Φίλιπ Ροθ: Η ζωή και το έργο του σπουδαίου Αμερικανού λογοτέχνη

Σαν σήμερα, 19 Μαρτίου 1933 γεννήθηκε ο καταξιωμένος Αμερικανός συγγραφέας Φίλιπ Ροθ, μια από τις σημαντικότερες μορφές της αμερικανικής λογοτεχνίας του 2ο0υ αιώνα.

Ο Φίλιπ Ροθ γεννήθηκε, στο Νιούαρκ του Νιου Τζέρσεϋ. Γιος της Bessie και του Herman Roth, δεύτερης γενιάς μεταναστών, ο Ροθ συνήθιζε να μιλάει για τα παιδικά του χρόνια με στοργή καθώς μεγάλωσε μέσα σε μια ατμόσφαιρα αγάπης και ασφάλειας. Στο πατρικό του σπίτι, ένα μικρό διαμέρισμα που βρισκόταν σε μια γειτονιά Εβραίων μεταναστών από την Ευρώπη, δεν υπήρχαν παραδόξως παρά ελάχιστα βιβλία, ενώ ο ίδιος χαρακτηριζόταν από τους καθηγητές του ως ένας καλός μαθητής, αν και όχι με εντυπωσιακές επιδόσεις. Για τη γειτονιά του ο Ροθ θα αναφέρεται συχνά μέσα στα μετέπειτα λογοτεχνικά έργα του με νοσταλγία χαρακτηρίζοντας την σαν ένα είδος «χαμένης εδέμ».

Το 1951, έχοντας αποτύχει να κερδίσει κάποια υποτροφία, θα γραφτεί αρχικά στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Rutgers, και ένα χρόνο αργότερα θα πάρει μεταγραφή για το Πανεπιστήμιο του Bucknell, όπου και θα στραφεί από τον νόμο στη λογοτεχνία. Εκεί θα συμμετέχει στην ίδρυση ενός λογοτεχνικού περιοδικού, μέσα από το οποίο θα απελευθερώσει για πρώτη φορά το σατιρικό του ταλέντο, θα εντρυφήσει στο έργο των Θίοντορ Ντράιζερ, Σέργουντ Άντερσον, Σίνκλερ Λιούις και άλλων, ενώ θα συμμετέχει ως ηθοποιός σε «κολεγιακά» ανεβάσματα παραστάσεων έργων όπως «Ο Θάνατος του Εμποράκου», «Οιδίπους Τύραννος» και «Η τρελή του Σαγιό».

Διαβάζοντας τη νουβέλα του Τόμας Μαν «Ο Μάριο και ο μάγος» και έχοντας την ευκαιρία να δώσει διαλέξεις πάνω στη λογοτεχνική κριτική, ο Φίλιπ Ροθ θα οδηγηθεί στην απόφαση να γίνει καθηγητής και ίσως να ασχοληθεί παράπλευρα και με τη συγγραφή. Το 1955 θα πάρει το μεταπτυχιακό του στην Αγγλική Λογοτεχνία από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, το μέρος όπου ο ίδιος «εκτέθηκε» ιδιαίτερα στο έργο των Τζέιμς Τζόις και Φραντς Κάφκα, ενώ, παράλληλα, θα δημοσιεύσει και την πρώτη του ιστορία με τίτλο «The Day It Snowed».

Την ίδια περίοδο θα καταταγεί στον αμερικανικό στρατό από όπου θα πάρει απαλλαγή εξαιτίας ενός τραυματισμού κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης και μετέπειτα θα δεχθεί θέση καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Το 1959 το εμβληματικό περιοδικό The New Yorker θα δημοσιεύσει το διήγημα του «Ο Προστάτης των Εβραίων», κατά την οποία ένας Εβραίος στρατιώτης προσπαθεί να εκμεταλλευτεί έναν Εβραίο λοχία ώστε να λάβει ειδική μεταχείριση. Το διήγημα προκάλεσε αντιδράσεις ανάμεσα σε επιφανή μέλη της εβραϊκής κοινότητας.

Αργότερα, την ίδια χρονιά, θα εκδοθεί και το πρώτο βιβλίο του Φίλιπ Ροθ, η συλλογή διηγημάτων «Αντίο Κολόμπους» (εκδόσεις Πόλις), η οποία θα βραβευτεί το 1960 με το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου των Ηνωμένων Πολιτειών και θα πουλήσει περισσότερα από 12.000 αντίτυπα, προσγειώνοντας τον συγγραφέα με έναν μεγάλο κρότο στην αμερικανική λογοτεχνική σκηνή.

