“Τεκμήρια Αναπνοής”: Η νέα έκθεση της Στέγης μετατρέπει καθημερινές ιστορίες σε Ιστορία

Η έκθεση “Documents of Breathing” (Τεκμήρια Αναπνοής) είναι μια ασυνήθιστη έκθεση με έναν τίτλο που σου κινεί την περιέργεια. Ξεκίνησε κάποια χρόνια πριν, από την ιδέα ενός βιβλίου, το οποίο σαν μια άλλη “κιβωτός” θα φύλαγε ασφαλή και ζωντανή μέσα στον χρόνο μια συλλογή από “θραύσματα μνημοσύνης” – όπως τα περιγράφουν οι ίδιοι οι δημιουργοί του, Πάσκουα Βοργιά και Παύλος Φυσάκης.

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη ONASSIS STEGI (@onassis.stegi)

Τι ακριβώς είναι αυτά τα “θραύσματα μνημοσύνης”; Πρόκειται για μια συλλογή από αρχειακά ίχνη, οικογενειακά κειμήλια, ιστορικά ντοκουμέντα -ένα σύνολο αναμνήσεων που κάθε φορά που τα επαναφέρουμε μάς δίνουν την ευκαιρία να αναβιώσουμε την Ιστορία πίσω από αυτά. Ξανά και ξανά. Και κάθε φορά διαφορετικά. «Πρόκειται για ένα πρότζεκτ που ξεκίνησε κοιτάζοντας οικογενειακά αρχεία και φτιάχνοντας ουσιαστικά μία κιβωτό μέσα στην οποία θέλαμε να βάλουμε κάποια πράγματα, τα οποία θέλαμε να διατηρήσουμε, καθώς για εμάς έχουν αξία. Αυτή ήταν η πρωταρχική ιδέα», μου είπε από την αρχή κιόλας της συζήτησής μας η Πάσκουα Βοργιά.

«Η Πάσκουα το περιγράφει ωραία χρησιμοποιώντας ένα λογοπαίγνιο μεταξύ ark και archive. Αυτό θέλαμε να κάνουμε στην αρχή. Να δημιουργήσουμε μια κιβωτό για το αρχείο μας, σαν μια κάψουλα μεταφοράς στον χρόνο. Αυτό το πράγμα δουλευόταν όλα αυτά τα χρόνια μέσα μας. Στην αρχή δουλεύαμε μόνο με εικόνες από το παρελθόν, από τα οικογενειακά μας αρχεία. Στη συνέχεια μας απασχόλησε πολύ η έννοια του αρχείου. Αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε κι άλλα έργα που δεν ήταν δικά μας, σιγά σιγά προσθέταμε και εικόνες από άλλα έργα που έχουμε κάνει εμείς και στο τέλος δημιουργήσαμε κι άλλες νέες εικόνες για να έρθουν να συμπληρώσουν αυτό που θέλαμε να φτιάξουμε», συμπληρώνει ο Παύλος Φυσάκης.

Documents of Breathing | Dream City Untitled © Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

Η έμπνευση για τον τίτλο δόθηκε από μία αρχαία πρακτική των Αιγυπτίων, οι οποίοι συνήθιζαν να τοποθετούν μέσα στα φέρετρα των νεκρών κάποια ταφικά κείμενα, που πίστευαν πως έδιναν στον νεκρό το δικαίωμα στη μεταθανάτια ζωή. «Για να καταλάβεις, κάτι σαν οδηγίες και ξόρκια για το πώς να πλοηγηθούν στο after life. Οι οδηγίες αυτές για τον νεκρό ονομάζονταν ‘Breathing Permits’, δηλαδή ‘Άδειες Αναπνοής’. Μας άρεσε πολύ η χρήση αυτή της έννοιας της αναπνοής, την δανειστήκαμε και την αλλάξαμε σε ‘Τεκμήρια Αναπνοής’. Τα τεκμήρια έχουν σχέση με το υλικό μας και έτσι συνδυάστηκαν αυτά τα δύο».

