Μιχάλης Μανουσάκης: Τα παιχνίδια ανήκουν στο παρελθόν, αλλά λένε πολλά για το μέλλον

Για μία ακόμη φορά η Δημοτική Πινακοθήκη των Χανίων ανοίγει τις πύλες της για να υποδεχτεί τον ζωγράφο Μιχάλη Μανουσάκη, που επιστρέφει στη γενέτειρά του με μια έκθεση στην οποία δεν πρωταγωνιστούν τελάρα και καμβάδες, αλλά πάνω από 150 παιχνίδια, που ανήκουν στην προσωπική του συλλογή.

Παιχνίδια σπάνια, φτιαγμένα από το 1821 έως το 1960, με προέλευση από διάφορες γωνιές του πλανήτη, τα οποία συγκεντρώνει τα τελευταία 25 χρόνια και τα πιο πολλά παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό.

Ο ομότιμος καθηγητής της ΑΣΚΤ δεν εκθέτει τη συλλογή του με μουσειακό πνεύμα. Αντιθέτως, τα αξιοποιεί ως πρώτη ύλη και δημιουργεί μικρές ή μεγαλύτερες εγκαταστάσεις καθεμία εκ των οποίων διηγείται και μια διαφορετική ιστορία, προσκαλώντας τον θεατή σε ένα ταξίδι στην ιστορία – μια ιστορία μακρινή όσο η Επανάσταση του ’21 ή πιο κοντινή και οικεία, όπως εκείνη των πατεράδων και των παππούδων μας, που τα ίχνη της είναι ακόμα κρυμμένα στα σκονισμένα μπαούλα των σπιτιών μας…

1930 – 1960: Άγρια Δύση της γερμανικής εταιρείας ELASTOLINE. Ήμουν κι εγώ ένας από τους καουμπόηδες στη γειτονιά της Σπλάντζιας. Φανταζόμουν ότι φόραγα μπότες, πλατύ καπέλο με άστρο χρυσό και πιστόλια με καψούλια στη μέση, αν και το παντελόνι μου ήταν κοντό και τα παπούτσια μου συχνά είχαν τρύπιες σόλες. Από τον πετροπόλεμο με τους Ινδιάνους της διπλανής γειτονιάς, το Καστέλι, το σημάδι από την πέτρα στο κουρεμένο με την ψιλή μηχανή κεφάλι ξεχώριζε. Σήμερα μου κλείνει το μάτι, σαν τίποτα να μη συνέβη, μόνο η ισοπεδωτική αραίωση του τότε δασώδους τοπίου να υποκλίνεται στις μνήμες του.

Η έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη των Χανίων είναι η τέταρτη που πραγματοποιεί με πρώτη ύλη παιχνίδια από την προσωπική του συλλογή. Με την ευκαιρία αυτή, είχαμε μια μικρή συνομιλία με τον καλλιτέχνη.

Όταν γεννιέται ο γιός μου Τηλέμαχος, το 1995, τα δώρα γι’ αυτόν μαζεύονταν στο σπίτι με εκπληκτική ταχύτητα. Μέσα σε δυο χρόνια όλη αυτή η σπατάλη σε αντικείμενα, τα οποία τις περισσότερες φορές ήταν άχρηστα για το παιδί, μιας και δεν προλάβαινε να τα χαρεί, με γύρισε πίσω, στην παιδική μου ηλικία. Τότε, που το αντικείμενο παιχνίδι ήταν πολυτέλεια. Μπήκα λοιπόν στη διαδικασία του επαναπροσδιορισμού του παιχνιδιού πρώτα για εμένα. Ζήτησα από τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Τάσο Μισούρα να με βοηθήσει να βρω παλιά παιχνίδια για να τα ζωγραφίσω, δίνοντάς τους τη διάσταση αυτήν που είχα από παιδί χαζεύοντάς τα στις βιτρίνες. Είναι μεγάλη ιστορία πώς τελικώς μου αποκάλυψε τη συλλογή του, που ήταν πλούσια, μη ξέροντας τίποτε μέχρι εκείνη τη στιγμή. Μου έδωσε δανεικά ό,τι χρειαζόμουν και μου ζήτησε πολύ τρυφερά μη δει καμία γρατζουνιά πάνω τους. Πέρασαν δυο χρόνια, οι ζωγραφιές έγιναν, τα παιχνίδια επιστράφηκαν και καμία γρατζουνιά δεν υπήρχε πάνω τους. Οι μόνες γρατζουνιές που φάνηκαν δειλά – δειλά ήταν αυτές μέσα μου. Η επεξεργασία αυτών των παιχνιδιών μού άφησε αναπάντητα ερωτήματα που με έβαλαν στη διαδικασία της ουσιαστικής έρευνας, αυτής του «συλλέγειν». Η αφή αυτών των παιχνιδιών, δημιουργήματα μαστόρων μ’ αισθήματα και όχι μόνο, έξυπνα με γυρίζουν πίσω, δίνοντάς μου όμως σκέψεις για το μέλλον.

