Έγκλημα και Τιμωρία. Αθήνα: Ο Βασίλης Μπισμπίκης ανεβάζει Ντοστογιέφσκι στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης

Μετά τις παραστάσεις «Άνθρωποι και Ποντίκια» και «Κόκκινα Φανάρια», ο Βασίλης Μπισμπίκης, για πρώτη φορά στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης, κάνει μια ελεύθερη μεταγραφή του εμβληματικού μυθιστορήματος, «Έγκλημα και Τιμωρία», του Ρώσου συγγραφέα Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, μεταφέροντάς το στην Αθήνα του 2023.

Τη στιγμή της πράξης ή τη στιγμή που το συλλαμβάνει ο δράστης στο μυαλό του; Πώς προσδιορίζεται χρονικά η μετάβαση από τη νομιμότητα στην παρανομία; Και ποια η τιμωρία της…; Ηθικά, κοινωνιολογικά και φιλοσοφικά ερωτήματα επιχειρεί να διερευνήσει η Ομάδα Cartel μέσα από μια νέα διασκευή του εμβληματικού μυθιστορήματος του 1866, φέρνοντας την ιστορία, με τη μέθοδο της γραμμικής αφήγησης, στο τώρα, στους δρόμους και τις γειτονιές της Αθήνας.

Τι σημαίνει άραγε, εν έτει 2023, η αυτοδικία που διαπράττει ο νεαρός φοιτητής της Νομικής Ροντιόν Ρομάνοβιτς Ρασκόλνικοβ, όταν παίρνει τον νόμο στα χέρια του και δολοφονεί την Αλιόνα Ιβάνοβνα, μια γριά τοκογλύφο; Πόσο επίκαιρο παραμένει στις μέρες μας το αριστούργημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι; Και ποιες αναγωγές μπορούν να γίνουν στο σήμερα;

Το «Έγκλημα και Τιμωρία: Αθήνα» έρχεται με έναν θίασο 20 ηθοποιών να αφηγηθεί μια «νέα» ιστορία, ενός «νέου» Ρασκόλνικοβ, ερμηνευμένου από τον Θοδωρή Σκυφτούλη, με τρόπο ακραία ρεαλιστικό υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Βασίλη Μπισμπίκη. Την ελεύθερη μεταγραφή του έργου συνυπογράφουν ο σκηνοθέτης και ο Γιάννης Μελιτόπουλος.

Ο κόσμος του Ντοστογιέφσκι συναντά επί σκηνής τον σύγχρονο Δυτικό κόσμο, σε μια χρονική συγκυρία κατά την οποία ο δεύτερος μοιάζει να μεταβάλλεται δραματικά και να οδηγείται νομοτελειακά σε μια άλλη –καλύτερη ή χειρότερη, κανείς δεν ξέρει ακόμα– εκδοχή του.

Όποια κι αν είναι η επόμενη εκδοχή του, όμως, τα ερωτήματα αυτά θα παραμείνουν ζωντανά και επίκαιρα. Γιατί είναι άμεσα συνυφασμένα με την ανθρώπινη φύση. Και οι διαφορετικές κατά περιόδους απαντήσεις σε αυτά τροφοδοτούν –ίσως– και τις όποιες αλλαγές, προς το καλύτερο ή το χειρότερο.

«Για τον Ντοστογέφσκι, ο εγκληματίας φαντάζει σχεδόν σαν σωτήρας που επωμίζεται το φορτίο της ενοχής, το οποίο θα έπρεπε διαφορετικά να φέρουν οι άλλοι. Δεν χρειάζεται πλέον να διαπράξουμε φόνο αφού τον έχει ήδη διαπράξει εκείνος, αλλά του οφείλουμε ευγνωμοσύνη γι’ αυτό, αλλιώς θα έπρεπε να τον διαπράξουμε οι ίδιοι».
– Σίγκμουντ Φρόυντ

(Απόσπασμα από το δοκίμιο «Ο Ντοστογέφσκι και η Πατροκτονία», Σίγκμουντ Φρόιντ, μτφρ: Γιάννης Καλιφατίδης, Ηλιάνα Αγγελή, εκδ. Πατάκη, 2014)

Βασίλης Μπισμπίκης 

Η συνεργασία Onassis Culture και Βασίλη Μπισμπίκη ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2020, όταν το Ίδρυμα Ωνάση μεταμόρφωσε το πρώην εργοστάσιο πλαστικών της εταιρίας KOCH σε έναν απρόσμενο χώρο για καλλιτεχνικό πειραματισμό και εξερεύνηση. Πρόκειται για ένα τεράστιο βιομηχανικό κτίριο σε μια αχαρτογράφητη περιοχή του Ρέντη, ανάμεσα σε εργατικές πολυκατοικίες, χωματόδρομους και μάντρες υλικών. Ο Βασίλης Μπισμπίκης και η Ομάδα Cartel ήταν από τους πρώτους «κατοίκους» του εργοστασίου, πραγματοποιώντας εκεί τις πρόβες και τις παραστάσεις των έργων «Άνθρωποι και Ποντίκια», «Άρης» και «Κόκκινα Φανάρια».

Περισσότεροι από 25.000 θεατές παρακολούθησαν από το φθινόπωρο του 2018 την παράσταση «Άνθρωποι και Ποντίκια», το διασκευασμένο από την Ομάδα Cartel έργο του John Steinbeck, σε σκηνοθεσία Βασίλη Μπισμπίκη. Η παράσταση προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση, απέσπασε διθυραμβικές κριτικές και πυροδότησε συζητήσεις για τον σημερινό ρόλο του θεάτρου και τη μετεξέλιξή του σε κοινωνικό εργαλείο και τρόπο δράσης.

