Return to Sender: Η Αφρικανική καλλιτεχνική κολεκτίβα NEST θέλει να μάθεις που καταλήγουν τα ρούχα που πετάς

Την «αθέατη» όψη μιας τεράστιας βιομηχανίας «εκμετάλλευσης» των χωρών του λεγόμενου Παγκόσμιου Νότου από τις ισχυρές και εύπορες χώρες του λεγόμενου Βορρά έρχεται να «φωτίσει» η μεγάλης κλίμακας υπαίθρια εικαστική εγκατάσταση «Return to Sender» της Αφρικανικής καλλιτεχνικής κολεκτίβας NEST, η οποία παρουσιάζεται, έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2023, στην Εσπλανάδα του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σε επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου.

Το έργο, μια συνεργασία του ΚΠΙΣΝ με το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, επικεντρώνεται στην ανεξέλεγκτων διαστάσεων και ίσως κάπως άγνωστη για τους περισσότερους από εμάς πρακτική της μεταφοράς ασύλληπτων ποσοτήτων μεταχειρισμένων ρούχων και υφασμάτων («Mitumba» στα Σουαχίλι) –στην πλειονότητα τους άχρηστων- από τη «Δύση» στις χώρες της Αφρικής.

Πρόκειται για ένα αιχμηρό σχόλιο για το περιβαλλοντικό, κοινωνικοπολιτικό και οικονομικό αντίκτυπο που αυτή η πρακτική επιφέρει, δια χειρός μιας καλλιτεχνικής ομάδας, η οποία από την Ίδρυση της στο Ναϊρόμπι το 2012, εξερευνά διαθεματικά και διαμέσου διαφόρων μέσων, όπως ο κινηματογράφος, η μουσική, η μόδα, οι εικαστικές τέχνες και η λογοτεχνία, το ιστορικό, αποικιακό και μετα-αποικιακό παρελθόν των αφρικανικών κοινοτήτων και τα πιθανά τους μέλλοντα, με αφετηρία τη σύγχρονη αστική αφρικανική εμπειρία, τα πολλαπλά ζητήματα ταυτότητας καθώς και τα σύγχρονα, ζωτικής σημασίας διεθνή προβλήματα.

Εμείς βρεθήκαμε στην παρουσίαση της εγκατάστασης στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος με «ξεναγό» έναν εκ των δημιουργών και μέλος της κολεκτίβας NEST, τον Sunny Dolat.

Το «Return to Sender» δημιουργήθηκε αρχικά το 2022 για την Documenta 15, τη φημισμένη παγκόσμια έκθεση σύγχρονης τέχνης που λαμβάνει χώρα στο Κάσσελ της Γερμανίας. Στο ΚΠΙΣΝ, το βλέπουμε σε μια ανανεωμένη εκδοχή, κάτι σαν δεύτερη «γραφή», η οποία παρουσιάζει διαφορές αλλά και ομοιότητες σε σύγκριση με το πρωτότυπο, επιτρέποντας μάς να προβούμε σε διαφορετική ανάγνωση του έργου.

Η εγκατάσταση αποτελείτε από τρία μέρη. Ένα περίπτερο φτιαγμένο από 120 δεμάτια μεταχειρισμένων ρούχων, 32 τόνων βάρους, 8.80 χ 7.70 και ύψους 4.60, με ρούχα και υφάσματα προερχόμενα -ειδικά για τη χώρα μας- από τη Θεσσαλονίκη, τοποθετημένα σε διαφανείς θήκες, τα οποία και μετά το πέρας της έκθεσης θα καταλήξουν για ανακύκλωση ή επαναχρησιμοποίηση στη βιομηχανία. Ο τρόπος παρουσίασης τους, σε έναν, μάλιστα χαρακτηριστικό δημόσιο χώρο αναψυχής, την Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ, δημιουργεί κάτι που μοιάζει με δυστοπικό τοπίο αποβλήτων και φέρνει τον επισκέπτη αντιμέτωπο με μια αναπάντεχη και αναπόδραστη συνειδητοποίηση: Την απίστευτη ποσότητα υφασμάτινων «σκουπιδιών» που «παράγεται» από την ίδια του τη χώρα.

Για τον Sunny Dolat οι αιτίες του προβλήματος είναι πολυπαραγοντικές και ο αντίκτυπος του καταστροφικός. Όπως μάς εξηγεί ο ίδιος ο κ. Dolat από τη δεκαετία του 1980 που ξεκίνησε αυτή η συστηματική και ογκώδης επιχείρηση μεταφοράς μεταχειρισμένων ρούχων από τον Παγκόσμιο Βορρά στη χώρα του την Κένυα και την υπόλοιπη Αφρικανική Ήπειρο, η κάποτε ακμαία υφαντουργική βιομηχανία άρχισε να ακολουθεί φθίνουσα πορεία συμπαρασύροντας στο πέρασμα της και άλλους βιομηχανικούς τομείς, θέτοντας «βέτο» στην οικονομική ανάπτυξη των συγκεκριμένων χωρών.

