Από την τέχνη της ενσυναίσθησης στην τέχνη του πολλαπλού: Το εικαστικό καλοκαίρι του Ιδρύματος Γουλανδρή σε Άνδρο και Αθήνα

Με δύο εικαστικές εκθέσεις σε επιμέλεια της Μαρίας Κουτσομάλλη-Moreau, αφιερωμένες σε εμβληματικούς Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες, ανοίγει τις πόρτες του για το κοινό, αυτό το καλοκαίρι, το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, σε Αθήνα και Άνδρο.

Από τις 2 Ιουλίου έως την 1η Οκτωβρίου, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο θα φιλοξενήσει αναδρομική έκθεση για έναν από τους σημαντικότερους παραστατικούς καλλιτέχνες της σύγχρονης ελληνικής τέχνης, τον Χρόνη Μπότσογλου. Ενώ, από τις 5 Αυγούστου έως τις 3 Δεκεμβρίου, το Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή στην Αθήνα, θα παρουσιάσει την έκθεση «Μνήμες Λουσμένες στο Όνειρο: Η τέχνη του πολλαπλού στη Συλλογή του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή», με λιθογραφίες, γκραβούρες και κεραμικά που φέρουν την υπογραφή οκτώ κορυφαίων καλλιτεχνών του 19ου και του 20ου αιώνα.

Η αναδρομική έκθεση «Η Αδιάλλακτη Ειλικρίνεια της Ενσυναίσθησης», στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο, είναι αφιερωμένη στον εμβληματικό Χρόνη Μπότσογλου (1941-2022). Περιλαμβάνει περισσότερα από εκατό έργα, σχέδια με μολύβι, παστέλ, ελαιογραφίες, ακουαρέλες, μπρούτζινα, ορειχάλκινα και γύψινα, που αντιπροσωπεύουν πάνω από 65 χρόνια μιας εξαιρετικά γόνιμης καλλιτεχνικής πορείας. Ανάμεσα τους συναντά κανείς έργα-ορόσημο του καλλιτέχνη αλλά και πολλά που εκτίθενται για πρώτη φορά. Ενώ, πέρα, φυσικά, από εκείνα που προέρχονται από την ίδια τη Συλλογή του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή, στη συγκέντρωση τους, για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έκθεσης, συμμετείχε η οικογένεια του ζωγράφου, διάφοροι συλλέκτες, ιδιώτες και θεσμοί.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Της μαμάς μου», 1961, Κάρβουνο σε χαρτί, 27 x 44 εκ. Ιδιωτική συλλογή

Η έκθεση καλύπτει μια χρονική περίοδο από το 1953 έως το 2018 επιτρέποντας στον επισκέπτη να παρατηρήσει τη σταδιακή «μεταμόρφωση» του Χρόνη Μπότσογλου από έναν νέο καλλιτέχνη που πειραματίζεται σε έναν καλλιτέχνη που έχει «κατακτήσει» την ωριμότητα και κατ’ επέκταση την απόλυτη ελευθερία να εκφράζεται. Η παρουσίαση των έργων, ωστόσο, δεν γίνεται με χρονολογική σειρά αλλά, σε συνάφεια με τον τρόπο που λειτουργούσε ο ζωγράφος, γίνεται με θεματικούς άξονες ή όπως τους αποκαλούσε ο ίδιος «ζωγραφικά κεφάλαια».

Ο τίτλος της έκθεσης βρίσκεται στην καρδιά του έργου του Χρόνη Μπότσογλου. Η τέχνη του ανθρωποκεντρική, χαρακτηρίζεται από την αγάπη του για τον κόσμο του ζωντανού. Μια αγάπη που, όμως, απέφευγε την ωραιοποίηση ή τη συγκατάβαση καταλήγοντας σε μια «αδιάλλακτη ειλικρίνεια» -απέναντι συχνά και στον ίδιο τον καλλιτέχνη- ενδεδυμένη πάντα με τρυφερότητα και ενσυναίσθηση, γεννημένη -όπως και στα γραπτά του κείμενα- μέσα στον ασκητισμό και την οδύνη. Αφοπλίζει τον θεατή και τον καθιστά «εύθραυστο» και «τρωτό», αντιμέτωπο με μια αλήθεια τόσο ωμή μέσα στην οποία δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει κομμάτια του εαυτού του. Η φιγούρα της μητέρας του και της συζύγου του Ελένης ξεχωρίζει στο έργο του.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Έγκυος», 1972., Τέμπερα σε χαρτί, 100 x 73 εκ.
Ιδιωτική Συλλογή