Ο ειρωνικός τρόπος, ωστόσο, με τον οποίο σκιαγραφούσε την ζωή των Εβραίων στις ΗΠΑ, στα πρώτα του έργα, παρουσιάζοντας διάφορες πτυχές της ως παράλογες και με μια αρκετά εκκοσμικευμένη οπτική, δεν άρεσε και πολύ στους Εβραίος αναγνώστες, μερικοί εκ των οποίων τον έβλεπαν ως έναν νεαρό άντρα που γύρισε την πλάτη του στην πίστη του. Ωστόσο, τα ζητήματα της εβραϊκής ταυτότητας, του αντισημιτισμού και της αμερικανικής εβραϊκής εμπειρίας θα απασχολήσουν με ειλικρίνεια και σκεπτικισμό τον Ροθ κατά τη διάρκεια της καριέρας του.

Στις κατηγορίες για «μίσος προς τον εαυτό», ο ίδιος απαντούσε: «Ποτέ δεν προσπάθησα, τόσο στο έργο μου όσο και στην προσωπική μου ζωή, να αποκόψω όλα αυτά που με δένουν με τον κόσμο από τον οποίο προέρχομαι». Ενώ το 2006, σε ραδιοφωνική συνέντευξη, δήλωνε για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ότι «δεν είχε όρεξη για ψευδαισθήσεις» ούτε κάποια ανάγκη για πνευματική παρηγοριά.

Το 1959 θα πραγματοποιηθεί και ο πρώτος από τους δύο θυελλώδης γάμους του, αυτός με την Μάργκαρετ Μάρτινσον με την οποία και θα χωρίσουν αρκετά επεισοδιακά το 1963.

Την περίοδο του δυστυχισμένου και από τις δύο πλευρές έγγαμου βίου, θα γράψει το πρώτο του μυθιστόρημα, «Κι ό,τι θέλει ας γίνει» (1962) , από το οποίο, ωστόσο, απουσίαζε τη ζωτικότητα των πρώιμων διηγημάτων του, ενώ ένα χρόνο πριν το θάνατο της εν διαστάσει συζύγου του, το 1968, θα κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα «Τότε που Ήταν Καλό Κορίτσι» (εκδόσεις Πόλις). Και τα δύο λογοτεχνικές εξερευνήσεις καταστροφικών σχέσεων τις οποίες ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτήριζε ως «ερασιτεχνικές».

Ο Φίλιπ Ροθ χρησιμοποιούσε τον εαυτό του ως «όχημα» της συγγραφικής του δραστηριότητας, δημιουργώντας πολυάριθμα μυθοπλαστικά alter-ego του όπως ο για παράδειγμα ο Νέιθαν Ζούκερμαν ή ο συνονόματος Φίλιπ Ροθ και διαπραγματευόμενος τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας. Μάλιστα, για τη ζωή του με την Μάρτινσον θα καταπιαστεί και μέσα από την αντισυμβατική αυτοβιογραφία «Τα γεγονότα: η αυτοβιογραφία ενός μυθιστοριογράφου» (1988) και το μυθιστόρημα «Η ζωή μου ως Άντρα» (1974).

Στο μεταξύ από το 1967 ο συγγραφέας θα ξεκινήσει να δημοσιεύει σε διάφορα αμερικανικά περιοδικά τμήματα αυτού που το 1969 θα προκύψει ως «Το Σύνδρομο του Πόρτνοϊ» (εκδόσεις Πόλις), σκιαγράφηση ενός νευρωτικού νέου με ακραίες σεξουαλικές επιθυμίες που επιθυμεί να απελευθερωθεί από την καταπίεση των γονιών του. Κάποιες φορές αστεία με ωστόσο υπεράριθμες τολμηρές σεξουαλικές αναφορές, ιδιαίτερα ως προς τον αυνανισμό. Τόσο ώστε η μυθιστοριογράφος και ηθοποιός Τζάκλιν Σουζάν να αναφέρει αστειευόμενη σε τηλεοπτική εκπομπή ότι θα ήθελε πολύ να συναντήσει τον Ροθ αλλά δεν θα ήθελα να κάνει χειραψία μαζί του.

Το μυθιστόρημα, στο οποίο ο συγγραφέας θα καταπατήσει σκοπίμως όλους τους κανόνες, θα γνωρίσει τεράστια εμπορική επιτυχία, αν και θα λάβει ανάμεικτες κριτικές, ενώ, επιπλέον, θα αποτελέσει τομή για την αμερικανική λογοτεχνία, απαγκιστρώνοντας την διαπαντός από την «αυστηρότητα» και την «σοβαρότητα». Στα έργα του ο Φίλιπ Ροθ έγραφε συχνά για ζητήματα που έχουν να κάνουν με το σεξ και την ανδρική επιθυμία, με τον πρώτο να αποτελεί για τους ήρωες ζωτική δύναμη και πηγή οργής και αταξίας. Η σεξουαλική ελευθερία για τον Ροθ πήγαινε χέρι χέρι με μια αίσθηση επίγνωσης ενός κάποιου κόστους: μικροαστική ενοχή, φόβος για τις συναισθηματικές επιπλοκές, τεράστιος πόνος.