Μάλιστα, το 2016 η «Κοινότητα Κρατών της Ανατολικής Αφρικής» – Τανζανία, Κένυα, Ουγκάντα, Μπουρούντι και Ρουάντα- προσπάθησε να απαγορεύσει την εισαγωγή μεταχειρισμένων ρούχων από τη Δύση, σε μια προσπάθεια να αυξήσει και να δώσει ξανά ζωή στο βιομηχανικό και οικονομικό της στάτους. Ωστόσο, ισχυρές χώρες, με πρώτη τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, άσκησαν οικονομικές και άλλους είδους πιέσεις, μέσα από τη θέσπιση αυστηρών πλαισίων και κανονισμών που τοποθετήθηκαν εξ’ αρχής για να δεσμεύσουν τις πιο «αδύναμες» χώρες.

Συγκεκριμένα οι ΗΠΑ, απείλησαν με δυσμενή για την Αφρική επαναδιαπραγμάτευση των όρων της διεθνούς εμπορικής συμφωνίας AGOA (African Growth and Opportunity Act), εξωθώντας όλα τα μέλη της ΚΚΑΑ -εκτός από τη Ρουάντα που εν τέλει εκδιώχθηκε από τη συμφωνία- να εξακολουθούν να υποδέχονται αμέτρητους τόνους υφασμάτινων αποβλήτων στο έδαφος τους, τα οποία «μεταμφιέζονται», μέσα από ένα ωραιοποιημένο αφήγημα της Δύσης, σε «ανθρωπιστική βοήθεια».

Υπολογίζεται ότι από τα δεμάτια των μεταχειρισμένων ρούχων και υφασμάτων που φτάνουν στις χώρες της Αφρικής μόνο το 40% κάθε ενός από αυτά είναι σε θέση να πωληθεί, ενώ το υπόλοιπο 60% καταλήγει στις χωματερές, οι οποίες για παράδειγμα στην Κένυα ήδη από το 2010 θεωρούνται πως έφτασαν στο μέγιστο των δυνατοτήτων απόθεσης απορριμμάτων. Ως κυριότερη αιτία, σύμφωνα με τον κ. Dolat, αναγνωρίζεται η εξάπλωση της λεγόμενης βιομηχανίας «fast fashion» και της μικρής διάρκειας «ζωής» και αμφιβόλου ποιότητας ενδυμάτων που αυτή παράγει, τα οποία και είναι αδύνατον στην πλειοψηφία τους να επαναχρησιμοποιηθούν, η τάση υπερκαταναλωτισμού από τη μεριά των πολιτών της Δύσης και η μεταχείριση των ρούχων μας ως «μίας χρήσης».

Με τον τρόπο αυτό η αφρικανική ήπειρος καθίσταται υπεύθυνη διαχείρισης τεράστιων ποσοτήτων αποβλήτων από τον Παγκόσμιο Βορρά , γνωρίζοντας μια άνευ προηγουμένου περιβαλλοντική -και όχι μόνο- κρίση. Και ενώ καλείται να ανταπεξέρθει σε ένα πρόβλημα που δεν είναι δικό της σε καμία περίπτωση, η Δύση φαίνεται να είναι εκείνη που βγάζει το μεγαλύτερο κέρδος από αυτή την ιστορία, καθώς, όπως μάς επισήμανε στην παρουσίαση του ο καλλιτέχνης, τα «αχρείαστα» ρούχα που ο καθένας από εμάς δωρίζει, αγοράζονται από τους εμπόρους στην Αφρική περίπου 200 με 500 δολάρια το δεμάτιο.

Για τον Sunny Dolat, βεβαίως, το πιο κυνικό και ίσως κάπως αστείο κομμάτι της υπόθεσης, το οποίο έμαθε «τυχαία» κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του έργου για την Documenta 15 στη Γερμανία, είναι πως η Ευρωπαϊκή Ένωση, της οποίας οι εξαγωγές των εκατομμυρίων τόνων υφασμάτινων αποβλήτων προς την Αφρικανική Ήπειρό έχουν τριπλασιαστεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχει «οχυρωθεί» με ρυθμίσεις που απαγορεύουν την (επαν)εισαγωγή μεταχειρισμένων ρούχων.