Διατρέχοντας κανείς την έκθεση συναντάει τις εξής θεματικές: Τα «Τοπία», ένα θέμα με το οποίο θα ασχοληθεί σχετικά αργά στη ζωή του, την έβδομη δεκαετία αυτής για την ακρίβεια, βλέποντας το σαν την «τελευταία πρόκληση». Εδώ παρατηρούμε, όπως και στο υπόλοιπο έργο του, βαθιές επιρροές από σπουδαίους δημιουργούς όπως ο Πωλ Σεζάν, τις οποίες, ωστόσο, ο Μπότσογλου καταφέρνει να τις κάνει δικές του παρουσιάζοντας τες με έναν υποκειμενικό τρόπο. Ο καλλιτέχνης πρόκειται να βρει το δικό του όρος Σαιντ-Βικτουάρ στο Πετρί της Λέσβου. Ο επισκέπτης καλείτε να βρει τις αναλογίες με τα βουνά της Άνδρου γύρω του.

Επόμενη θεματική, τα «Νεανικά έργα», αρκετά από τα οποία θα τα δούμε για πρώτη φορά. Σε αυτά, περίτρανη απόδειξη του πρώιμου ταλέντου του που ενισχύθηκε μέσα από την ενθάρρυνση της οικογένειας του και καλλιεργήθηκε μέσα από τις σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και στο Παρίσι, ο καλλιτέχνης εμπνευσμένος από φωτογραφίες και αυθόρμητες στιγμιαίες πόζες απαθανατίζει τα αγαπημένα του πρόσωπα και τον ίδιο, με ενσυναίσθηση, σε μια προσπάθεια να φτάσει, σαν ένας άλλος Αλμπέρτο Τζακομέττι, πέρα από το βλέμμα.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Γυναίκα και άνδρας σε κόκκινο χώρο», 1984., Λάδι σε καμβά, 180 x 200 εκ., Ιδιωτική συλλογή

Συνέχεια έχει ο «Έρως». Ο Μπότσογλου άρχισε να φτιάχνει ερωτικά σχέδια το 1986, ωστόσο αφοσιώθηκε πλήρως στην εξερεύνηση της συγκεκριμένης θεματικής μετά το 2001. Για την τολμηρή ερωτική ζωγραφική του άντλησε από τις παραδόσεις της Αρχαίας Ελλάδας, της Ρώμης, της Ιαπωνίας και της Ινδίας, χλευάζοντας τη σύγχρονη σεμνοτυφία, αναπαριστώντας, στον δρόμο που χάραξε ο Φράσνις Μπέικον, την ερωτική πράξη με τον μεγαλύτερο δυνατό ρεαλισμό, μακριά από αισθητοποιήσεις, σαν έναν φόρο τιμής σε εκείνη τη φευγαλέα στιγμή όπου ο άνθρωπος νικά τον θάνατο.

Ακολουθεί το «Πέρασμα από τον Ρεαλισμό στον Υπαρξισμό». Από τον πολιτικοποιημένο καλλιτέχνη των αρχών της δεκαετίας του 1970, τον ενταγμένο σε διάφορες καλλιτεχνικές ομάδες όπως οι «Νέοι Έλληνες Ρεαλιστές», που τοποθετεί τη φωτογραφία στη βάση της καλλιτεχνικής έμπνευσης σε μια προσπάθεια ένταξης της καθημερινότητας στην τέχνη, μεταβαίνουμε στην απογοήτευση και την βαθιά προσωπική κρίση του τέλους των ’70ς, όπου, δουλεύοντας εκείνος τα καλοκαίρια σε ένα παλιό ελαιοτριβείο στη Λέσβο, θα μάς χαρίσει την πιο χαρακτηριστική ζωγραφική του. Μια ζωγραφική τραχιά, ηθελημένα επώδυνη, επικεντρωμένη στον άνθρωπο μέσα σε όλη την εύθραυστη λάμψη της συνθήκης του και τα ίχνη που αφήνει στο πέρασμα του.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Ο συνταξιούχος (δίπτυχο)», 1974. Λάδι σε καμβά, 82 x 110 εκ. Ιδιωτική Συλλογή

