Ένα «διάφανο» μουσείο για την αρχαία Αθήνα στην Ακαδημία Πλάτωνος

Τριακόσιες χιλιάδες αρχαία αντικείμενα βγαλμένα από τα σπλάχνα της γης του άστεως κατά τη διάρκεια των μαζικών ανασκαφών της τελευταίας εικοσαετίας, αλλά και πολύ παλαιότερα, περιμένουν υπομονετικά στις σκοτεινές αποθήκες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών να πάρουν το δρόμο για το φως, για τις προθήκες ενός μουσείου όπου θα μπορέσουν να ενταχθούν στο ιστορικό τους πλαίσιο και, επιτέλους, να αφηγηθούν την ιστορία τους.

Η ολοκλήρωση του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για τη δημιουργία του Αρχαιολογικού Μουσείου της πόλης των Αθηνών στον χώρο του άλσους της Ακαδημίας Πλάτωνος έρχεται να ικανοποιήσει ένα πάγιο αίτημα των αρχαιολόγων της χώρας, όχι όμως και των κατοίκων της περιοχής που, ενώ υποστήριζαν διαφορετική χωροθέτηση, βλέπουν το ένα τρίτο του άλσους και του πράσινου να θυσιάζονται προσωρινά (;), για τη δημιουργία ενός εν μέρει υπόσκαφου κτιρίου, με χαμηλή βλάστηση στην οροφή του.

Το νέο μουσείο θα καλύπτει συνολική επιφάνεια 16.000 τ.μ., από τα οποία τα μισά θα αποτελούν εκθεσιακούς χώρους, 2.500 τ.μ. υπόγειο χώρο στάθμευσης, ενώ σε 700 τ.μ. θα στεγαστεί το Διεθνές Κοινό των Ακαδημιών. Η κτισμένη επιφάνεια είναι μειωμένη σχεδόν κατά το ήμισυ σε σχέση με τα 30.000 τ.μ. που προέβλεπαν οι όροι δόμησης, ενώ το ισοζύγιο φύτευσης θα είναι θετικό, όπως διαβεβαίωσε ο επικεφαλής της αρχιτεκτονικής ομάδας που απέσπασε το α’ βραβείο Γιώργος Τσολάκης, καθώς στο άλσος θα προστεθούν περί τα 5.000 τ.μ. πρασίνου. Όπως τονίστηκε, το μουσείο θα είναι βιοκλιματικό και θα έχει μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Βέβαια, στον υπολογισμό του περιβαλλοντικού αποτυπώματος δεν περιλαμβάνεται ο φόρτος που θα προκαλέσουν οι «υπερτοπικές χρήσεις αναψυχής», στις οποίες αναφέρθηκε ο δήμαρχος, ούτε οι «ευρύτερες πολεοδομικές παρεμβάσεις που θα δρομολογήσει», για τις οποίες έκανε λόγο ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής και οι οποίες οδηγούν, συνήθως, στον «εξευγενισμό» (gentrification) των χρήσεων γης και στην αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης της γειτονιάς…

Στην παρουσίαση των αρχιτεκτονικών μελετών που κατατέθηκαν στον διαγωνισμό, βραβευμένων και μη, που πραγματοποιήθηκε στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα», παραβρέθηκαν και μίλησαν η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης, ο γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών Χρήστος Ζερεφός, ο διευθύνων σύμβουλος της «Ανάπλαση Αθήνας» Χρόνης Ακριτίδης και ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής του διαγωνισμού Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθώς και οι βραβευθέντες.

Οι παρευρισκόμενοι στην παρουσίαση των αρχιτεκτονικών προτάσεων δεν ήταν φειδωλοί σε επαίνους για την ταχύτητα με την οποία ολοκληρώθηκε ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για το νέο μουσείο, ο οποίος προκηρύχθηκε τον Αύγουστο του 2022 και κατέληξε σε αποτέλεσμα οκτώ μήνες αργότερα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η διαδικασία δεν υπήρξε «χαώδης», όπως, σύμφωνα με τα λεγόμενα των αρμοδίων, θα ήταν, αν είχε επιλεγεί, ένας ανοιχτός διεθνής διαγωνισμός για την επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Εκτός εάν θεωρείται πως υπάρχουν μουσεία πρώτης και δεύτερης κατηγορίας, και κατατάσσουν το μελλοντικό Μουσείο των Αθηνών στη δεύτερη…