Αυτή ήταν η εκκίνηση για τα “Τεκμήρια Αναπνοής” τα οποία σαν ιδέα που άρχισε να ωριμάζει στα μυαλά των δύο καλλιτεχνών, που συνεργάζονται εδώ και χρόνια, πήρε σύντομα τη μορφή μιας έκθεσης, η οποία φυσικά θα περιλάμβανε και το αρχικό βιβλίο – κιβωτό. Σε αυτή την έκθεση, η Πάσκουα και ο Παύλος, εμπνεόμενοι από τους Αιγύπτιους, επεδίωξαν να εσωκλείουν όσα θα ήθελαν να συνοδεύουν εμάς σε αυτή τη ζωή, μπλέκοντας το παρόν με το παρελθόν, την προσωπική με τη συλλογική μνήμη.

Documents of Breathing Pathos Σκάλα Συκαμινιάς, Λέσβος, Νοέμβριος 2015 © Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

Με το τέλος της καραντίνας γεννήθηκε η ιδέα να παρουσιαστεί το πρότζεκτ στο πλαίσιο μιας έκθεσης. Το αρχικό υλικό υπήρχε ήδη έτοιμο σαν συλλογή, οι συζητήσεις για τις σχέσεις των έργων μεταξύ τους είχαν ήδη αρχίσει να γίνονται και το μόνο που έμενε είναι μια ακόμη βαθύτερη ματιά σε αυτό. Έτσι, την Άνοιξη του 2022, η έκθεση με τίτλο “Documents of Breathing” (Τεκμήρια Αναπνοής) ζωντάνεψε για πρώτη φορά στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης στο Ρέθυμνο. Σήμερα, έναν χρόνο μετά, η έκθεση διοργανώνεται από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και ετοιμάζεται να φιλοξενηθεί στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός, περιμένοντας το κοινό να ακολουθήσει μια εντελώς νέα και διαφορετική διαδρομή, από τις 20 Απριλίου έως και τις 17 Μαΐου.

«Η έκθεση χωρίζεται σε δύο μέρη», μου εξηγεί η Πάσκουα. «Το ένα μέρος αποτελείται από εικόνες που θα δούμε στον τοίχο, τα τυπώματα δηλαδή, και το άλλο μέρος είναι το κειμενικό κομμάτι της έκθεσης, οι τίτλοι των εικόνων και οι λεζάντες τους, οι οποίες είναι εκτεταμένες. Κάθε λεζάντα μπορεί να είναι και μια ολόκληρη ιστορία, μέσα σε ένα βιβλιαράκι που έχουμε φτιάξει, σαν φυλλάδιο, και προχωράς με βάση αυτό. Βλέπεις πρώτα την εικόνα χωρίς κείμενο και μετά, διαβαζοντας το φυλλάδιο καθώς πλοηγείσαι στην έκθεση, μπορείς και αγκιστρώνεις το νόημα της εικόνας στο κείμενο που εμείς έχουμε επιλέξει να τη συνοδεύει».

Το υλικό που απαρτίζει την έκθεση αποτελείται από φωτογραφίες, βίντεο και κείμενα. «Και η ίδια η επιμέλεια ως μια καλλιτεχνική πρακτική σε αυτή τη δουλειά αποτελεί από μόνη της ένα έργο. Αυτό φαίνεται και στον τρόπο που φερόμαστε στον χώρο. Πώς προσπαθούμε να στήσουμε τα έργα μέσα σε αυτόν. Κι αυτό έχει θα έλεγα ιδιαίτερη σημασία για εμάς», συμπλήρωσε ο Παύλος.

Documents of Breathing-  Σταμάτης & Ελπινίκη, 2009© Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