Ο Χρόνης Μπότσογλου είχε πει «ζωγραφίζω ανθρώπους επειδή είναι το ωραιότερο πράγμα που υπάρχει». Ο ζωγράφος είχε την ικανότητα να «αποκαλύπτει» τον εσώτερο εαυτό του άλλου σαν να επρόκειτο για τον ίδιο, να μπαίνει στη θέση του, να τον απεικονίζει με κατανόηση και καλοπροαίρετη διάθεση, χωρίς παραχωρήσεις και εξωραϊσμούς. Την ίδια μεταχείριση επιφύλασσε και στον εαυτό του στη σειρά αυτοπροσωπογραφιών του. Εκεί η γήρανση μπορεί να φαντάζει αναπόφευκτη με την πάροδο του χρόνου, όμως, το βλέμμα παραμένει αποφασιστικό, διαπεραστικό και αντισυμβατικό, σαν οι «ψίθυροι» μιας πολύπλοκής ψυχής που αποδεχόμενη τις ατέλειες και τις αδυναμίες της δεν επιθυμεί να κρυφτεί. Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται και τα περίφημα «γυμνά» του καλλιτέχνη, όπου θα αποτυπώσει το ανθρώπινο σώμα ναι μεν όπως ακριβώς το βλέπει αλλά με όλη του την αγάπη. Το «άσεμνο» δεν βρίσκεται στη γύμνια των σωμάτων αλλά στην προκλητική γύμνια των βλεμμάτων ή στον τρόπο που ο θεατής αισθάνεται να εκφράζεται, μέσα στο έργο, κάτι που τον αγγίζει.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Αυτοπροσωπογραφία», 2016. Λάδι σε καμβά, 18 x 13 εκ. Ιδιωτική Συλλογή

Με την επόμενη θεματική, την «Προσωπική Νέκυια», 13 έργα από τα συνολικά 26 της οποίας θα παρουσιαστούν στην έκθεση στην Άνδρο, ο καλλιτέχνης θα καταπιαστεί από το 1993 έως το 2000. Πηγή έμπνευσης είναι η ραψωδία λ’ της «Οδύσσειας» όπου ο Οδυσσέας μυείται από την Κίρκη στην τελετή της Νεκρομαντείας, κατά την οποία οι νεκροί επιστρέφουν προσωρινά από τον Άδη. Πρόκειται για μια εικαστική αναφορά διαμέσου των αναμνήσεων του και με όχημα τον κόσμο του Ομήρου σε αγαπητά πρόσωπα που πέρασαν από τη ζωή του, όπως οι γονείς του, οι θείοι του, ο ποιητής Νίκος Καββαδίας, ο ζωγράφος Νίκος Παραλής κ.α.. Στην έκθεση παρουσιάζονται, επίσης, δύο γλυπτά έργα του καλλιτέχνη, στα οποία ανιχνεύονται οι ίδιες ανησυχίες με τα ζωγραφικά του.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Μια προσωπική Νέκυια αρ. 15», 1993-2000.
Λαδοπαστέλ, σκόνες αγιογραφίας και ξηρό παστέλ σε χαρτί επικολλημένο σε καμβά, 152.5 × 105 εκ. Συλλογή Σωτήρη Φέλιου – Ίδρυμα «Η άλλη … Αρκαδία»

Άξιος διάδοχος των Βίνσεντ βαν Γκογκ, Αλμπέρτο Τζακομέττι και Φράσνις Μπέικον, στην τελευταία θεματική της έκθεσης, τις «Αναφορές», ο Χρόνης Μπότσογλου αποτίει φόρο τιμής στους «δασκάλους» του, που με το έργο τους βοήθησαν νεότερους καλλιτέχνες όπως ο ίδιος να συνεχίσουν το δικό τους. Δημιουργεί τα «φανταστικά» πορτραίτα τους, με μια χαρακτηριστική ταπεινότητα αντιστρόφως ανάλογη του βάρους που αυτές οι μεγάλες προσωπικότητες σήκωσαν στους ώμους του για χάρη των μεταγενέστερων. Σε αυτή τη σειρά συναντάμε, επιπλέον, αναπαραστάσεις των Γιαννούλη Χαλεπά, Γιώργου Μπουζιάνη και Chaime Soutine.