Το «Άνθρωποι και Ποντίκια», με συμπαραγωγό το Onassis Culture, κινηματογραφήθηκε και παρουσιάστηκε διαδικτυακά, προτείνοντας μια διαφορετική προσέγγιση στην έννοια της μαγνητοσκοπημένης εκδοχής μιας θεατρικής παράστασης. Με αφετηρία τον απόλυτο σεβασμό στην ανάγκη του θεατή να βιώσει έστω και έμμεσα τη θεατρική εμπειρία, το ακραία ρεαλιστικό θέατρο του Βασίλη Μπισμπίκη και της Ομάδας Cartel συνάντησε τους κώδικες του κινηματογράφου μέσα από το βλέμμα του διευθυντή φωτογραφίας Δημήτρη Κατσαΐτη.

Η εργογραφία του Ντοστογιέφσκι έχει πυροδοτήσει δύο ακόμα μεγάλες παραγωγές στη Στέγη. Ήταν το 2016 όταν ο Konstantin Bogomolov, στο αθηναϊκό ντεμπούτο του, προκαλούσε κύματα ενθουσιασμού με την πεντάωρη εκδοχή του πάνω στους «Αδερφούς Καραμαζόφ». Έναν χρόνο αργότερα, ο ριζοσπαστικός Ρώσος θα επέστρεφε στη Στέγη, αυτή τη φορά για να σκηνοθετήσει μια ομάδα δέκα Ελλήνων ηθοποιών στο πολιτικό έπος των «Δαιμονισμένων».

Ο ντοστογιεφσκικός κόσμος έχει συνεπάρει αμέτρητες προσωπικότητες της τέχνης και της διανόησης, καθιστώντας τον Ρώσο συγγραφέα ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η εμμονική αναζήτηση της ελεύθερης βούλησης και η καταβύθιση στον πυθμένα της ανθρώπινης ψυχής –ζητήματα στον πυρήνα της προβληματικής του– έκαναν θιασώτες του έργου του, μεταξύ άλλων, τον Sigmund Freud, τον Albert Einstein, τον Friedrich Nietzsche, τον Jean-Paul Sartre, τον Albert Camus. Ο 20ός αιώνας καταγράφει δημιουργούς κάθε είδους που μεταποίησαν το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι στη σύγχρονη κουλτούρα: Από τον David Bowie και τον Iggy Pop έως τον Akira Kurosawa και τον Martin Scorsese.

Κι όμως, η πρώτη φορά που ανεβαίνει το «Έγκλημα και τιμωρία» στη σκηνή δεν καταγράφεται στη Ρωσία. Το παρισινό Odéon επιχειρεί να θεατροποιήσει το ντοστογιεφσκικό αριστούργημα το 1888. Θα χρειαστεί να περάσει μια δεκαετία για να παρασταθεί το έργο στην Αγία Πετρούπολη με τον διακεκριμένο, στην εποχή του, Pavel Orlenev να υποδύεται τον Ρασκόλνικοφ. Όσο ο θεατρικός Ντοστογιέφσκι διαδίδεται στα ιστορικά θέατρα της Ρωσίας (Αλεξαντρίνκσι, Μάλι, Θέατρο Τέχνης της Μόσχας), τόσο η ευρωπαϊκή σκηνή έλκεται από την ιδέα της θεατροποίησής του. Σταθμοί, πάντως, θεωρούνται οι προσεγγίσεις του Yuri Lubimov –ιδρυτή της ιστορικής σκηνής Taganka– που επισκέπτεται το έργο τρεις φορές (1979, 1983 και 1986), ενώ στο ενδιάμεσο (1984) το «Έγκλημα και τιμωρία» συναντά ο μέγας Πολωνός Andrzej Wajda. Ιδιαίτερα γόνιμη ήταν και η ενασχόληση του πολυβραβευμένου Ρώσου Lev Dodin πάνω στο έργο του Ντοστογιέφσκι, αν και δεν σκηνοθέτησε ποτέ το «Έγκλημα και τιμωρία».

«Το μυθιστόρημα είναι μια ψυχογραφική αφήγηση ενός εγκλήματος. Ένας νεαρός φοιτητής μεσοαστικής καταγωγής που ζει σε απόλυτη ένδεια αποβάλλεται από το πανεπιστήμιο. Κάτω από επιφανειακές και αδύναμες σκέψεις, επηρεασμένος από κάποιες “ημιτελείς” ιδέες που πλανώνται στην ατμόσφαιρα, αποφασίζει να βγει γρήγορα από τη δύσκολη θέση στην οποία έχει βρεθεί δολοφονώντας μια γριά γυναίκα, τοκογλύφο και χήρα κρατικού υπαλλήλου. […] Μετά την πράξη ξεδιπλώνεται η ψυχολογική διεργασία του εγκλήματος. Ερωτήματα από τα οποία δεν μπορεί να απαλλαγεί ως δολοφόνος· αισθήματα, που δεν είχε προβλέψει ή υποψιαστεί, βασανίζουν την καρδιά του. Η θεϊκή αλήθεια και ο επίγειος νόμος τον καλούν να καταβάλει το τίμημα και εκείνος αισθάνεται στο τέλος την υποχρέωση να παραδοθεί. Αισθάνεται αυτή την υποχρέωση, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι μπορεί να πεθάνει στη φυλακή, προκειμένου να νιώσει ξανά μέλος της κοινωνίας των ανθρώπων. Το αίσθημα του αποχωρισμού και της απομόνωσης από την ανθρωπότητα, τη φύση και τον νόμο της αλήθειας έχει το τίμημά του».