Από τη γέννηση της ιδέας για την έκθεση, ο χώρος ήταν το ζητούμενο, αφού και στην αρχή αλλά και κάθε νέα φορά όπως τώρα, που ο χώρος αλλάζει, στήνεται με βάση αυτόν. «Όταν για πρώτη φορά παρουσιάστηκε στην Κρήτη η έκθεση, πολλά από τα έργα δημιουργήθηκαν ειδικά για την Κρήτη και για τους χώρους που έχει το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Ρέθυμνο, για κάποιους συγκεκριμένους τοίχους, δωμάτια, διαστάσεις. Η σειρά που θα ακολουθούσαν επίσης τα έργα είχε σημασία – και σε όλα αυτά έπαιζε ρόλο ο ίδιος ο χώρος. Τώρα η έκθεση αλλάζει. Την έχουμε σκεφτεί σε σχέση με τον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός, έναν χώρο που μάς πρότεινε ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής Χριστόφορος Μαρίνος και μάς ενθουσίασε πολύ. Έτσι πολλά έργα αφαιρέθηκαν, άλλα άλλαξαν μέγεθος, άλλα ενοποιήθηκαν, η σειρά άλλαξε, κάναμε διάφορα. Και κάναμε και πράγματα στον ίδιο τον χώρο. Πάντα αντιμετωπίζουμε την κάθε δουλειά σαν να γίνεται αποκλειστικά για τον χώρο», εξήγησε ο Παύλος.

Documents of Breathing – Pothos_Φιλί© Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

Τα “Τεκμήρια Αναπνοής” πετυχαίνουν να κάνουν διάλογο με το σήμερα, καταλήγοντας να μάς αφορούν όλους; Αυτή ήταν η απορία μου σκεπτόμενη πόσο διαφορετικά νοηματοδείται σήμερα η απαθανάτιση μιας στιγμής με την κάμερα του κινητού μας σε σχέση με ένα φωτογραφικό άλμπουμ τη δεκαετία του ’50.

«H φωτογραφία γενικά όσο μιλάει για το παρελθόν, για τη στιγμή δηλαδή που έγινε η λήψη της, άλλο τόσο μιλάει και για το τώρα, άλλο τόσο μιλάει και για το μέλλον. Γιατί κάθε φορά διαβάζεται και ερμηνεύεται με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο και συνδέεται με γεγονότα που συμβαίνουν αυτή τη στιγμή. Η διάδραση είναι τελείως διαφορετική κάθε φορά που θα δεις μια εικόνα, ανάλογα το πλαίσιο στην οποία θα τη δεις, με τη λεζάντα της, με την ιστορική συνθήκη, τον χώρο, το ποιος είσαι, με το συνολικότερο αφήγημα», μου το έκανε ξεκάθαρο η Πάσκουα, με τον Παύλο να συμπληρώνει πως μάλιστα «στην έκθεση θα δούμε πολλές φωτογραφίες που είναι τραβηγμένες με κινητό».

Η έκθεση περιλαμβάνει και ιστορικά γεγονότα και περιδιαβαίνει χρονικά μέσα στον 20ό αιώνα φτάνοντας μέχρι και σήμερα, με τον καθένα από εμάς να μπορεί να συνδεθεί με τον τρόπο του με αυτά που θα δει και θα διαβάσει

«Υπάρχουν φωτογραφίες τραβηγμένες με κάμερες από αυτές που χρησιμοποιούμε για να κάνουμε Τέχνη, υπάρχουν και φωτογραφίες τραβηγμένες με το κινητό, μπορεί να είναι από την τηλεόραση, μπορεί να είναι από φιλμ, εικόνες που έχουν δημιουργηθεί με σύγχρονα μέσα, εικόνες που έχουμε βρει στα οικογενειακά μας αρχεία, μπορεί να είναι και μια καρτ ποστάλ που έχουμε βρει». Όλα συλλεγμένα και δομημένα με έναν τρόπο σχεδόν συνειρμικό θα λέγαμε.

«Η έκθεση περιλαμβάνει και ιστορικά γεγονότα και περιδιαβαίνει χρονικά μέσα στον 20ό αιώνα φτάνοντας μέχρι και σήμερα, με τον καθένα από εμάς να μπορεί να συνδεθεί με τον τρόπο του με αυτά που θα δει και θα διαβάσει. Πολλά μπορεί να έχουν συμβεί και στον ίδιο, στην οικογένειά του, στους προγόνους του, στην Αθήνα. Ένας πόλεμος για παράδειγμα. Δεν είναι μια έκθεση μόνο με οικογενειακά κειμήλια και αυτό είναι κι ένα στοίχημα για εμάς. Το πώς μπορεί να συνδεθεί ο καθένας με τον τρόπο του κάθε φορά».