Η δεκαετία του 1970 θα αποτελέσει μια βασανιστική περίοδο για τη δημιουργικότητα του Αμερικανού συγγραφέα, κατά τη διάρκεια της οποίας θα κυκλοφορήσουν τα πιο «αδύναμα» βιβλία του. Το «Βυζί» (1972) και  ο «Καθηγητής του πόθου» (1977), με τα οποία θα μάς συστήσει το υπερσεξουαλικό alter ego του Ντέιβιντ Κέπες. Ενώ, στο ενδιάμεσο θα συνάψει σχέση με τη Βρετανίδα ηθοποιό Κλερ Μπλουμ.

Τη δεκαετία του 1980 η μυθοπλασία του επανέρχεται στην καθαρά «αυτοβιογραφική» της φάση. Το 1979 θα κυκλοφορήσει το πρώτο μέρος της εμβληματικής τριλογίας «Ζούκερμαν Δεσμώτης» (εκδόσεις Πόλις), με τίτλο «Ο Συγγραφέας Φάντασμα», παρουσιάζοντας στο αναγνωστικό κοινό, για πρώτη φορά τον δημοφιλή ήρωα Νέιθαν Ζούκερμαν, τον οποίο θα συναντήσουμε συνολικά σε 9 έργα του Ροθ. Η τριλογία απαρτίζεται, επίσης, από το «Ζούκερμαν, Λυόμενος» (1981), «Μαθήματα Ανατομίας» (1983) και από το εν είδη επιλόγου «Το Όργιο της Πράγας» (1985).

Η τριλογία ακολουθεί την καριέρα ενός νεαρού Εβραίου συγγραφέα ο οποίος πασχίζει να κρατήσει ισορροπίες ανάμεσα σε τέχνη, οικογένεια, λογοτεχνία, φήμη και σεξ, περιγράφοντας το κόστος της ριζικής ελευθερίας και την πρόκληση να μιλήσει κανείς ανοιχτά για την μάχη ακόμη και με τις πιο άσχημες παρορμήσεις της ζωής.

Το 1987 μια αποτυχημένη εγχείρηση στο γόνατο θα αποτελέσει την αρχή ενός προσωπικού γολγοθά για τον συγγραφέα. Μετά την επέμβαση θα εθιστεί στα υπνωτικά χάπια Halcion. Ζώντας για αρκετό διάστημα απομονωμένος και υποφέροντας από υπερβολικό πόνο, αποπροσανατολισμό, αυπνίες, κατάθλιψη και όντας στα πρόθυρα νευρικού κλονισμού. Ενώ, τα πράγματα θα δυσκολέψουν περισσότερο όταν και θα πρέπει να υποβληθεί σε εγχείρηση μπαϊπάς, το 1989. Ένα χρόνο αργότερα επισημοποιεί τη σχέση του με την Μπλουμ.

Το 1993 θα μπει σε μια μεγάλη φάση δημιουργικότητας με την «Επιχείρηση Σαϋλοκ» (εκδόσεις Πόλις), της οποίας το μοτίβο μιας μεταβαλλόμενης πραγματικότητας και μιας ασταθούς ταυτότητας δείχνει να πηγάζει από την πρότερη περιπέτεια του εθισμού του. Θα ακολουθήσει το 1995 το «Θέατρο του Σάμπαθ» (εκδόσεις Πόλις), ίσως το «βλάσφημο» από τα μυθιστορήματα του, για έναν αχαλίνωτα λάγνο πρώην μαριονετίστα, τον Μίκι Σάμπαθ, ειδήμονα στην απώλεια και την γελοιοποίηση, για τον οποίο το σεξ γίνεται εμμονή και όργανο δυστυχίας και ο οποίος μετά τον θάνατο της ερωμένης του έρχεται αντιμέτωπος με το παρελθόν του.

Το 1995 ο γάμος με την Κλερ Μπλουμ θα καταλήξει σε ένα ακόμη άσχημο διαζύγιο για τον Ροθ. Με τη βρετανίδα ηθοποιό να εκδίδει, το 1996, την αυτοβιογραφία της «Leaving a Doll’s House», στην οποία χαρακτηρίζει τον Αμερικανό συγγραφέα ως μισογύνη και εμμονικό με τον έλεγχο. Δεν θα είναι ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που ο Ροθ θα κατηγορηθεί για μισογυνισμό. O θάνατος του, μάλιστα, το 2018, θα αναζωπύρωσε το ντιμπέιτ με αρκετές φωνές να καλούν ώστε όλο το έργο του να ιδωθεί κάτω από το πρίσμα του #metoo.

