Η Άλλη Όψη του Νομίσματος: Εικαστικές και θεματικές προσεγγίσεις μιας σπουδαίας νομισματικής συλλογής στο Ίδρυμα Γουλανδρή

Την ιστορική, κοινωνικοπολιτική και εικαστική υπόσταση του νομίσματος, πέρα από τη χρηστική του αξία ως μέσω οικονομικών συναλλαγών, επιχειρεί να αναδείξει η μεγάλη αναδρομική έκθεση της Alpha Bank, «Η Άλλη Όψη του Νομίσματος», που παρουσιάζεται, από τις 3 Μαΐου έως τις 23 Ιουλίου, στο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων της παγκοσμίου φήμης Νομισματικής Συλλογής της Τράπεζας.

Όπως επισημαίνει η επιμελήτρια της Νομισματικής Συλλογής Alpha Bank, Δρ. Δήμητρα Ι. Τσαγκάρη, «Το νόμισμα, το μικρό στρογγυλό μεταλλικό αντικείμενο της καθημερινότητας, σκιαγραφεί την ιστορική και πολιτισμική φυσιογνωμία ενός λαού σε δεδομένο τόπο και χρόνο. Το γνωρίζουμε ως μέσο συναλλαγής, ως ιστορικό τεκμήριο, ως μέσο επικοινωνίας και μεταφοράς μηνυμάτων, ως σύμβολο απτό. Υπάρχει, όμως, και η άλλη όψη του νομίσματος. Αυτή που αναδεικνύει τα μικρά μεταλλικά αντικείμενα της καθημερινότητας σε εγχειρίδιο μυθολογίας, σε βιβλίο ιστορίας, απαθανατίζοντας πρόσωπα και γεγονότα. Και αυτή η όψη που τα μετατρέπει ταυτόχρονα σε εξαιρετικά έργα τέχνης, τα οποία αντανακλούν τη δημιουργική ικανότητα των ανθρώπων που τα κατασκεύασαν. Αυτή την όψη προσπαθήσαμε να δείξουμε με την έκθεση που εγκαινιάσαμε σήμερα». 

Με δημιουργό και εμπνευστή τον Γιάννη Σ. Κωστόπουλο, στη μνήμη του οποίου και αφιερώνεται η έκθεση, η Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1972, όταν η τότε τράπεζα Εμπορικής Πίστεως, με πρωτοβουλία του τότε διευθύνοντος συμβούλου κυρίου Κωστόπουλου, αγόρασε 185 αρχαία νομίσματα από την ιδιωτική συλλογή του Κωνσταντίνου Ανδρεόπουλου. Στα χρόνια που ακολούθησαν η συλλογή εμπλουτίστηκε και εξελίχθηκε σημαντικά μέσα από αγορές και άλλων ιδιωτικών συλλογών από την Ελλάδα, συμμετοχές σε δημοπρασίες του εξωτερικού, άνοιγμα προς το ευρύ κοινό, την εγχώρια και διεθνή επιστημονική και εκπαιδευτική κοινότητα (εκπαιδευτικά προγράμματα και συνεργασίες με πανεπιστήμιά και σχολεία), καθώς και άλλες πολυάριθμές δημιουργικές δράσεις όπως εκθέσεις, σεμινάρια, διαλέξεις, συνέδρια και εκδόσεις που σχετίζονται με τη νομισματική ιστορία

50+1 χρόνια μετά, έχοντας αναγνωρισθεί ως μια από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες συλλογές του είδους της σε διεθνές επίπεδο, η Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank αριθμεί περίπου 11.000 νομίσματα από όλο τον αρχαίο κόσμο. Διακρίνεται για τον μεγάλο αριθμό αρχαίων νομισμάτων, τα νομίσματα σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης, τις σπανιότητες και τα μοναδικά δείγματα αρχαίας σφραγιστικής που περιλαμβάνει καθώς και για το επιστημονικό και εκπαιδευτικό της έργο.