Αυτό το «ανοιχτό αρχείο», όπως το ονομάζουν οι ίδιοι, χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια (The Last Version, Chronos, Dream City, Denkraum, Logos, Pathos, Sacred & Profane, Pothos, Θάνατος, The Afterlife). Μάλιστα θεωρούν πως δεν είναι κάτι το τελειωμένο. Αναφέρεται σε δύο ανολοκλήρωτα πρότζεκτ του μοντερνισμού: το Passagen-Werk του Walter Benjamin, μια εργασία για την αστική ζωή στο Παρίσι του 19ου αιώνα αποτελούμενη από αυτούσια και σχολιασμένα παραθέματα και το Bilderatlas Mnemosyne του Aby Warburg, μια οπτική εγκυκλοπαίδεια που αποσκοπούσε στην ενεργοποίηση της μνήμης και της φαντασίας του θεατή, καθώς και στην κατανόηση της μεταθανάτιας ζωής της αρχαιότητας. «Πρόκειται για θραυσματικά έργα που δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Έτσι και η έκθεση αυτή είναι γεμάτη από θραύσματα. Και τα θραύσματα είναι κομμάτια που έχουν διασωθεί, μαρτυρώντας ότι υπήρχε κάτι άλλο παλιά στη θέση τους πιο σημαντικό που δεν κατάφερε να διασωθεί. Εμείς αυτά τα θραύσματα παρουσιάζουμε…».

Documents of Breathing -Pathos Επίσκεψη Ομπάμα στην Αθήνα, 15 Νοεμβρίου 2016 © Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

Γιατί όμως έχουμε εμείς οι άνθρωποι αυτή τη βαθιά εσωτερική ανάγκη να ανακαλούμε συνεχώς τις ιστορικές και τις προσωπικές μνήμες μας; Με ποιον τρόπο αυτά τα “θραύσματα μνημοσύνης” από το παρελθόν βοηθούν στη κατανόηση του παρόντος αλλά και τη βίωση του μέλλοντος;

Η Πάσκουα μου έδωσε την απάντηση: «Δεν γίνεται να κατανοήσεις το παρόν και το μέλλον χωρίς να γνωρίζεις το παρελθόν. Αν δεν ξέρεις από πού έρχεσαι, η οικογένειά σου, οι πρόγονοί σου, τι προηγήθηκε ιστορικά σε μία κοινωνία, σε μια χώρα, δεν υπάρχει καμία ελπίδα για εμένα να κατανοήσεις το παρόν. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Όσο περισσότερο και πιο βαθιά κατανοούμε το παρελθόν, τόσο περισσότερο μπορούμε να υπάρχουμε, να δημιουργούμε, και να εξελισσόμαστε στο παρόν. Είναι το κλειδί της κατανόησης του εαυτού μας και του κόσμου. Διαφορετικά είναι σαν να είμαστε άψυχοι». 

Κάποια πράγματα πρέπει απλώς να μη τα ξεχνάμε. Η έκθεση επικαλείται γεγονότα για να μείνουν ζωντανά στη μνήμη, θέλοντας παράλληλα να πάρει και μια θέση

Όλα όσα έχουμε ζήσει στο παρελθόν, όμως, εκτός από να μας ορίζουν, καμιά φορά μπορεί και να μάς στοιχειώσουν. Οπότε και η έκθεση θα επιχειρήσει να λειτουργήσει σαν μια πράξη εξορκισμού μέσα από αυτό το ανασκάλεμα του παρελθόντος και όλων όσων κουβαλάμε ως κοινωνικά όντα, μέσα στον χρόνο. «Κάτι σε στοιχειώνει όταν δεν το έχεις καταλάβει, όταν δεν το έχεις συνειδητοποιήσει. Η έκθεση κατά μία έννοια αποτελεί μια προσπάθεια από εμάς να ξορκίσουμε κάποια πράγματα εφόσον τα αναλύουμε και τα βλέπουμε καθαρά μπροστά μας πώς έχουν συμβεί», σημείωσε η Πάσκουα με τον Παύλο να συμφωνεί και να συμπληρώνει πως «κάποια πράγματα πρέπει απλώς να μη τα ξεχνάμε. Και αυτός είναι ο λόγος που τα επικαλούμαστε. Η έκθεση περιλαμβάνει αρκετές τέτοιες στιγμές. Επικαλείται γεγονότα για να μείνουν ζωντανά στη μνήμη, θέλοντας παράλληλα να πάρει και μια θέση».