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Ο ζωγράφος Βίνσεντ βαν Γκογκ στο φεγγαρόφωτο», 2008. Λάδι σε καμβά, 200 x 100 εκ. Ιδιωτική συλλογή

Την έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος κατάλογος, γραμμένος από την επιμελήτρια Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, εμπλουτισμένος με αναλυτικό χρονολόγιο, μαρτυρίες του ίδιου του Μπότσογλου, φωτογραφικά τεκμήρια, τα περισσότερα εξ’ αυτών αδημοσίευτα. Παράλληλα, τον Αύγουστο, θα πραγματοποιηθούν ξεναγήσεις σε ελληνικά και αγγλικά για το κοινό, εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά διαφορετικών ηλικιών καθώς και ξεναγήσεις για όλη την οικογένεια από τα μέσα Ιουλίου έως τα τέλη Αυγούστου.

Διάρκεια έκθεσης: 2 Ιουλίου – 1 Οκτωβρίου 2023
Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 11.00-15.00 και 18.00-21.00, Δευτέρα 11.00-15.00. Δευτέρα απόγευμα και Τρίτη: κλειστά
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Χώρα, Άνδρος 84500. Τ: 22820 22444. Ε: [email protected]
Επιμέλεια: Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή
Photo credits: © Χριστόφορος Δουλγέρης

Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022), «Γυναίκα στον χώρο του λιοτριβιού», 1983. Λάδι σε καμβά, 180 x 200 εκ. Συλλογή Αθηνάς Αϊδίνη.

Η δεύτερη έκθεση, η οποία θα πραγματοποιηθεί τον Αύγουστο στο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα, επικεντρώνεται στον πρωταρχικό ρόλο του πολλαπλού στη μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη. Τα 90 περίπου έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση προέρχονται αποκλειστικά από τη συλλογή του Ιδρύματος, με τα περισσότερα εξ’ αυτών να εκτίθενται για πρώτη φορά. Πρόκειται για λιθογραφίες, γκραβούρες και κεραμικά που φέρουν την υπογραφή οκτώ εμβληματικών καλλιτεχνών του 19ου και του 20ου αιώνα, οι οποίοι και παθιάστηκαν με τις τεχνικές αυτές: Aristide Maillol (1861-1944), Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901), Henri Matisse (1869-1954), Fernand Léger (1881-1955), Pablo Picasso (1881-1973), Georges Braque (1882-1954), Joan Miró (1893-1983) και Balthus (1908-2001).

Η επιβάτιδα, 1896. Λιθογραφία σε χαρτί Vélin ενσωματωμένη στο λεύκωμα Douze Lithographies, 448/750. Εκτύπωση Mourlot Frères, Παρίσι, και André Thiry, Βρετάνη, έκδοση Librairie Gründ, Παρίσι, 1948. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή

Οι λόγοι που το Ίδρυμα Β. και Ε. Γουλανδρή επέλεξε να κάνει αυτή την έκθεση και να αναδείξει «το πολλαπλό» είχαν να κάνουν και με την πεποίθηση των ίδιων των Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή ότι η τέχνη δεν είναι μόνο η ζωγραφική και η γλυπτική παρά το γεγονός ότι οι τελευταίες είναι που καθιστούν μια συλλογή, όπως αυτή, ως μια εκ των σημαντικότερων στον κόσμο.

