140 χρόνια από τη γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη: Η θεατρική διαδρομή ενός σπουδαίου συγγραφέα

Σαν σήμερα, πριν από 140 χρόνια γεννήθηκε ο σπουδαίος συγγραφέας, ποιητής και δραματουργός Νίκος Καζαντζάκης, ο οποίος χάρη στο ογκώδες και πολυδιάστατο έργο του κατέχει σημαίνουσα θέση στην ελληνική λογοτεχνία, αποτελώντας τον δεύτερο πιο αναγνωρίσιμο Έλληνα λογοτέχνη διεθνώς μετά τον Κωνσταντίνο Καβάφη.

Γεννημένος, στο Ηράκλειο της Κρήτης, στις 18 Φεβρουαρίου 1883, ο Νίκος Καζαντζάκης πέρασε τα πρώτα μαθητικά του χρόνια στο Ηράκλειο και αργότερα στο Γαλλικό Κολέγιο του Τίμιου Σταυρού στη Νάξο, όπου και ήρθε σε επαφή με τον δυτικό πολιτισμό και τη γαλλική λογοτεχνία, παράλληλα, με την εκμάθηση της γαλλικής και της ιταλικής γλώσσας.

Δεν είναι σίγουρο πότε ήρθε σε επαφή με το θέατρο για πρώτη φορά. Μερικοί ερευνητές θεωρούν ότι παρακολούθησε για πρώτη φορά θεατρική παράσταση, στο Κάστρο, την περίοδο 1890-1896, όταν ένας περιοδεύων θίασος ανέβασε τους «Ληστές» του Φρίντριχ Σίλερ. Ενώ, την περίοδο 1899-1902 φαίνεται να ερμήνευσε τον ρόλο του Κρέοντα σε σχολική παράσταση του «Οιδίποδα Τύραννου».

Ως φοιτητής της νομικής, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, την περίοδο 1902-1906 διέθετε την οικονομική άνεση να πηγαίνει στο θέατρο, πράγμα που δεν έκανε συχνά, εξαιτίας της σύμφωνα με τον ίδιο κακής ποιότητας του ελληνικού θεάτρου της εποχής, όσον αφορά το παραστασιακό κομμάτι. Εν τω μεταξύ έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα. Το πρώτο του βιβλίο, «Όφις και Κρίνο» δημοσιεύεται, το 1906, με ψευδώνυμο «Κάρμα Νιρβαμή».

Στο έργο του, γενικότερα, ο συγγραφέας αφομοιώνει διαφορετικές και αρκετές φορές αντιφατικές μεταξύ τους φιλοσοφίες και ιδέες, προσαρμοσμένες στα δικά του μέτρα: Νίτσε, Μπερξόν, Χριστός, Βούδας, Λένιν, ψυχαναλυτικές θεωρίες κ.α. Επιθυμεί να δημιουργήσει μια μεταφυσική από το μηδέν, μια νέα ηθική και θρησκεία, ξαναβρίσκοντας και τις ρίζες του μέσα από την λαϊκή παράδοση και πολιτισμό, ενώ προς το τέλος της ζωής του στράφηκε προς τον ολικό μηδενισμό.

Επιπλέον, το έργο του χαρακτηρίζεται από μυστικισμό, κοινωνικές και υπαρξιακές ανησυχίες όσον αφορά την εξισορρόπηση ψυχής και σώματος, την αναζήτηση της ουσίας του θείου και την απορία για το που οδεύουμε ιστορικά, τη μάχη με τον «Θεό». Άλλα χαρακτηριστικά του ο βερμπαλισμός, η καλλιέργεια των φιλοσοφικών του ιδεών σε ένα παραδοσιακό – τοπικό αγροτικό περιβάλλον κ.α. Στις τραγωδίες του, με εξαίρεση τον «Χριστόφορο Κολόμβο», η γυναίκα είτε παρουσιάζεται ανίκανη να κατανοήσει τις πνευματικές φιλοδοξίες των αντρών, είτε τους υποβάλλει σε πειρασμό, εμποδίζοντας την πνευματική ανύψωσή τους.