1900 – 1910: Πορσελάνινες κούκλες της εταιρείας Armand Marseille. Η ανιδιοτελής αγάπη των κοριτσιών με τις υπάκουες φίλες τους και ο παράτολμος ανταγωνισμός της φιλαρέσκειάς τους.

Καμία επιστροφή στην παιδικότητα. Δεν παίζω μ ’αυτά. Έχω την αίσθηση ότι αφουγκράζομαι μέσα από τον επαναπροσδιορισμό τους τη δύναμη που ασκούν στα βλέμματα των ανθρώπων, μικρών και μεγάλων. Χρησιμοποιώ αυτό το υλικό, όπως τα χρώματα, τα μολύβια και γενικώς τα υλικά που χρησιμοποιεί κάθε ζωγράφος, για να πω τις ιστορίες μου και όπως σωστά το διατυπώσατε, ενός μοναχικού παιχνιδιού. Τι να είναι άραγε η ζωγραφική; Να είναι η απέλπιδα προσπάθεια του ανθρώπου να ορίσει τον χώρο του, τις σκέψεις του, τις αγάπες του, τις ελπίδες του για το μέλλον, ξέροντας όμως, αν και δουλεύει μοναχικά, ότι δεν θα τα καταφέρει μόνος του.

Τα παιχνίδια, πέρα από την αισθητική τους, σαν πρώτη επίδραση στη σκέψη μου δεν παύουν να είναι φορτισμένα από τον χρόνο που τα δημιούργησε. Το αντικείμενο-παιχνίδι είναι υλικό της μνήμης. Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τη μνήμη προκειμένου να εκφράσει τον κόσμο που αναπνέει, να ερμηνεύσει μέσα του αναπάντητα ερωτήματα, αυτά που διατηρούν τη μνήμη, ότι ναι, είναι παρούσα και ελέγχει. Τα παιχνίδια αυτά μπορεί ν’ ανήκουν στο παρελθόν αλλά σου λένε πολλά για το μέλλον. Πάντα θα απειλούν και θα ερεθίζουν τις σκέψεις μας, με έννοιες, που όσο θα υπάρχουν άνθρωποι θα είναι εκεί, καθορίζοντας τις ζωές μας.

Το παιχνίδι ως δραστηριότητα, έχει έναν κοινό τόπο με το όνειρο. Είναι και τα δυο πρωτογενείς καταστάσεις του ανθρώπου, δηλώνοντας τις χαρές, τις αγωνίες, τα λάθη του. Το αντικείμενο-παιχνίδι είναι επινόηση του ανθρώπου, πάλι ως πρωτογενής ανάγκη, άλλα με άλλο στόχο, εκείνον της ομορφιάς, της χειρωνακτικής εργασίας, της επιθυμίας να προσφέρεις χαρά, για να δελεάσεις, να προκαλέσεις, αλλά και να βιοποριστείς.

Στην ιστορία, το παιχνίδι έχει πάρα πολλά κοινά με το σήμερα. Η επέλαση της βιομηχανίας αλλάζει την πορεία του παιχνιδιού τόσο ως προς τις δυνατότητες παραγωγής του όσο και ως προς την εμπορευματική διακίνησή του. Από την αρχαιότητα, τα παιδιά παίζουν με παιχνίδια-αντικείμενα. Με τροχήλατα άλογα, με κούκλες, με τσέρκια, στρουμπάδες κ.λπ. Άλλωστε, η αντίφαση που λέτε εσείς, μήπως είναι και στην έννοια του ίδιου του παιχνιδιού γενικώς; Παίζεις με τα παιχνίδια, διασκεδάζεις, χαίρεσαι με τους φίλους σου, ζηλεύεις. Και όταν το παιχνίδι «χοντραίνει», πάμε σε άλλη διάσταση. Στο παιχνίδι του τζόγου. Εδώ τα πράγματα αλλάζουν. Η αντίφαση είναι εμφανής.