Γιατί να έρθει κάποιος να δει αυτή την ιδιαίτερη έκθεση; «Εγώ θα ήθελα κάποιος να έρθει να δει την έκθεση εμπνεόμενος και μόνο από τον τίτλο της. Από περιέργεια και μόνο να δει τι είναι αυτά τα Τεκμήρια Αναπνοής, πώς τεκμαίρεται η αναπνοή και τι σημαίνει αυτό», μου εξομολογήθηκε η Πάσκουα με τον Παύλο να συμπληρώνει αστειευόμενος πως η έκθεση αποκαλύπτει το ξόρκι για το after life. «Αστειεύομαι φυσικά. Θέλουμε να έρθει κανείς στην έκθεση γιατί θα ευαισθητοποιηθεί για όλα όσα συμβαίνουν σήμερα και θα πάρει μια θέση γι΄αυτά». «Ίσως ανακαλύψει κι ένα κρυμμένο μυστικό…», ανέφερε η Πάσκουα αφήνοντας ένα μυστήριο γύρω από την έκθεση, όπου τόσο αριστοτεχνικά μπλέκει το ιστορικό με το φαντασιακό στοιχείο, το προσωπικό με το κοινωνικό, το υλικό με το άυλο.

Documents of Breathing – Dream City- Μπουμπουλίνας 20-22- Αθήνα 16 Σεπτεμβίου 2017 © Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

Ο καθένας από εμάς που θα επισκεφθεί την έκθεση θα έχει τη δυνατότητα να νοηματοδοτεί τα “θραύσματα” αυτά διαφορετικά, βάζοντας τη δική του εκδοχή στην ιστορία, που αποκτά μια καινούρια κάθε φορά αφήγηση – κι αυτό ήταν το πιο συναρπαστικό για εμένα και το μοιράστηκα σαν σκέψη μαζί τους. «Ο καθένας βάζει το δικό του προσωπικό κομμάτι ανάλογα τη δική του προσωπική ιστορία και εμπειρία. Βέβαια έχουν όλα μία αγκίστρωση νοηματική και πλαισίωση. Υπάρχουν κείμενα και συγκεκριμένες κατευθύνσεις χωρίς ωστόσο αυτό να εμποδίζει κανέναν να κάνει τις δικές του συνθέσεις». Μου άρεσε πραγματικά αυτό. Καθημερινές ιστορίες γίνονται Ιστορία – και το αντίστροφο κι εμείς “κολυμπάμε” μέσα στη μνήμη που μετουσιώνεται σε ένα μεγάλο ποτάμι χρόνου. Τότε εμείς επιλέγουμε την εκδοχή της ιστορίας που θα πιστέψουμε, ξεκινώντας την πορεία μας με μια προίκα περιέργειας γι’ αυτά τα άγνωστα νερά που περιμένουν να μάς παρασύρουν.

Η όλη αυτή τριβή με το πρότζεκτ και την αντίφαση μεταξύ φωτογραφίας και λεζάντας, εικόνας και λόγου, θέλησα να μάθω πώς πραγματικά επέδρασε στον ψυχισμό της ίδιας της Πάσκουα και του Παύλου. «Το αίσθημα που μου δημιουργήθηκε στη διάρκεια αυτών των χρόνων που δουλεύουμε αυτό το πρότζεκτ, είναι αυτό της σύνδεσης με τους ανθρώπους γύρω μου. Δηλαδή συνδεόμαστε τόσο στενά με όλους τους ανθρώπους κι αυτό είναι κάτι που τείνουμε να το ξεχνάμε, πιστεύοντας ότι είμαστε μονάδες, ανεξάρτητοι, αυτόνομοι οργανισμοί, ενώ είμαστε μέρος ενός πολύ σφιχτού οικοσυστήματος με πολλές ρίζες στο παρελθόν που μας ορίζει και μας δένει με τους γύρω μας. Αυτό το δέσιμο μου το δυνάμωσε πολύ αυτό το πρότζεκτ», η Πάσκουα μίλησε πρώτη.