Με την δεύτερη σύζυγο του Ελένη, στην Πίζα το 1951

Το πρώτο θεατρικό του έργο αποτελεί το ερωτικό δράμα «Ξημερώνει» (1906/1907), το οποίο ακολουθεί τους κανόνες της αστικής δραματουργίας της εποχής, στο ύφος του ψυχολογικού ρεαλισμού του Ίψεν και διαπραγματευόμενο θέματα όπως ο συμβατικός αστικός γάμος, η ερωτική αυτοπραγμάτωση της γυναίκας, η σαρωτική δύναμη του έρωτα και η απελευθέρωση από τις κοινωνικές νόρμες. Πρόθεσή του η αναμόρφωση της κοινωνίας και του θεσμού του γάμου.

Η υπόθεση αφορά τη Λάλω, μια γυναίκα η οποία οδηγείται στην αυτοκαταστροφή, καθώς βρίσκεται παγιδευμένη ανάμεσα σε έναν γάμο χωρίς αγάπη και στον παράφορο έρωτά της για τον αδερφό του άντρα της, φοβούμενη την κοινωνική κατακραυγή και την απόρριψη της κόρης της, αν ακολουθήσει την καρδιά της.

Το έργο ανέβηκε για τέσσερις παραστάσεις από τον θίασο του Θ. Οικονόμου – Κ. Βεντούρα, με πρωταγωνίστρια την σπουδαία Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Προκάλεσε έντονες συζητήσεις. Το κοινό σκανδαλίζεται από το «τολμηρό» θέμα και οι κριτικοί διχάζονται, αναγνωρίζοντας μεν την καλλιτεχνική αξία του έργου, θεωρώντας το, ωστόσο, «ανήθικο», ενώ άλλοι το κατηγόρησαν για έλλειψη θεατρικότητας. Διαχρονική κριτική απέναντι στη δραματουργία του Καζαντζάκη.

Πρόκειται για την τελευταία από τις συνολικά δώδεκα τραγωδίες που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης και είχε ως θέμα την ανακάλυψη της Αμερικής. Όπως και σε άλλα έργα του, έτσι και εδώ ο πρωταγωνιστής παρουσιάζεται ως η προσωποποίηση του υπερανθρώπου, ο οποίος έχει θέσει έναν στόχο που μπορεί να φαίνεται ανέφικτός ή παράλογος. Με το θέμα της αποτυχίας και το τίμημα που πληρώνουν όσοι πετυχαίνουν το στόχο τους, καθώς και τον θρησκευτικό συμβολισμό, όπου ο ήρωας αποτελεί τον εκλεκτό του θεού, που βρίσκεται σε θεϊκή αποστολή να κυριαρχεί.

Η βαθιά θρησκευτική πίστη, ο ηρωισμός, η ηθικότητα, η δύναμη ψυχής, η αλαζονεία, ο μεσσιανισμός και ο τραγικός πεσιμισμός αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά των Καζαντζακικών ηρώων. Στη δραματουργία του ο συγγραφέας θα στραφεί σταθερά από ένα σημείο και μετά στην φόρμα της τραγωδίας του 19^ου αιώνα, αν και κάποιες φορές θα πειραματιστεί με το περιεχόμενο και τη μορφή, εισάγοντας εκσυγχρονιστικά στοιχεία.

Ο «Χριστόφορος Κολόμβος» ανέβηκε πρώτη φορά τη χειμερινή περίοδο 1975-1976, από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, με τον Μάνο Κατράκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο να δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας.

Άλλα θεατρικά έργα: «Ο πρωτομάστορας» (1908/1909), «Νικηφόρος Φωκάς» (1927), «Μέλισσα» (1937), «Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος» (1951), «Βούδας» (1956) κ.α.

Με τον Άγγελο Σικελιανό

Ο Νίκος Καζαντζάκης κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του πορείας καταπιάστηκε με τη μετάφραση λογοτεχνικών έργων («Θεία Κωμωδία» του Δάντη, 1932 κ.α.), φιλοσοφικών δοκιμίων («Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» του Νίτσε κ.α.), καθώς και πολυάριθμων θεατρικών έργων.

Η πρώτη του θεατρική μετάφραση αποτελεί η «Καλάντρια Καλάντρα» του Μπερνάρντο Ντόβιτσι ντα Μπιμπιένα, σε συνεργασία με τον Παντελή Πρεβελάκη. Ακολουθούν στη δεκαετία του 30΄μια σειρά μεταφράσεις για το Βασιλικό Θέατρο, από τις οποίες χρησιμοποιείται μόνο μια. Για όσες μεταφράσεις δεν χρησιμοποιούνταν, μάλιστα, δεν θα υπήρχε καμία αμοιβή.

