Κωσταλέξι: Μια παράσταση για την ανθρώπινη εξαθλίωση

Λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Λαμία, στους πρόποδες της Οίτης και στις όχθες του Σπερχειού, βρίσκεται ο Κωσταλέξης – γνωστότερο ως Κωσταλέξι – ένα χωριό κάποιων εκατοντάδων κατοίκων. Το φθινόπωρο του 1978, το χωριό πλημμυρίζει από αστυνομικούς και δημοσιογράφους. Ανώνυμη καταγγελία έχει αναφέρει πως μια γυναίκα ζει έγκλειστη σε άθλιες συνθήκες για 29 χρόνια. Και πως υπεύθυνοι γι’ αυτό είναι τα τρία αδέρφια της που, δια της βίας, την έχουν φυλακίσει. Πίσω από την απίστευτη υπόθεση του Κωσταλέξι αποκαλύπτεται το πρόσωπο της Ελένης Καρυώτη. Μιας γυναίκας σε ημιάγρια κατάσταση, γυμνής, υποσιτισμένης, περιφερόμενης ανάμεσα στα περιττώματα της, αδύναμης ν’ αρθρώσει έστω και ελάχιστες λέξεις. Κι όμως, 45 χρόνια μετά, η φωνή της Ελένης Καρυώτη ακούγεται ξανά. Σε μια παράσταση από την 812: Coal Theater Company που φέρει το όνομα του χωριού της.

Οι ηθοποιοί Κωνσταντίνος Μωραΐτης και Άλκηστης Νικολαΐδη αποφασίζουν να φωτίσουν, με ερευνητική διάθεση, το συνταρακτικό συμβάν που ακόμα και σήμερα αναφέρεται ως συνώνυμο της εξαθλίωσης και του εγκλεισμού. Η νεαρή Ελένη Καρυώτη, διαγνωσμένη ως βαριά ψυχικά νοσούσα κι έχοντας νοσηλευτεί για ένα διάστημα στο Δαφνί, απομακρύνεται με απόφαση του πατέρα της από το ψυχιατρείο, εξαιτίας των τραγικών συνθηκών νοσηλείας. Όταν επιστρέφει στο χωριό, στα 18 της χρόνια, απομονώνεται από την κοινωνική ζωή στο ισόγειο του σπιτιού της οικογένειας. Κάποιος θα πει ότι τελευταία φορά εμφανίστηκε σε ένα συγγενικό γάμο, ούσα 21 ετών. Το βέβαιο ήταν πως αντίκρισε ξανά το φως του ήλιου στα 47 της χρόνια, στις 6 Νοεμβρίου του 1978.

Οι δυο δημιουργοί επιστρέφουν σε αυτό το αποτροπιαστικό περιστατικό κακοποίησης «γιατί όλοι ξέρανε. Το Κωσταλέξι είναι μια ξεχωριστή κατηγορία, ήξερε όλο το χωριό και επί 29 χρόνια κανείς δεν μιλούσε. Επί 29 χρόνια ένα ολόκληρο χωριό ήξερε ότι μια οικογένεια είχε φυλακίσει έναν άνθρωπο και συνέχιζε την ζωή του κανονικά», λέει ο Κωνσταντίνος Μωραϊτης, σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής της παράστασης. Γι’ αυτό και ο εισαγγελέας που είχε αναλάβει την πρωτοφανή, για τα ελληνικά δεδομένα, υπόθεση είχε εισηγηθεί συνενοχή για ολόκληρο το χωριό. «Για τον εισαγγελέα ήταν όλοι ένοχοι. Όλοι ήξεραν αλλά κανείς δεν μιλούσε για να μην χαλάσει η βολή τους. Να έχουν καλό πρόσωπο στους ξένους, στους μουσαφίρηδες. Όμως, 29 χρόνια είναι μια ζωή κι αν υπάρχει κόλαση την έζησε η Ελένη Καρυώτη», προσθέτει η Άλκηστις Νικολαϊδη που την υποδύεται.

Σκηνή της παράστασης με τις ‘Αλκηστις Νικολαϊδη και Ζωγραφιά Μεντεσίδου.