Documents of Breathing Denkraum -Άτιτλο© Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

«Για το πρότζεκτ αυτό συνεργαστήκαμε με πολλούς ανθρώπους οι οποίοι μας βοήθησαν. Αυτό όμως που μου άφησε αυτό το πρότζεκτ είναι η συνειδητοποίηση ότι πάντα θα χρειάζομαι άλλους για να κάνω όλα όσα κάνω. Αισθάνομαι πως έχει μεγάλη σημασία η ομάδα. Η Τέχνη μπορεί να δείχνει καμιά φορά ως κάτι που το κάνει ένας μόνος του αλλά δεν είναι έτσι», ανέφερε ο Παύλος από την πλευρά του.

«Υπάρχει πάντα ένα πυκνό πλέγμα ανθρώπων και ιστοριών και αυτό βρίσκεται στον πυρήνα αυτού του έργου. Υπάρχει και στην έκθεση ένα ρητό, που είναι και το σύνθημα της Παρισινής Κομμούνας και αναφέρει πως έχουμε ‘κοινά συμφέροντα’», συμπλήρωσε η Πάσκουα.

Documents of Breathing | Postcard from Belize © Πάσκουα Βοργιά & Παύλος Φυσάκης

«Αυτό που με συναρπάζει σε αυτό το έργο είναι κάτι που δεν είχε κανένα άλλο έργο από όσα εγώ έχω εμπλακεί. Έχει ένα μυστήριο και μια αύρα που δεν την βιώνεις εύκολα μέσα στη σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική. Είναι σαν να έρχεται από το παρελθόν μια μαγική αύρα που εμένα μου αρέσει γιατί μου λείπει σήμερα», μου απάντησε με σιγουριά η Πάσκουα με τον Παύλο να σημειώνει το συναρπαστικό για εκείνον κομμάτι της μελέτης πάνω στον μοντερνισμό. «Αυτό έχει πολύ ενδιαφέρον για εμένα γιατί τον επικαλείται συνέχεια το ίδιο το έργο, τον μελετάει, πειραματίζεται μαζί του. Έχει πολύ ενδιαφέρον και το πολιτικό κομμάτι και η ενασχόληση με το ίδιο το μέσο, την ουσία της φωτογραφίας, το υλικό».

Η χημεία μεταξύ τους ήταν κάτι που μου έγινε αντιληπτό από το πρώτο κιόλας λεπτό της συζήτησής μας και έτσι δεν δίστασα να τους ρωτήσω για τη συνεργασία τους που μετράει ήδη αρκετά χρόνια. «Έχουμε συνεργαστεί σε πολλά πράγματα, συνεργαζόμαστε συνέχεια. Κι από την Depression Era, την κολεκτίβα, από το 2011 ως το 2019 και από την ομάδα Kolektiv8 και σε πολλά άλλα πρότζεκτ. Αυτή τη φορά είναι ένα αυτούσιο καλλιτεχνικό έργο που κάναμε μαζί αλλά νιώθουμε σαν να είμαστε ‘ένα’ σε αυτό», μου απάντησε πρώτη η Πάσκουα. Και συνέχισε λέγοντας: «Είναι σημαντικό να έχεις κάποιον να μπορείς να επικοινωνείς μαζί του, να σε ακούει και να σε καταλαβαίνει. Η από κοινού δημιουργική διαδικασία αποκτά άλλο νόημα όταν γίνεται από δύο».

«Απολαμβάνω τα πάντα στη συνεργασία με την Πάσκουα», εξομολογήθηκε με τη σειρά του ο Παύλος. «Η συνεργασία μεταξύ μας βοηθά τον καθένα από εμάς να βγαίνει από τις βεβαιότητές του».