Στόχος της Συλλογής είναι ο επαναπατρισμός της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, η ανάδειξη της έκτασης, της διάδοσης και της επιρροής του ελληνικού πολιτισμού στον αρχαίο κόσμο, η ανασύσταση της νομισματικής ιστορίας της Ελλάδας με νομίσματα από κάθε εκδότρια αρχή του αρχαίου κόσμου, τη ρωμαϊκή, βυζαντινή, μεσαιωνική και οθωμανική περίοδο καθώς και 2.000 νεότερα νομίσματα από την εποχή ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους έως την έλευση του ευρώ, τα ερεθίσματα στις νέες γενιές ώστε αυτές να αποκτήσουν γνώσεις γύρω από την ιστορία του νομίσματος και των συναλλαγών.

Για τον Βασίλη Ράπανο, Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου της Alpha Bank, η τράπεζα ως θεματοφύλακας αυτού του ανεκτίμητου θησαυρού και πιστή στην παράδοση της «με λογισμό και όνειρο, όπως έλεγε και ο αείμνηστος Πρόεδρος μας Γιάννης Κωστόπουλος, συνεχίζει τη συνεισφορά της στα πολιτιστικά δρώμενα της χώρας για την πνευματική, ηθική και εκπαιδευτική καλλιέργεια της κοινωνίας μας».

Εμείς βρεθήκαμε στη συνέντευξη Τύπου και την ξενάγηση που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο του Ιδρύματος του Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή και είδαμε να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μας η πλούσια νομισματική ιστορία του αρχαίου ελληνικού -και όχι μόνο- κόσμου μέσα από μια σπάνια και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογή.

Η παρούσα έκθεση, στο Μουσείο του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή, περιλαμβάνει 150 επιλεγμένα νομίσματα από τη συλλογή της Alpha Bank που αναδεικνύουν την άλλη όψη τους. Τα νομίσματα αυτά αποτυπώνουν πρόσωπα και αφηγούνται γεγονότα από την ελληνική μυθολογία και την ιστορική περίοδο κυρίως της ελληνικής αρχαιότητας. Ο επισκέπτης θα έχει, βέβαια, την ευκαιρία να θαυμάσει ορισμένες εκδόσεις με προσωπικότητες και στιγμές από τη Ρωμαϊκή και -για πρώτη φορά στην ιστορία της συλλογής- από τη Βυζαντινή περίοδο.

Για τον Κυριάκο Κουτσομάλλη, Γενικό Διευθυντή του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, το αφιέρωμα που έχει το προνόμιο να φιλοξενεί το Μουσείο του Ιδρύματος, «πέρα του ότι συμβάλλει στη διατήρηση της ενότητας, του ιστορικού, πνευματικού και καλλιτεχνικού χρόνου, προσφέρει και αισθητικές, εικονογραφικές αφηγήσεις που αφορούν πρόσωπα, μυθικά πορτραίτα και μύθους, προάγοντας τη νομισματική έρευνα». 

Ενώ από τη μεριά του ο Γεώργιος Τερζής, Διευθυντής Επικοινωνίας και Εταιρικών Σχέσεων Alpha Bank, υπογραμμίζει ότι η έκθεση «σηματοδοτεί μια σημαντική στιγμή στην ιστορία της Alpha Bank όσον αφορά τη σχέση της με τον πολιτισμό. Είναι μια σχέση πολύπλευρη που δεν αφορά μόνο την τέχνη, την ιστορία, το νόμισμα, τα αξιοποιεί όλα αυτά φέρνοντας προτάσεις, ιδέες, δράσεις στο σήμερα». 

«Αργυρό δεκάδραχμο Συρακουσών»

Η πρώτη ενότητα της έκθεσης περιλαμβάνει νομίσματα που προβάλουν μορφές και γεγονότα από τη Σφαίρα του Μύθου. Πρόκειται για έναν συναρπαστικό κόσμο με θεούς, ήρωες, μυθικές μορφές και όντα, μυθιστορίες στο πλαίσιο της θρησκευτικής πίστης και λατρείας, της προβολής του ηρωικού παρελθόντος, που αποτέλεσαν την πρωταρχική πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες της αρχαιότητας και τους χαράκτες νομισμάτων.