Η Ελένη ήταν η μικρότερη κόρη της οικογένειας Καρυώτη. Γεννήθηκε το 1931 και στην εφηβεία της έγινε μάρτυρας πολλών βίαιων γεγονότων, καθώς είχε ήδη ξεσπάσει ο Εμφύλιος και το Κωσταλέξι ως χωριό με αντάρτικη παράδοση, βρισκόταν στο κέντρο των συγκρούσεων. Συγγενείς της μικρής ισχυρίζονταν πως τότε ήταν που άρχισε να πυροδοτείται η ασθένεια της ενώ πηγές αναφέρουν πως και η μητέρα της είχε εμφανίσει ψυχολογικά προβλήματα που έμειναν στο σκοτάδι. Σε κάθε περίπτωση, μη έχοντας ούτε τη στοιχειώδη ιατρική ή φαρμακευτική φροντίδα, η γυναίκα επιδεινώθηκε δραματικά στην απομόνωση ζώντας σε απάνθρωπες συνθήκες, ενώ τα τρία αδέρφια της, είχαν μείνει όλα ανύπαντρα – υποτίθεται για να την φροντίζουν. «Ακόμα και σήμερα υπάρχει πολύς κόσμος που λέει ‘μα και τι να έκαναν; Να την άφηναν κλεισμένη στο τρελάδικο; Την έκλεισαν μόνοι τους στο σπίτι, το ίδιο δεν είναι;’ Το έχουμε ακούσει αυτό» λέει η Άλκηστις Νικολαΐδη μη μπορώντας να ‘χωνέψει’ τις δικαιολογίες της τοπικής κοινότητας, αλλά και την ίδια την δικαστική απόφαση που αθώωσε τα υπόλοιπα αδέρφια Καρυώτη.

“Στην πορεία μας ρούφηξε η νοοτροπία της επαρχίας του χωριού, του χωριού στο 1950. Άνοιξε, λοιπόν, η θεματική και οδηγηθήκαμε στο σύμπτωμα ‘του τι θα πει ο κόσμος’. Αν η παράσταση είχε άλλο τίτλο θα ήταν καλύτερα να σου βγει το μάτι, παρά το όνομα. Διαλέγουμε το όνομα’” λένε οι συντελεστές της παράστασης.

Κι έτσι ενώ η έρευνα τους για την παράσταση (σε συνεργασία με τη Έλενα Τριανταφυλλοπούλου και την Άρτεμη Ψιλοπούλου) είχε αρχικά εστιάσει στο γεγονός του 30χρονου εγκλεισμού της Ελένης, τελικά έστρεψαν την ανάγνωση στις παθογένειες της ελληνικής επαρχίας που, μεταξύ άλλων, ευθυνόταν για την τραγωδία της. Στην άρνηση λόγω άγνοιας και φόβου για το κοινωνικό στίγμα να δεχθούν την ύπαρξη ενός ‘τρελού’ στο χωριό τους. «Στην πορεία μας ρούφηξε η νοοτροπία της επαρχίας του χωριού, του χωριού στο 1950. Άνοιξε, λοιπόν, η θεματική και οδηγηθήκαμε στο σύμπτωμα ‘του τι θα πει ο κόσμος’. Αν η παράσταση είχε άλλο τίτλο θα ήταν καλύτερα να σου βγει το μάτι, παρά το όνομα. Διαλέγουμε το όνομα’ σχολιάζει η Άλκηστις και ο Κωνσταντίνος προσθέτει: «Μάθαμε πράγματα για την υπόθεση που, δυστυχώς, δεν μπορούν να ειπωθούν. Κάποια μας μετακίνησαν στο να αντιμετωπίσουμε με μεγαλύτερη αιχμηρότητα το θέμα. Αν διαβάσετε την υπόθεση σε βάθος, θα διαπιστώσετε ότι η κοινωνία πάει με το ζόρι να βρει άλλοθι για τα αδέρφια και το χωριό. Τα πράγματα είναι απλά, είναι πολύ απλά σ’ αυτή την υπόθεση – όσο και αν δεν μας συμφέρει».