Παρών στην εκδήλωση παρουσίασης των βραβευμένων αρχιτεκτονικών μελετών και ο γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών Χρήστος Ζερεφός, ο οποίος αναφέρθηκε στον Παναγιώτη Αριστόφρονα, ο οποίος με δικά του έξοδα ανέλαβε να ανασκάψει μέρος της περιοχής, αναζητώντας την αρχαία Ακαδημία του Πλάτωνα. Για τον σκοπό αυτό, «απαλλοτρίωσε» (δηλαδή αγόρασε) 56 ακίνητα, τα οποία κληροδότησε στην Ακαδημία Αθηνών, με σκοπό την ίδρυση του Διεθνούς Κοινού των Ακαδημιών. Σε αυτήν τη διαθήκη εδράζεται η εμπλοκή της Ακαδημίας στην περιοχή, προκειμένου «να κατοχυρώσει τα αδιαμφισβήτητα δικαιώματά της και να αποτρέψει όσους θέλουν να εκμεταλλευθούν την περιοχή ερήμην της», όπως τόνιζε ο γραμματέας της σε επιστολή του προς το υπουργείο Πολιτισμού. Σήμερα, έχοντας εξασφαλίσει τη δημιουργία του Διεθνούς Κοινού των Ακαδημιών και τη στέγασή του στο νέο μουσείο, ο κ. Ζερεφός μπορούσε πλέον με γενναιοδωρία να εξυμνεί τη βραβευμένη μελέτη.

Την πρότασή τους για το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών παρουσίασε ο επικεφαλής της βραβευμένης ομάδας, αρχιτέκτονας μηχανικός Γιώργος Τσολάκης: «Περιπλανώμενος στο πάρκο, αντιλαμβάνεσαι πως η φύση αποτελεί τον πρωταγωνιστή της περιοχής. Αμέσως νιώθεις απομονωμένος από την πόλη» είπε, παρατηρώντας ότι σε σημεία «το έδαφος κατηφορίζει αποκαλύπτοντας ευρήματα αρχαιολογικών ανασκαφών» και «η κατηφορική κίνηση προς το πρωταρχικό έδαφος, μας οδηγεί αντιστοίχως σε μια νοητική κίνηση στο παρελθόν».

Αντί για έναν ευμεγέθη κτιριακό όγκο που θα επιβληθεί στο άλσος, περιορίζοντας την επιφάνεια του πολύτιμου δημόσιου χώρου, στη βραβευμένη πρόταση το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του μουσείου αναπτύσσεται υπογείως, δημιουργώντας στο έδαφος ομαλές εξάρσεις και σκάμματα που ενισχύουν την οριζόντια τοπογραφία. Το μουσείο συνδιαλέγεται με το υπάρχον πεδίο και μετασχηματίζεται αρμονικά σε ένα κτίριο-έδαφος.

«Τα πλευρικά “τείχη” του μουσείου εξαϋλώνονται, δηλαδή διασπώνται σταδιακά σε πεσσούς και διαμπερή ανοίγματα, αποκαλύπτοντας μέρος του εσωτερικού του και των εκθεμάτων του. Πλέον μια περιπλάνηση στο άλσος μάς φέρνει σε γνωριμία με τον εσωτερικό χώρο των εκθεμάτων, αποκαλύπτοντας μια διαφορετική δυναμική συνθήκη μεταξύ ενός ανοιχτού δημόσιου χώρου και ενός σύγχρονου μουσείου», επισήμανε.

Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, τέσσερις πεζόδρομοι δημιουργούν έναν κεντρικό κόμβο, ο οποίος συνδέει την πόλη και το άλσος με το μουσείο και τις επιμέρους λειτουργίες του, επιμερίζοντας τον χώρο σε τέσσερις πτέρυγες. Η πρόσβαση προς την πλατεία και την είσοδο του μουσείου γίνεται ανάμεσα από τους αναδυόμενους όγκους.