Εκεί θα συναντήσουμε τον πρωταγωνιστή της έκθεσης, το «Αργυρό δεκάδραχμο Συρακουσών» (περι. 400 π.Χ.), ένα από τα ωραιότερα νομίσματα του Αρχαίου Κόσμου, στο οποίο απεικονίζεται η Νύφη Αρέθουσα φιλοτεχνημένη από τον χαράκτη Κίμωνα. Καθώς και άλλα σπουδαία νομίσματα όπως τον «Αργυρό Στατήρ της Δελφικής Αμφικτυονίας» (338-334 π.Χ.) με τον Θεό Απόλλωνα να κάθεται στον ομφαλό, με όλα του τα σύμβολα, κρατώντας στο αριστερό του χέρι ένα μεγάλο κλαδί Δάφνης και ακουμπώντας με το δεξί τη Λύρα του.

Ορισμένα εξ΄αυτών θα μάς «διηγηθούν» από κοινού μια ολόκληρη ιστορία. Για παράδειγμα η αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία, η μεταφορά της στο Άλσος της Γόρτυνος στην Κρήτη, ο γίγαντας Τάλως, γαμήλιο δώρο του πατέρα των θεών προς εκείνη, καθώς και ο καρπός της ένωσης τους, ο Μίνως, που έμελλε να γίνει Βασιλιάς της Κρήτης και των Κυκλάδων, απεικονίζονται σε τέσσερα νομίσματα της έκθεσης: «Αργυρός στατήρ Γόρτυνος» (470-431 π.Χ.), «Αργυρός στατήρ Γόρτυνος» (360/350-340/330 π.Χ.), «Αργυρός στατήρ Φαιστού» (360/350-300) π.Χ. και «Αργυρή δραχμή Κνωσού» (280/270 π.Χ.).

Παράλληλα, στην ενότητα αυτή, παρουσιάζονται ρωμαϊκά νομίσματα, όπως το «Αργυρό δηνάριο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας» (82-81 π.Χ.), που αφηγείται τη συγκινητική στιγμή της επιστροφής του πολυμήχανου και γερασμένου πλέον Οδυσσέα στην Ιθάκη, όπου εκεί πρώτος τον αναγνωρίζει ο πιστός του σκύλος Άργος ή το «Αργυρό Δίδραχμό της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας» (269-266 π.Χ.) με τη Λύκαινα να θηλάζει στις όχθες του ποταμού Τίβερη τους «ιδρυτές» της Ρώμης, Ρώμο και Ρωμύλο.

«Χρυσός στατήρ Λυσιμάχου» (305-281 π.Χ.)

Η δεύτερη ενότητα ακολουθεί τον Ρου της Ιστορίας. Στις μικρές μεταλλικές επιφάνειες των νομισμάτων αυτής της ενότητας αποτυπώνονται ιστορικές προσωπικότητες και ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με την εκάστοτε εκδότρια αρχή, λειτουργούσαν ως μέσο πολιτικής προπαγάνδας, ενώ «μαρτυρούν» στον παρατηρητή το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής τους. Εδώ ξεχωρίζει η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Αλέξανδρος Γ’ ), ο πρώτος διάσημος θνητός που απεικονίστηκε επί νομισμάτων από τους διαδόχους του που προσπαθούσαν να ισχυροποιήσουν με αυτόν τον τρόπο την εξουσία τους και να νομιμοποιήσουν τη θέση τους στον θρόνο: «Χρυσός στατήρ Λυσιμάχου» (305-281 π.Χ.), «Αργυρό Τετράδραχμο Πτολεμαίου Α’» (320 π.Χ.) και «Αργυρό τετράδραχμο Σελεύκου Α’» (περ. 300 π.Χ.).