Μεγαλωμένος και ο ίδιος σε χωριό των Σερρών αισθάνεται πως βρίσκεται πολύ πιο κοντά στην αναγνώριση αυτής της νοοτροπίας, της κλειστής επαρχιακής κοινωνίας που συχνά υποθάλπει ή και συγκαλύπτει παραβατικές συμπεριφορές. «Δεν μπορείτε να φανταστείτε τι γίνεται στα χωριά. Σκληροί άνθρωποι με μεγάλα μυστικά. Ασθένεια που δυστυχώς δεν θα γιατρευτεί – όχι σύντομα τουλάχιστον. Ακόμα και στην πόλη μου, τις Σέρρες, υπάρχουν πληροφορίες για ανθρώπους και πολλοί λένε ‘άστο τώρα που να μπλέκεις. Εδώ δεν κάνουν κάτι οι δικοί του, εγώ θα κάνω;’. Και έτσι καταλήγεις να ξέρεις και να μην κάνεις τίποτα. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις σαν την Ελένη εκεί έξω – και δεν εννοώ έγκλειστες. Εννοώ φυλακισμένους ανθρώπους, είτε από τον άντρα τους, είτε από την οικογένεια τους, είτε από τον περίγυρο τους. Είναι αυτό που μου έλεγαν όταν ήμουν μικρός: ‘Αυτό δεν είναι σωστό’ και όταν αναρωτιόμουν ‘γιατί’ η απάντηση ήταν ‘γιατί δεν είναι σωστό’. Ας αντιμετωπίσουμε, λοιπόν, την συμπεριφορά της επαρχίας όπως της αρμόζει με γλώσσα».

Ο σκηνοθέτης Κωνσταντίνος Μωραϊτης σε σκηνή της παράστασης στο θέατρο Θησείον.

Την υπόθεση κάνει ακόμα πιο δραματική ο ρόλος των, τότε, μέσων ενημέρωσης, των φυλλάδων που διατηρούσαν το ρεπορτάζ στα πρωτοσέλιδα τους υφαίνοντας απίστευτα σενάρια και ανύπαρκτες ιστορίες. Στην Ελένη είχαν αποδώσει εραστές (για τους οποίους και δήθεν τιμωρήθηκε με εγκλεισμό από την οικογένεια της) και το απίστευτο είναι πως την είχαν αφήσει εντελώς απροστάτευτη ακόμα και κατά τις πρώτες ημέρες της νοσηλείας της. Ο θάλαμος της είχε γίνει κέντρο διερχομένων ανενόχλητων δημοσιογράφων της εποχής που την φωτογράφιζαν και της αποσπούσαν, δήθεν, ολόκληρες συνεντεύξεις – παρότι η γυναίκα δυσκολευόταν να μιλήσει ή μιλούσε ασυνάρτητα. Το τσίρκο της ‘ενημέρωσης’ αναδείχθηκε, δηλαδή, σε έναν ακόμα βάναυσο δυνάστη της. Κάτι που εξακολουθεί να συμβαίνει σε δεκάδες θύματα κακοποίησης. «Αν δείτε την πιο γνωστή φωτογραφία της Ελένης που είναι γυμνή, καθισμένη με ένα σακί στους ώμους, θα παρατηρήσετε πως δεν φαίνεται κανένα στοιχείο του σώματος της. Το σώμα της κρύφτηκε επιμελώς για να μπορεί η φωτογραφία της να βγει στο εξώφυλλο. Φανταστείτε πως το πρώτο πράγμα που έκαναν όταν την αντίκρυσαν ήταν να την φωτογραφίσουν. Αλλά δεν θα σταθώ μόνο στην Ελένη και στο πόσο ‘πούλησε’ η υπόθεση, πόσο την κακοποίησαν οι δημοσιογράφοι για ένα της σχόλιο. Έχει σημασία να σταθούμε στο γεγονός πως αυτό συμβαίνει και σήμερα, 45 χρόνια μετά, με τον τρόπο κάλυψης της τραγωδίας των Τεμπών από τα μεσημεριανάδικα όπου οι συγγενείς των θυμάτων δέχονταν ερωτήσεις του τύπου: ‘Πως νιώθετε;’ ‘Έχετε ελπίδες μέσα σας;’. Μέχρι και το εξώφυλλο γνωστής εφημερίδας που εμφάνιζε τον Παύλο Φύσσα λίγο πριν ξεψυχήσει», τονίζει η Άλκηστις Νικολαϊδη.

Παρά, λοιπόν, τον μισό αιώνα που μεσολάβησε, τα στερεότυπα, οι πεπερασμένες κοινωνικές αντιλήψεις αλλά και η δημοσιογραφική αήθεια εξακολουθούν. Γι’ αυτό και η παράσταση «Κωσταλέξι» δεν επιχειρεί να πλησιάσει μόνο το πρόσωπο της Ελένης Καρυώτη αλλά και τις ελληνικές παθογένειες πίσω από αυτή. Σύμφωνα με την ομάδα, η παράσταση συνοψίζει την κοινωνική σήψη: «Την Ελλάδα της εκκλησίας, του κυρ Παντελή, της πανέμορφης χώρας και της τεράστιας ιστορίας της ελιάς και του ρουσφετιού, του επιχειρήματος «όταν εμείς είχαμε πολιτισμό, εσείς…» ενώ την ίδια στιγμή υπάρχει δεμένο στη αυλή τους ένα σκυλί κι ένα δαρμένο παιδί στο σπίτι τους. Λαός χωρίς ταυτότητα, βλαχομπαροκ καρτούν είμαστε», λένε εμφατικά.