Το δεύτερο μέρος, ένα βίντεο-πρότζεκτ, με τίτλο «Return to Sender: Delivery Details», το οποίο, μέσα από υλικό και απόψεις διάφορων συντελεστών, παρουσιάζει το πολύπτυχο και περίπλοκο αυτό ζήτημα και τη δυστοπική πραγματικότητα που δημιουργεί για την Κένυα και άλλες αφρικανικές χώρες, πέρα από το οικονομικό και πολιτικό σκέλος, «φωτίζει» μια ακόμη πολύ ενδιαφέρουσα παράμετρο που συνδέεται με την έννοια της «αξιοπρέπειας» -όπως αυτή τονίστηκε στη σφοδρή δημόσια διαμάχη που ξέσπασε στη Ρουάντα μετά την απόφαση του Προέδρου Paul Kagame να προχωρήσει στην απαγόρευση εισαγωγής μεταχειρισμένων ρούχων από τη Δύση «τορπιλίζοντας» τις σχέσεις της χώρας του με τις ΗΠΑ και τα υπόλοιπα μέλη της ΚΚΑΑ- και της έννοιας της «ταυτότητας».

Για την τελευταία διατυπώνεται στο βίντεο η άποψη πως όταν κάποιος φοράει το ρούχο κάποιου άλλου, τότε είναι καταδικασμένος να μεταφέρει μέρος της ταυτότητας αυτού, για παράδειγμα λόγω των μη αναστρέψιμων μεταποιήσεων που μπορεί να έχει το συγκεκριμένο ένδυμα υποστεί. Το ρούχο, λοιπόν, παρουσιάζεται ως ένας από τους κυριότερους φορείς αυτο-παρουσίασης και εν τέλει ελευθερίας της έκφρασης και της συνείδησης. Το βίντεο αναμένεται να «εμπλουτιστεί» με τις απόψεις ατόμων από την Ελλάδα όσον αφορά το ζήτημα των μεταχειρισμένων ρούχων από την ντόπια οπτική και τις συνθήκες που επικρατούν στην χώρα μας.

Η εγκατάσταση ολοκληρώνεται με ένα ηχητικό «τοπίο», που περιλαμβάνει χαρακτηριστικούς ήχους πωλητών να διαλαλούν την πραμάτεια τους στις μεγαλύτερες αγορές μεταχειρισμένων ρούχων της Αφρικής. Στόχος του «Return to Sender» είναι να οδηγήσει τον επισκέπτη σε ένα «μονοπάτι» αναστοχασμού και αυτοκριτικής σχετικά με περιβαλλοντικά ζητήματα, καθώς και ηθικής φύσεως και ευθύνης, κάνοντας τον να αναρωτηθεί για το αν και σε ποιο βαθμό αποτελεί και ο ίδιος με τις πράξεις του μέρος του όλου προβλήματος. Η αρχή, σύμφωνα με τον κ. Dolat μπορεί να γίνει με πιο υπεύθυνη κατανάλωση και μεταχείριση των ρούχων μας σε συνδυασμό με καλύτερη ποιότητα παραγόμενων ενδυμάτων, άλλωστε, όπως υπογραμμίζει, «οι πρώτες ύλες στην υφαντουργία δεν είναι απεριόριστες, δεν μπορούμε να φτιάχνουμε καινούρια ρούχα επ’ άπειρον, ίσως πρέπει όλοι να μάθουμε να φοράμε μεταχειρισμένα ρούχα».  

Η έκθεση ««Return to Sender» παρουσιάζεται, στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ, με ελεύθερη πρόσβαση για το κοινό, ενώ πλαισιώνεται, επιπλέον, από μια σειρά τεσσάρων δωρεάν εργαστηρίων για παιδιά και ενήλικες στον Μεσογειακό Κήπο. Το εικαστικό εργαστήριο «Η παράξενη ζωή των υλικών», για παιδιά από 7-10 ετών, το οποίο θα πραγματοποιηθεί, από τις 29 Απριλίου έως τις 4 Μαΐου, με θέμα την αλόγιστη παραγωγή απορριμμάτων και στο ζήτημα της διαχείρισής τους. Το εικαστικό εργαστήριο «Γεωγραφίες υφασμάτων», για παιδιά 9-12 ετών, το οποίο θα λάβει χώρα, από τις 6 Μαΐου έως τις 10 Ιουνίου, με αποστολή των παιδιών, μέσα από ένα καλλιτεχνικό κυνήγι θησαυρού, να χαρτογραφήσουν τις γεωγραφίες απόρριψης ενδυμάτων ανά τον πλανήτη. Το εικαστικό εργαστήρι για ενήλικες «αφήγηση, ζητήματα καθημερινής πολιτικής και ύφασμα», από τις 04 Μαΐου έως τις 06 Ιουλίου 2023. Και το εκπαιδευτικό εργαστήρι, για παιδιά 15 ετών και άνω και ενήλικες, «Το ταξίδι του ρούχου και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της βιομηχανίας της μόδας», από τις 13 Μαΐου έως τις 4 Ιουλίου, με θέμα το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της βιομηχανίας της μόδας αλλά και με ιστορίες γυναικών που προέρχονται από τις χώρες παραγωγής.