Στην ενότητα αυτή βρίσκουμε ελληνιστικούς ηγεμόνες (Πτολεμαίοι, Ατταλίδες, Σελευκίδες), σπουδαίες προσωπικότητες γνωστές ήδη από τις αρχαίες πηγές -όπως ο Κλεομένης Γ΄της Σπάρτης- καθώς και ελληνίζοντες βασιλείς από τα μικρότερα βασίλεια της Θράκης, του Πόντου, της Βιθυνίας, της Αρμενίας και της Παρθίας. Μεταφερόμαστε στο ανατολικότερο σημείο όπου έφτασε ο ελληνισμός και μαθαίνουμε για ηγεμόνες όπως ο Υσπαοσίνης και ο Τιγραίος που κυβέρνησαν στις περιοχές του σημερινού Ιράκ και Ιράν καθώς και για τα ελληνιστικά βασίλεια της Βακτρίας (Αφγανιστάν) και της Ινδίας, όπου δεκάδες βασιλείς εκδίδουν νομίσματα ενσωματώνοντας στοιχεία της τοπικής κοινότητας.

Τα «πορτραίτα» σημαντικών ιστορικών προσωπικοτήτων που απαθανατίζονται πάνω στη μικρή πολύτιμη επιφάνεια των νομισμάτων συνεχίζουν στα ρωμαϊκά χρόνια -Ο Βρούτος («Αργυρό δηνάριο Βρούτου», 54 π.Χ.), ο Μάρκος Αντώνιος («Αργυρό δηνάριο Μάρκου Αντωνίου» 32 π.Χ.), Αδριανός («Αργυρό δηνάριο Αδριανού», 121-123 π.Χ.) κ.α.- και φτάνουν έως τη Βυζαντινή Περίοδο και την ανάγκη αυτοπροβολής των Αυτοκρατόρων: «Χρυσός σόλιδος Κωνσταντίνου Α’» (306-337 μ.Χ.), «Χρυσός Σόλιδος Ιουστινιανού Α’» (527-565 μ.Χ.) κ.α..

Τη νομισματική εικονογραφία της ενότητας αυτής συμπληρώνουν ιστορικά γεγονότα ιδιαίτερης αξίας για την εκάστοτε εκδότρια αρχή, όπως οι προσωποποιημένες μορφές της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης ως δύο κέντρα εξουσίας του ρωμαϊκού κόσμου («Χρυσός σόλιδος Ιοβιανού» 363-364 μ.Χ.), ή η δεύτερη Ύψωση του Τίμιου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ηράκλειο το 630 μ.Χ. («Χρυσός σόλιδος Ηρακλείου» 610-641 μ.Χ.).

Χρυσός σόλιδος Κωνσταντίνου Α΄, του Μεγάλου, 306 – 337 μ.Χ.

Η τρίτη ενότητα αποτελεί περίτρανη απόδειξη της απεριόριστης φαντασίας και της ικανότητας των αρχαίων χαρακτών να μετατρέπουν το «καθημερινό» σε τέχνη, εμπνεόμενοι από Στιγμές της Ανθρώπινης Δραστηριότητας -καθημερινός βίος, κυνήγι, αθλητικά γεγονότα, πόλεμος, χορός- αλλά και εικόνες από τη φύση και το περιβάλλον τους. Παράδειγμα το «Αργυρό οκτάδραχμο Αλέξανδρου Α’ »(460-450 π.Χ.) με θέμα το βασιλικό κυνήγι στη Μακεδονία, το πρώτο νόμισμα που αγοράστηκε από την Τράπεζα σε δημοπρασία του εξωτερικού και ένα από τα τρία γνωστά αυτού του τύπου παγκοσμίως. Ή το «Αργυρό τετράδραχμο Ακράγαντος» (410-406 π.Χ.) με δύο αετούς να αρπάζουν έναν λαγό.