Η παρουσίαση των έργων όπως πραγματοποιείται μας δίνει την ευκαιρία να ξαναδιαβάσουμε την ιστορία τους μέσα από δύο προοπτικές. Εξετάζοντας τα ως σύνολο από «Μνήμες Λουσμένες στο Όνειρο» κατά τη λυρική περιγραφή του νομπελίστα συγγραφέα Miguel Ángel Asturias, η οποία και αποτελεί τον τίτλο της συγκεκριμένης έκθεσης. Ακολουθώντας δηλαδή τη γραμμή του «πολλαπλού», απαντώντας σε ερωτήματα σχετικά με το πότε, το πως και το γιατί καταπιάστηκαν οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες μαζί του. Τα πλεονεκτήματα που τους προσέφερε όσον αφορά τις διαφορετικές τεχνικές και τον νέο τρόπο θεώρησης ενός έργου τέχνης, τη μετάβαση από τη μοναξιά του ατελιέ στη χαρά της συνεργασίας και της συλλογικότητας, τη γρηγορότερη διάδοση των δημιουργημάτων τους, τη συνύπαρξη με γραπτά κείμενα πεζογράφων και ποιητών, τον ρόλο-κλειδί συνεργατών-τεχνιτών όπως ο Ambroise Vollard, ο Aimé, η Marguerite και ο Adrien Maeght, ο Tériade, ο Fernand Mourlot και η Suzanne Ramié.

Fernand Léger (1881-1955). Σελίδα από το λεύκωμα «Τσίρκο» 1950. Λιθογραφία σε χαρτί Arches, 36/280. Εκτύπωση Mourlot Frères, Παρίσι, έκδοση Tériade, Παρίσι, για το περιοδικό Verve. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. © ADAGP, Paris 2023 / OSDEETE, Athens 2023

Η δεύτερη προοπτική επιτρέπει στον επισκέπτη να σκύψει πάνω από κάθε έργο ξεχωριστά, να σταθεί στις «μικρές ιστορίες» και ακολουθώντας τη διαδρομή της δημιουργίας του να το εντάξει μέσα στη συνολική πορεία του εκάστοτε καλλιτέχνη δίνοντας έμφαση στην πρωτοτυπία του σε σχέση με την υπόλοιπη παραγωγή. Το άθροισμα αυτών των «μικρών ιστοριών» συμβάλλει σε μια εντελώς νέα προσέγγιση της Ιστορίας της Τέχνης. Μεταξύ άλλων, θα έχουμε την ευκαιρία να θαυμάσουμε ολόκληρα τα λευκώματα, «Οι μαιτρ του σχεδίου» – Aristide Maillol, «Δώδεκα λιθογραφίες» του Lautrec, Τσίρκο του Léger, «Η Θεογονία του Ησίοδου», εικονογραφημένη (στα ελληνικά) από τον Braque, «Ανεμοδαρμένα ύψη» της Emily Brontë, έτσι όπως τα φαντάστηκε ο Balthus. Ενώ θα ανακαλύψουμε τον αποφασιστικό ρόλο που καλλιτέχνες όπως οι Matisse, Picasso και Miró διαδραμάτισαν στην ανάπτυξη της κεραμικής και της χαρακτικής του 20ου αιώνα.

Aristide Maillol (1861-1944). Οι δύο αδελφές, η μία πρόσωπο, η άλλη πλάτη. Λιθογραφία σε υφαντό χαρτί Marais, ενσωματωμένη στο λεύκωμα Les maîtres du dessin – Maillol, 945/1000. Εκτύπωση Draeger Frères, έκδοση Flammarion, Παρίσι, 1948. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή

Ένα λεύκωμα του γαλλικού εκδοτικού οίκου Flammarion το 1948, με έργα σε χαρτί, μεταφερμένα σε λιθογραφίες, του Aristide Maillol, δίνουν την ευκαιρία στο κοινό να ανακαλύψει άγνωστες πτυχές της τέχνης του. Ο Maillol πίστευε στην πολυσχιδή φύση του καλλιτέχνη ο οποίος οφείλει να συνδυάζει τις ικανότητες του με εκείνες του τεχνίτη. Στις λιθογραφίες αυτές συναντά κανείς  ογκώδεις, στέρεες, γλυπτικές και, παράλληλα, γεμάτες πρωτόγνωρο αισθησιασμό γυναικείες σιλουέτες καθώς και την έντονη φρεσκάδα που «αναδύει» το τοπίο.