Μερικές από τις μεταφράσεις που εκπόνησε ο Καζαντζάκης για το Βασιλικό Θέατρο: «Η Καταχθόνια Μηχανή» του Ζαν Κοκτώ (1934), «Απόψε Αυτοσχεδιάζουμε» του Πιραντέλλο, (1936), «Φάουστ» του Γκαίτε (1936), το τελευταίο μεταφράζοντας το μέσα σε δώδεκα ημέρες. Φιλοτεχνούσε τις μεταφράσεις του με ευσυνειδησία και ενθουσιασμό, αλλά η απόρριψη εκ μέρους του Βασιλικού και αργότερα Κρατικού Θεάτρου προκάλεσε τριγμούς στις σχέσεις τους. Η μόνη μετάφραση που παίχτηκε ήταν εκείνη από το «Πριν το Ηλιοβασίλεμα» του Χάουπτμαν, το Νοέμβριο του 1936, αν και οι πληρωμές καθυστερούσαν επιδεικτικά.

Η διακαής επιθυμία το να μεταφράσει Σαίξπηρ, τον οδήγησε σε συνεργασία με τον Θίασο Κοτοπούλη, όπου ανέβασαν τον μεταφρασμένο από τον Καζαντζάκη «Οθέλλο», σε σκηνοθεσία Σπύρου Μελά. Επιπλέον, θα μεταφράσει την τραγωδία «Σεμέλη» της Inge Westfhal, η οποία αναγνώσθηκε δημόσια από τον φίλο του Άγγελο Σικελιανό.

Εκτός από τα θεατρικά έργα του Καζαντζάκη, αρκετά από τα μυθιστορήματά του έχουν, επίσης, διασκευαστεί για το θέατρο.

Το 1948, ο Νίκος Καζαντζάκης ολοκληρώνει το μυθιστόρημά του «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 50΄το έργο διασκευάζεται για το θέατρο και παίζεται στη Νορβηγία, τη Φινλανδία και άλλες χώρες, αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές. Τότε ο Καζαντζάκης κατακλύζεται από προτάσεις για μεταφορές και άλλων έργων του είτε στο θεατρικό σανίδι, είτε στη μεγάλη οθόνη.

Το έργο ανεβαίνει και κατά τη θερινή θεατρική περίοδο 1956, από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο, σε θεατρική διασκευή Γεράσιμου Σταύρου και Νότη Περγιάλη, με τον Μάνο Κατράκη στον ρόλο του Μανωλιού. Την σκηνοθεσία υπέγραψε ο Τάκης Μουζενίδης. Η παράσταση αποτέλεσε μεγάλη επιτυχία, ξεσηκώνοντας τα πλήθη, αν και οι κριτικοί δεν έδειξαν τον ίδιο ενθουσιασμό. Τη διασκευή επικύρωσε ο ίδιος ο συγγραφέας, επεμβαίνοντας μόνο σε ελάχιστα σημεία.

Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν αποτελεί μόνο έναν από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες όλων των εποχών και ένα τεράστιο εκδοτικό φαινόμενο, με τα έργα του να δημοσιεύονται συστηματικά και με μεγάλη επιτυχία στο εξωτερικό. Μεταφράστηκε σε πολλές ξένες γλώσσες, διασκευάστηκε στο θέατρο και τον κινηματογράφο, μελετήθηκε διεξοδικά.

Παρ’ όλα αυτά οι αντιδράσεις ως προς το έργο του υπήρξαν ποικίλες και πολλές φορές συνοδεύονταν από παρερμηνείες ακόμη και για το πρόσωπό του. Ενώ δεν έλειπαν και τα κακόβουλα σχόλια από τους συναδέλφους του για την επιτυχία του και οι διώξεις από εκκλησιαστικούς θεσμούς ανά την υφήλιο.

Το 1946 προτάθηκε για το Νόμπελ μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό. Αν και δεν το κέρδισε, ωστόσο, η υποψηφιότητα υπήρξε τρανό παράδειγμα της παγκόσμιας αναγνώρισης του.