Εκπαιδευτικός Χώρος της έκθεσης

Από την επετειακή έκθεση, «Η Άλλη Όψη του Νομίσματος», δεν θα μπορούσε να λείπει το χρονολόγιο 50 χρόνων της Νομισματικής Συλλογής της Alpha Bank με την καταγραφή των πιο σημαντικών γεγονότων και την παράθεση επιλεγμένων φωτογραφιών που σφράγισαν την πορεία και την εξέλιξη της. Τη δημιουργία της τον Σεπτέμβριο του 1972 με πρωτοβουλία του Γιάννη Σ. Κωστόπουλου, την πρώτη έκδοση της νομισματικής συλλογής το 1978 σε εξώφυλλο του χαράκτη Τάσου, τη συμμετοχή σε δημοπρασίες του εξωτερικού με συστηματικές αγορές νομισμάτων από το 1988 -μέχρι σήμερα υπολογίζεται πως έχουν επαναπατριστεί γύρω στα 3.600 νομίσματα-, την καθιέρωση της θέσης του επιμελητή της συλλογής το 1989 -πρώτος ο Αναστάσιος Π. Τζαμαλής-, το άνοιγμα προς την επιστημονική και ερευνητική κοινότητα τη δεκαετία του 1980, την πρωτοποριακή για την εποχή της ψηφιακή έκθεση «Ταξιδεύοντας με ένα ελληνικό νόμισμα» το 1999, την  αγορά του περίφημου Αθηναϊκού δεκάδραχμου το 2005, την πρώτη έκθεση της συλλογής τον Ιούνιο του 2007 «Νόμισμα Ελληνικόν: Η Συλλογή της Alpha Bank» στο Μουσείο Μπενάκη κ.α.

Το χρονολόγιο συνοδεύει ένα σύντομο βίντεο για την ιστορία της συλλογής και το νόμισμα από το οποίο προέρχεται ο λογότυπος της Alpha Bank, ο αργυρός στατήρας της Αίγινας, της πόλης-κράτους που εξέδωσε πρώτη νόμισμα στον ελλαδικό χώρο τον 6ο αιώνα π.Χ., ο οποίος βρίσκεται μαζί με επιλεγμένα πρωτότυπα έγγραφα στην προθήκη που υπάρχει στον χώρο παρουσίασης του χρονολογίου.

Επιπλέον, ένας ξεχωριστός εκπαιδευτικός χώρος θα «καλωσορίζει» τους μικρούς επισκέπτες στην έκθεση, «Η Άλλη Όψη του Νομίσματος», με δράσεις βασισμένες στα -εγκεκριμένα από το Υπουργείο Παιδείας- εκπαιδευτικά προγράμματα της Νομισματικής Συλλογής της Alpha Bank, με ψηφιακά παιχνίδια και μια ταινία για την εμφάνιση, την εξέλιξη και τον τρόπο παραγωγής των αρχαίων νομισμάτων. Ενώ ένα 3D βίντεο με 20 επιλεγμένα νομίσματα βοηθάει το κοινό να αντιληφθεί την αξία της μικροτεχνίας και το εξοικειώνει ακόμη περισσότερο με το μυθογραφικό αυτό αντικείμενο, το νόμισμα.

Τέλος η έκθεση, στο πλαίσιο της εταιρικής υπευθυνότητας της Alpha Bank για πιο ισότιμη πρόσβαση στον πολιτισμό, θα είναι πλήρως προσβάσιμη σε άτομα με προβλήματα όρασης και κινητικές δυσκολίες, σε συνεργασία με τον Φάρο Τυφλών της Ελλάδος και τον Πανελλήνιο Σύλλογο Παραπληγικών. Συγκεκριμένα, η μακέτα του εκθεσιακού χώρου, οι λεζάντες και τα εικονογραφημένα κείμενα θα υπάρχουν σε audioguides, ενώ, επιπλέον θα είναι διαθέσιμα ειδικά μεγεθυμένα αντίγραφα νομισμάτων και απτική ξενάγηση. Τέλος ο συνοδευτικός ελληνόφωνος και αγγλόφωνος κατάλογος της έκθεσης κυκλοφορεί σε γραφή μπράιγ.