Η λιθογραφία προσέφερε στον Henri de Toulouse-Lautrec, που ασχολήθηκε μαζί της σε όλη του τη ζωή, μεγάλη ελευθερία έκφρασης, με έργα που πέρασαν στο υποσυνείδητο ως κατ’ εξοχήν σύμβολα της Μπελ Επόκ. Οι λιθογραφίες του αυτές δεν γνώρισαν επιτυχία παρά μόνο μετά τον θάνατο του. Το 1948 οι εκδόσεις Librairie Gründ θα προτείνουν στον Marcel Guérin να επιλέξει δώδεκα από τις πιο γνωστές για να τις επανεκδώσουν. Πρόκειται για λιθογραφίες που αναπαριστούσαν όλα τα αγαπημένα θέματα του Toulouse-Lautrec μεταξύ 1893 και 1899: Τα καφωδεία με τις τραγουδίστριες, τις χορεύτριες και τις ηθοποιούς, τους οίκους ανοχής, τους ιππικούς αγώνες κ.α.

Henri Matisse (1869-1954). Ο εφιάλτης του λευκού ελέφαντα, πλάκα IV του «Τζαζ» 1943-1947. Έγχρωμο στένσιλ σε χαρτί Arches, 172/250. Πρωτότυπη έκδοση, εκτύπωση Edmond Vairel και Draeger Frères, Παρίσι, έκδοση Tériade, Παρίσι, 1947. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. © Succession Matisse, 2023

Οι ψαλιδισμένες μορφές από φύλλα χαρτιού ζωγραφισμένα με γκουάς του Henri Matisse εντυπωσιάζουν τόσο τον Tériade που του προτείνει να δημιουργήσει ένα «βιβλίο-λουλούδι», το οποίο θα συνδυάζει τα κολάζ του καλλιτέχνη με χειρόγραφα κείμενα. Ο τίτλος του λευκώματος «Τζαζ», γιατί για τον Matisse το συγκεκριμένο μουσικό είδος παραπέμπει στη δική του φιλοσοφία: Η σκληρή δουλειά προετοιμασίας που καθιστά το πεδίο ελεύθερο για αυτοσχεδιασμό και αναζήτηση του τέλειου ρυθμού. Το εγχείρημα αυτό των είκοσι εικονογραφήσεων θα αποτελέσει μήτρα των μεταγενέστερων μεγάλων έργων του καλλιτέχνη και θα ασκήσει σημαντική επιρροή στους ομότεχνους του.

Ο πειραματισμός υπήρξε σήμα κατατεθέν του Pablo Picasso, στον οποίον καμία τεχνική, κανένα μέσο, καμία μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης δεν του ήταν άγνωστα. Ανάμεσα τους και η κεραμική. Το 1946 θα ζητήσει από τη Suzanne Ramié, ιδιοκτήτρια ενός εργαστηρίου αγγειοπλαστικής, να τον μυήσει στις παραδοσιακές τεχνικές του ψησίματος και της σμάλτωσης του πηλού. Μέσα σε τριάντα χρόνια ο εμβληματικός Ισπανός θα δημιουργήσει περισσότερα από 3.500 πρωτότυπα έργα από πηλό, επιδιδόμενος σε νέους πειραματισμούς που δεν δίσταζαν να παραβιάζουν τους πολυάριθμους κανόνες των αγγειοπλαστών. Το έργο του στον τομέα αυτό ογκώδες, πληθωρικό, ιδιοφυές. Τα θέματα οικεία: Corrida, φαύνοι, νεκρές φύσεις, φανταστικά ζώα.

Παράλληλα, ο Picasso, ήδη από νεαρή ηλικία έως και το τέλος της ζωής του, θα επιδείξει μεγάλο ενδιαφέρον για τη χαρακτική, μαθαίνοντας όλες τις δυνατές τεχνικές της: Χαρακτική με γλυφίδα, οξυγραφία, πούντα, ακουατίντα, λινογραφία, λιθογραφία. Η πιο αγαπημένη του αναμφίβολα η λιθογραφία την οποία ανακάλυψε και τελειοποίησε στο πλευρό του πολύπειρου τυπογράφου Fernand Mourlot.