Την υπόθεση κάνει ακόμα πιο δραματική ο ρόλος των, τότε, μέσων ενημέρωσης, των φυλλάδων που διατηρούσαν το ρεπορτάζ στα πρωτοσέλιδα τους υφαίνοντας απίστευτα σενάρια και ανύπαρκτες ιστορίες.

Τα πρόσωπα της υπόθεσης είναι όλα παρόντα στην παράσταση. Ο πατέρας Καρυώτης, τ’ αδέρφια, κάτοικοι από το Κωσταλέξι, μαρτυρίες αστυνομικών, γιατρών. Περισσότερο, όμως, δίνει φωνή στην ίδια την Ελένη μέσα από μυθοπλαστικούς μονολόγους. Ωστόσο, η Ελένη Καρυώτη δεν γίνεται ρόλος με θεατρικούς όρους. «Πάμε να πούμε την ιστορία της με σεβασμό. Σεβασμό σε έναν κακοποιημένο και βασανισμένο άνθρωπο. Έναν σεβασμό που ποτέ δεν είχε», σημειώνει η ΄Αλκηστις Νικολαϊδη.

Κι αυτό μοιάζει με μια προσπάθεια αποκατάστασης της μνήμης της. «Είναι μια ηθική προσπάθεια αποκατάστασης της Ελένης, αρχικά. Του δικαίου» προσθέτει ο Κωνσταντίνος Μωραϊτης. «Κατάλαβα ότι αυτό που πάμε να κάνουμε ενοχλεί, από τα απειλητικά μηνύματα που δέχτηκα – και συνεχίζω να δέχομαι – στο messenger από άτομα με καταγωγή από το Κωσταλέξι αλλά και από κατοίκους. Όταν ξέρεις και δεν μιλάς, έχεις μερίδιο ευθύνης, τέλος! Όταν παίρνεις το νόμο στα χέρια σου και φυλακίζεις έναν άνθρωπο για 29 χρόνια, πρέπει να τιμωρηθείς. ‘Οταν ξέρεις και δεν μιλάς, επίσης, πρέπει να τιμωρηθείς. Λυπάμαι αν αυτά ακούγονται περίεργα σε κάποιους. Λυπάμαι αν κάποιοι ακόμα πιστεύουν πως η εικόνα του σχιζοφρενούς ανταποκρίνεται σε αυτό που έχουμε κατά νου από παλιές ταινίες. Λυπάμαι που ακόμα έχουμε μια τέτοια εικόνα για τους ψυχικά αρρώστους».

Η Ελένη Καρυώτη μετά από σύντομη παραμονή στο νοσοκομείο της Λαμίας, νοσηλεύτηκε για ένα χρόνο στο Αιγινήτειο. Στη συνέχεια, επέστρεψε στο χωριό της, λες και τίποτα δεν είχε συμβεί.

Η Ελένη Καρυώτη μετά από σύντομη παραμονή στο νοσοκομείο της Λαμίας, νοσηλεύτηκε για ένα χρόνο στο Αιγινήτειο. Μάλιστα, θα είχε βγει νωρίτερα, αν δεν είχαν μεσολαβήσει πολιτικές πιέσεις. Στη συνέχεια, επέστρεψε στο χωριό της, λες και τίποτα δεν είχε συμβεί. Εξάλλου, τα τρία αδέρφια της, η Μαρία, η Ολυμπιάδα και ο Ευθύμης, είχαν αθωωθεί στη δίκη από τις κακουργηματικές κατηγορίες που τους βάραιναν. Το 1998 – ακριβώς είκοσι χρόνια μετά τον απεγκλωβισμό της – η Ελένη εξαφανίστηκε. Το Κωσταλέξι ξανά στο πόδι, βγήκε να την αναζητήσει στη γύρω περιοχή. Η έρευνα των κατοίκων διήρκησε για μια εβδομάδα, χωρίς αποτέλεσμα. Φήμες άρχισαν ξανά να οργιάζουν: Η Ελένη σε μοναστήρι, σε μακρινούς συγγενείς, η Ελένη θύμα εμπορίας οργάνων. Αυτή τη φορά η Ελένη είχε χαθεί για πάντα – κι όχι μόνο στις συνειδήσεις τους.