Οι κατηγορίες προς το πρόσωπο του υπήρχαν ήδη από την ανάδυση των φεμινιστικών κινημάτων της δεκαετίας του 1970 εξαιτίας του πορτραίτου ενδοοικογενειακής κακοποίησης στο μυθιστόρημα «Η Ζωή μου ως Άντρα». Στη ρίζα του προβλήματος, εν γένει, παρατηρείται μια μορφή αντικειμενοποίησης των γυναικείων ηρωίδων από τον Ρoθ, οι οποίες σύμφωνα με τους κατηγόρους του δείχνουν μερικές φορές σαν «να μην έχουν ψυχή», ή να αποτελούν έναν «καθρέφτη των αντρών. Ηχώ και σκιές», ενώ άλλες φορές παρουσιάζονται ως «η προσωποποίηση μιας εκφυλισμένης κοινωνίας που παρασύρουν αξιοπρεπείς και σκληρά εργαζόμενους άντρες» στην πτώση.

Το 1997, μετά το πολύκροτο διαζύγιο, ο Ροθ θα κυκλοφορήσει το πρώτο μυθιστόρημα της άτυπης «αμερικάνικης ιστορικής τριλογίας», το βραβευμένο με Πόυλιτζερ «Αμερικανικό Ειδύλλιο» (εκδόσεις Πόλις), με τον συγγραφέα να βουτά ακόμη πιο βαθιά στα άδυτα της αμερικανικής πολιτικής εξερευνώντας τον τρόπο που το χάος της δεκαετίας του ‘60 και ο πόλεμος του Βιετνάμ εκτροχιάζουν τη ζωή ενός υποδειγματικού πολίτη. Ο κεντρικός ήρωας, Swede Lenov, ο οποίος μέχρι πρότινος θεωρούσε ότι ζει το «αμερικανικό όνειρο», βλέπει να χάνει τον έλεγχο όταν η έφηβη κόρη του εμπλέκεται σε μια πράξη πολιτικής τρομοκρατίας.

Την «τριλογία» απαρτίζουν, επίσης, το μυθιστόρημα «Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή» (1998), μια απάντηση εκ μέρους του Ροθ στην αυτοβιογραφία της Μπλουμ και το «Ανθρώπινο Στίγμα» (2000). Αφηγητής και στα τρία ο Νέιθαν Ζούκερμαν. Και στα τρία ο Φίλιπ Ροθ διαπραγματεύεται τραυματικές εμπειρίες της αμερικανικής ιστορίας. Σαν αλληγορίες για τον τρόπο που οι πολίτες των Ηνωμένων Πολιτειών βίωσαν τον «θάνατο» της ελπίδας και της αθωότητας.

Με το βραβευμένο μυθιστόρημα «Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» (εκδόσεις Πόλις), που κυκλοφόρησε το 2004, ο Ροθ επιστρέφει στο «εβραϊκό» Νιούαρκ των παιδικών του χρόνων, για να μάς αφηγηθεί μια υποτιθέμενη αντιστροφή της ιστορίας, κατά την οποία ο φιλοναζιστής αεροπόρος Τσαρλς Λίντμπεργκ κερδίζει τις προεδρικές εκλογές του 1940 με σλόγκαν «Η Αμερική Πρώτη». Ένα προφητικό έργο, του οποίου η ατμόσφαιρα του φόβου συνάδει με εκείνη που άφησε πίσω της η 11^η Σεπτεμβρίου.

Στα έργα του «Το ζωό που ξεψυχά» (2001), «Καθένας» (2006), «Φεύγει το φάντασμα» (2007), «Αγανάκτηση» (2008) και «Ταπείνωση» (2009) κάνουν ολοένα και περισσότερο αισθητή την παρουσία τους οι ανησυχίες του Φίλιπ Ροθ για τη θνητότητα. Οι ήρωες, προσκολλημένοι σε σεξουαλικές φαντασιώσεις, προσπαθούν να αντισταθούν στην απώλεια της σεξουαλικής ικανότητας, τα αμείλικτα γηρατειά και τον θάνατο.

Το 2010 ο Ρόθ, μετά την έκδοση του βιβλίου «Νέμεσις», αποφασίζει να αποσυρθεί από τη συγγραφή. Απόφαση που θα ανακοινώσει δύο χρόνια αργότερα. Το 2011 θα τιμηθεί με το βραβείο Man Booker International Price και το 2013 θα τιμηθεί ως Ταξιάρχης της Λεγεώνας της Τιμής από τη Γαλλική Δημοκρατία.