1950: Η πρώτη φάση για τους Εύζωνες του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη. Πρώτα σκάλιζε τους ήρωες του σε ξύλο, κατόπιν τους χύτευε σε καλούπι από γύψο, στη συνέχεια γέμιζε τα καλούπια με μπρούτζο ή μολύβι και τέλος τους ζωγράφιζε με λαμπερά χρώματα, έτσι όπως τους είχε στην καρδιά του.

Οι φωτογραφίες είναι ένα δεύτερο ισχυρό αποδεικτικό στοιχείο του χρόνου. Μεγάλη επανάσταση στην ιστορία του κόσμου. Τότε. Στη νταγκεροτυπία που εκθέτω, του 1850 περίπου, ο φωτογράφος, που έχει καταγράψει πάνω σε μεταλλική επιφάνεια μια μητέρα με τα παιδιά της, έχει κολλήσει πάνω στα κοσμήματα που φορούν φύλλο χρυσού. Η αποθέωση του ρεαλισμού της εικόνας. Οι φωτογραφίες, με τον διαφορετικό χαρακτήρα που έχουν ανά δεκαετία, έχουν και το ορυχείο της αλήθειας. Σαφώς μιας άλλης αλήθειας, εφόσον το αντικείμενο-φωτογραφία είναι μια διαμεσολάβηση για την άλλη αλήθεια.

Η παράλληλη παρουσία τους είναι προφανώς αναγκαία, όχι για να αποδείξω κάτι αλλά γιατί από μόνες τους είναι ένα πράγμα. Πολλές φορές, εμείς που ταξιδεύουμε, μ’ αυτά τα όνειρα, ψάχνουμε τέτοια ντοκουμέντα. Τα παιδιά να κρατάνε παιχνίδια και όταν τα βρίσκουμε νιώθουμε ότι ανακαλύπτουμε έναν άλλον πραγματικό κόσμο. Στην έκθεση, υπάρχει τέτοιο υλικό.

Στην πορεία μου στην ΑΣΚΤ ως δάσκαλος ζωγραφικής, έμαθα να χειρίζομαι τα υλικά μου σαν γλώσσα που μόνο μ’ αυτή μπορούσα να αρθρώσω λόγο. Η ζωγραφική δεν θα σταματήσει ποτέ να μεγαλώνει το βλέμμα και την καρδιά μου. Όμως, δεν είναι το μόνο μέσο με το οποίο μπορώ να δημιουργήσω. Φορές όπως τώρα, το ίδιο το αντικείμενο-παιχνίδι είναι το υλικό της παλέτας μου, το οποίο καθοδηγεί τις ιδέες μου, τα εικονικά μου πλάνα, την άλλη ανάγνωση του κόσμου μου.

Γεννήθηκε στα Χανιά (1953). Σπούδασε ζωγραφική στην ΑΣΚΤ (1979-1984) κοντά στους Δημοσθένη Κοκκινίδη και Δημήτρη Μυταρά. Παρουσίασε την πρώτη του ατομική έκθεση στη Θεσσαλονίκη το 1979 (Διαγώνιος) και έκτοτε έχει πραγματοποιήσει πολλές ατομικές εκθέσεις και έχει συμμετάσχει σε ομαδικές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Το 1994 συμμετείχε στη Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας, όπου το ελληνικό περίπτερο έλαβε το βραβείο καλύτερου Εθνικού Περιπτέρου. Δίδαξε ζωγραφική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας από το 1987, ενώ το 2014 εξελέγη τακτικός καθηγητής.

Η ανθρώπινη μορφή κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωγραφικής του. Το ενδιαφέρον του εστιάζεται στις απλοποιημένες φιγούρες και στη σχέση τους με τον περιβάλλοντα χώρο. Σε αρκετές περιπτώσεις ξεφεύγει από τη ζωγραφική του τελάρου και δημιουργεί εικαστικά σύνολα ή εγκαταστάσεις με εννοιακό περιεχόμενο και συμβολικές προεκτάσεις. Σημαντικό στοιχείο της έμπνευσής του είναι τα παλιά παιδικά παιχνίδια, τα οποία συλλέγει με επιμονή εδώ και πολλά χρόνια. Οι προηγούμενες εκθέσεις του με παιχνίδια από την προσωπική του συλλογή πραγματοποιήθηκαν το 2011 στο ΕΜΣΤ (« Ένα μέτρο»), το 2016 στην ΑΣΚΤ («Ήρωες στα σκουπίδια») και το 2022 στην γκαλερί Έκφραση – Γιάννα Γραμματοπούλου («Παίδων μουσείο ανοχύρωτο»).