Pablo Picasso (1881-1973). Γοτθική κανάτα με φύλλα. 1952. Ζωγραφισμένος και χαραγμένος λευκός πηλός, επισμαλτωμένος εσωτερικά, 89/100. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. © Succession Picasso, 2023

Το 1946 ο Tériade προτείνει στον Γάλλο ζωγράφο και γλύπτη Fernand Léger να φιλοτεχνήσει ένα λεύκωμα με λιθογραφίες ενιαίας θεματολογίας συνοδευόμενες από κείμενα. Έτσι ο Léger δημιουργεί 34 έγχρωμες και 29 μαυρόασπρες πρωτότυπες συνθέσεις και χειρόγραφα κείμενα γραμμένα από τον ίδιο, σαν ένας λογοτεχνικός και καλλιτεχνικός φόρος τιμής στο «Τσίρκο». Το λεύκωμα κυκλοφορεί το 1950 και εκτυπώνεται από τους αδερφούς Mourlot και «παρασύρει» τον αναγνώστη σε έναν κόσμο τρελών χρωμάτων, ακροβατών, κλόουν, σε ένα «ταξίδι» στην χώρα των πανταχού παρόντων κύκλων: «Να πηγαίνετε στο τσίρκο», έγραφε εκείνος, «το τσίρκο σας βγάζει από τις γραμμές, σας φέρνει στους κύκλους. Αυτούς τους κύκλους που θα δείτε ότι θα σας αλλάξουνε τη ζωή».

Το 1932 ο γκαλερίστας Ambroise Vollard ζητά από τον Georges Braque να διαλέξει μια ανθολογία για εικονογράφηση. Εκείνος επιλέγει τη «Θεογονία» του Ησιόδου σαν μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να ανακαλέσει στο έργο του την ελληνική μυθολογία, αντλώντας από τον πλούτο της, με απώτερο στόχο την καθαρότητα των μορφών και την οικουμενικότητα των θεμάτων του. Η εικονογραφημένη από τον Γάλλο καλλιτέχνη «Θεογονία» εκδίδεται τελικά πολύ αργότερα, το 1955, με 16 επιλεγμένες οξυγραφίες -από τα πολυάριθμα σχέδια που έφτιαξε ανάμεσα στο 1932 και το 1935- όπου τα γεμάτη χάρη και φωτεινότητα αραβουργήματα παίρνουν διαδοχικά τις μορφές του ίδιου του Ησίοδου, της Γαίας, της Ήρας, της Αρτέμιδος, της Νίκης, του Ηρακλή και του λιγότερο γνωστού Ζήλου. Το κείμενο είναι γραμμένο στα ελληνικά με τον δέοντα σεβασμό στα λόγια του Ησιόδου, χαρακτηριστικό παράδειγμα για τον τρόπο που στο «πολλαπλό» το εικαστικό έργο ενός καλλιτέχνη συμβιώνει με τα λόγια ενός άλλου.

Georges Braque (1882-1963). Θεογονία 1932-1955. Λεύκωμα με αυθεντική προμετωπίδα έγχρωμου χαρακτικού και 16 ολοσέλιδες οξυγραφίες σε χαρτί Auvergne. Χωρίς αρίθμηση, έκδοση 150 αντιτύπων, εκτύπωση Féquet et Baudier, Παρίσι, έκδοση Adrien Maeght, Παρίσι, 1955. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
© ADAGP, Paris 2023 / OSDEETE, Athens 2023

Ο Braque θα ανακαλύψει, επίσης, τον κόσμο της χαρακτικής, η οποία στα τέλη της δεκαετίας του 1930 θα γίνει το μοναδικό του πάθος. Η πρώτη του γόνιμη συνεργασία γίνεται με τον χαράκτη Maurice Berdon. Ο ζωγράφος θα εμπλακεί προσωπικά στη διαδικασία της εκτύπωσης και της αρίθμησης φτάνοντας στο σημείο να αλλάζει μελάνια κατά τη διάρκεια του τυπώματος. Γεγονός στο οποίο οφείλονται οι διαφορετικοί χρωματισμοί που παρατηρεί κανείς από το ένα δοκίμιο στο άλλο. Μεταπολεμικά θα συνεχίσει την ενασχόληση του με την χαρακτική με την υποστήριξη του Adrien Maeght και των αδερφών Mourlot.