«H μορφολογική προσέγγιση του μουσείου αναφέρεται σε μια σύγχρονη μετάφραση του αρχετυπικού περίπτερου ναού, όπου η εσωστρεφής τυπολογία του μετασχηματίζεται σε ένα εξωστρεφές σύστημα», καθώς ο ναός «μετατρέπεται, από κλειστό άδυτο, σε ανοιχτή πλατεία και κόμβο κινήσεων και εισόδου», σημείωσε.

Ο αρχιτέκτονας επισήμανε ότι «το μουσείο διατάσσεται σε τέσσερις διακριτές λειτουργικές πτέρυγες. Η πλατεία αποτελεί την αφετηρία όλων των κινήσεων: Τοποθετημένη στο ίδιο επίπεδο με το περιβάλλον άλσος, συγκεντρώνει τους επισκέπτες και τους διανέμει στα περιμετρικά κτίρια. Ο υπαίθριος δημόσιος χώρος εκτείνεται στον άξονα δύσης – ανατολής με την χωροθέτηση του Διεθνούς Κοινού των Ακαδημιών και του θεάτρου και τον χώρο περιοδικών εκθέσεων αντίστοιχα. … Κεντρικά, κάτω από την τετράγωνη πλατεία βρίσκεται η κύρια είσοδος όπου διανέμει την ροή των επισκεπτών στους χώρους της μόνιμης συλλογής και στις επιμέρους πτέρυγες».

Οι εξωτερικές όψεις διαμορφώνονται από σκάμματα, δημιουργώντας τέσσερις προστατευμένες αυλές. Στην ανατολή η αρχαιολογική ανασκαφή της Ιεράς Οικίας ενσωματώνεται στον περιβάλλοντα χώρο του μουσείου, καθώς επικοινωνεί άμεσα με το ημιυπαίθριο αναψυκτήριο. Στον νότο βρίσκεται η υπηρεσιακή αυλή των εργαστηρίων και η πρόσβαση στις αποθήκες. Δυτικά τοποθετείται το υπαίθριο θέατρο και, τέλος, στο βόρειο τμήμα διαμορφώνεται θεματικός κήπος αφιερωμένος στη διαμάχη των θεών για την ίδρυση της πόλης των Αθηνών.

Η εναλλαγή κλειστών και ανοικτών χώρων και η δυνατότητα θέασης του εσωτερικού του μουσείου από διαφορετικές οπτικές αποσκοπούν στη δημιουργία μιας σχέσης οικειότητας μεταξύ μουσείου και επισκέπτη, που θα οδηγήσει ακόμη και τους απλούς περαστικούς να αισθανθούν την άνεση να διαβούν τις πόρτες του.

Για τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ενδιαφέρθηκαν 156 αρχιτεκτονικά γραφεία και κατατέθηκαν, τελικά, 16 έγκυρες προτάσεις. Εκτός από την πρόταση της ομάδας του Tsolakis Architects, χρηματικό βραβείο απέσπασαν η πρόταση της ομάδας των Μ. Γρηγοριάδου, Δ. Πολυχρονόπουλου και Α. Ρόδη (β’ βραβείο) και εκείνη των Τ. Ανδριανόπουλου, Κ. Ασλανίδη, Χ. Βουτσά, Κ. Ξανθόπουλου και Μ. Καρύδη (γ’ βραβείο).

Δύο ακόμη προτάσεις απέσπασαν τον έπαινο της κριτικής επιτροπής, την οποία αποτελούσαν οι: Παναγιώτης Τουρνικιώτης (αρχιτέκτων μηχανικός, καθηγητής ΕΜΠ, πρόεδρος της επιτροπής), Μόρφω Παπανικολάου (αρχιτέκτων μηχανικός), Πηνελόπη Κουγιανού (αρχιτέκτων μηχανικός), Νέλλη Μάρδα (αρχιτέκτων μηχανικός, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ) και Αλέξανδρος Γλεντής (πολιτικός μηχανικός, εκπρόσωπος της διοργανώτριας αρχής).

Οι 16 αρχιτεκτονικές προτάσεις που συμμετείχαν στον διαγωνισμό παρουσιάζονται στο κοινό μέχρι την Κυριακή 19 Μαρτίου, σε έκθεση η οποία φιλοξενείται στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα» του Δήμου Αθηναίων (Ηρακλειδών 66, Αθήνα 118 51).