέγερση των ναυτών του πληρώματος του θωρηκτού Ποτέμκιν (Ποτιόμκιν) κατά των αξιωματικών τους.

Όταν έκανε την πρεμιέρα του στην Μόσχα στις 21 Δεκεμβρίου δεν σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία, ωστόσο όταν προβλήθηκε στη Δύση εντυπωσίασε με τις νέες τεχνικές που εισήγαγε στον κινηματογράφο.

Ο Αϊζενστάιν εφάρμοσε καινοτόμες ιδέες και συνέβαλε στην διαμόρφωση του σύγχρονου κινηματογράφου. Παρά τον προπαγανδιστικό ύφος της ταινίας κατάφερε να κατακτήσει όλο τον κόσμο, ακόμα και όσους άνηκαν στο αντίπαλο στρατόπεδο.

Μάλιστα, το 1926 βραβεύτηκε με χρυσό μετάλλιο στην Έκθεση του Παρισιού, ενώ την ίδια χρονιά θεωρήθηκε ως η καλύτερη ταινία από την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου, η οποία απονέμει τα Βραβεία Όσκαρ.

«Το γύρισμα του Θωρηκτού Ποτέμκιν μας είχε κάνει να νιώσουμε την αληθινή μέθη της δημιουργίας. Όποιος έχει γνωρίσει για μια φορά αυτή την έκσταση, δεν θα παραδεχτεί ποτέ να την αρνηθεί»

Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στην Οδησσό και ο σκηνοθέτης επέλεξε να προσθέσει και ερασιτέχνες ηθοποιούς που ήταν ναύτες του Κόκκινου Στόλου της Μαύρης Θάλασσας για να έχει ένα ρεαλιστικό αποτέλεσμα. Μία επαναστατική τεχνική για την εποχή, έτσι ώστε ο θεατής να ταυτίζεται με τους εξεγερμένους.

Η πιο κορυφαία στιγμή της ταινίας και μία από τις καλύτερες σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου, είναι η σκηνή με το μακελειό στα σκαλιά της Οδησσού όπου οι Λευκοφρουροί πυροβολούν το διασκορπισμένο και πανικόβλητο πλήθος που κατεβαίνει τρέχοντας τα σκαλιά. Είναι μία χαρακτηριστική ταινία που θεωρείται ως το καλύτερο παράδειγμα της θεωρίας του περί μοντάζ και την έλλειψη μεμονωμένων ηρώων.

Ο Αϊζενστάιν παρουσίασε νέες τεχνικές που αφορούν το μοντάζ, που ήταν πρωτοποριακές για την εποχή. Οι θεωρίες του χρησιμοποιήθηκαν ως βάση για μεταγενέστερες ταινίες και καθιερώθηκε ως ένας από τους σημαντικότερους ανθρώπους που πέρασαν από τον κινηματογράφο. Η θεωρία του για το μοντάζ αφορούσε το «μοντάζ των συγκρούσεων και της έλξης ανάμεσα στα διαδοχικά πλάνα», έτσι ώστε από την σύγκρουση  να παράγονται ιδέες και να σοκάρουν τον θεατή. Στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν» παρουσίασε το «μοντάζ – ατραξιόν» ή «ιδεολογικό μοντάζ» μία δική του προσέγγιση στο μοντάζ, όπου δύο πλάνα με διαφορετική έννοια δημιουργούσαν μια καινούρια, όταν παρουσιάζονταν το ένα πίσω από το άλλο.

«Η φωτογραφία και το μοντάζ είναι τα βασικά στοιχεία του κινηματογράφου. Το μοντάζ έχει εδραιωθεί από το Σοβιετικό φιλμ ως το νευραλγικό σημείο του κινηματογράφου. Καθορίζοντας τη φύση του μοντάζ, δίνουμε τη λύση στο πρόβλημα του κινηματογράφου. Οι πρώτοι συνειδητοί παραγωγοί ταινιών και οι πρώτοι θεωρητικοί του κινηματογράφου, θεωρούσαν το μοντάζ σαν έναν τρόπο περιγραφής που τοποθετούσε τη μία φωτογραφία μετά την άλλη, όπως τα τούβλα μιας οικοδομής. Η κίνηση μέσα σ’ αυτά τα φωτότουβλα και το συνακόλουθο μήκος των συστατικών μερών, λογιζόταν τότε πως αποτελούν ρυθμό. Ολότελα λανθασμένη αντίληψη!»

Ο Αϊζενστάιν πέθανε σε ηλικία 50 ετών, αφήνοντας πίσω του μία σημαντική κινηματογραφική κληρονομιά.