Ο Picasso δεν υπήρξε ο μοναδικός «απείθαρχος μαθητής» όσον αφορά την τέχνη του πολλαπλού. Ο Joan Miro φαίνεται πως «μοιραζόταν» παρόμοιο ταπεραμέντο. Η καθοριστικής σημασίας γνωριμία του με μια οικογένεια εμπόρων τέχνης το 1947, τους Aimé, Marguerite και Adrien Maeght, θα του δώσουν την ευκαιρία να περνάει χρόνο στο ατελιέ χαρακτικής του Aimé στο Σαιν-Πωλ-ντε-Βανς και στο τυπογραφείο του Adrien στο Παρίσι. Ο Καταλανός καλλιτέχνης θα δημιουργήσει περισσότερες από 1.800 πρωτότυπες λιθογραφίες και γκραβούρες. «Για εμένα, η γκραβούρα είναι κορυφαίο μέσο έκφρασης. Υπήρξε ένα μέσο απελευθέρωσης, διεύρυνσης, ανακάλυψης», σχολίαζε. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως στην έκθεση θα παρουσιαστούν αντίτυπα εκτός εμπορίου από τα «Σύνθεση», «Σύνθεση ΙΙΙ» και «Σύνθεση ΙΙΙΙΙΙΙ».

Joan Miró (1893-1983) Σύνθεση ΙΙΙΙ 1965. Οξυγραφία και ακουατίντα σε υφαντό χαρτί BFK Rive, H.C. (δοκίμιο εκτός εμπορίου). Εκτύπωση και έκδοση Adrien Maeght, Παρίσι, 1965. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή © ADAGP, Paris 2023 / OSDEETE, Athens 2023.

Ο Balthus, ανάμεσα στο 1933 και το 1935, αποφασίζει να εικονογραφήσει τα «Ανεμοδαρμένα Ύψη» της Emily Bronte, σχεδιάζοντας με μολύβι περισσότερες από 50 σπουδές-περιγραφές αποσπασμάτων του κειμένου. Μέσα από τη δουλειά του αυτή παραλληλίζει την ιστορία της Cathy και του Heathcliff με τη δικιά του και της μέλλουσας συζύγου του που εκείνη την περίοδο ήταν αρραβωνιασμένη με άλλον. Ορισμένες από τις συγκεκριμένες συνθέσεις του θα εμπνεύσουν κορυφαίους πίνακες του όπως «Η Τουαλέτα της Cathy». Το 1989, ύστερα από πρόταση των εκδόσεων Seguier, θα παρουσιαστούν 12 από εκείνα τα προσχέδια μεταφερμένα σε λιθογραφίες δίπλα σε αποσπάσματα του εμβληματικού μυθιστορήματος.

Joan Miró (1893-1983) Σύνθεση ΙΙΙΙ 1965. Οξυγραφία και ακουατίντα σε υφαντό χαρτί BFK Rive, H.C. (δοκίμιο εκτός εμπορίου) Εκτύπωση και έκδοση Adrien Maeght, Παρίσι, 1965. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. © ADAGP, Paris 2023 / OSDEETE, Athens 2023

Η έκθεση «Μνήμες Λουσμένες στο Όνειρο» συνοδεύεται από δίγλωσσο κατάλογο, στα αγγλικά και τα ελληνικά, τον οποίον έχει συντάξει η επιμελήτρια Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. Είναι εμπλουτισμένος με γλωσσάρι που περιλαμβάνει όλους τους απαραίτητους τεχνικούς όρους για την καλύτερη κατανόηση των έργων και των μεθόδων των καλλιτεχνών, με βιογραφικά σημειώματα των πολύτιμων συνεργατών-τεχνιτών που βοήθησαν τους καλλιτέχνες να διαπρέψουν στην τέχνη του πολλαπλού καθώς και μαρτυρίες για έναν τομέα που δεν έχει λάβει την αναγνώριση που του αξίζει.

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για το κοινό σε ελληνικά και αγγλικά και από τα τέλη Σεπτεμβρίου εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά.

[relart 1]

Διάρκεια: 5 Αυγούστου – 3 Δεκεμβρίου 2023
Ώρες λειτουργίας: Τετάρτη-Πέμπτη & Σάββατο-Δευτέρα 10.00- 18.00-21.00, Παρασκευή 10.00-20.00. Τρίτη κλειστά
Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Αθήνα. Τ: 210 725 2895. Ε: [email protected] | goulandris.gr
Επιμέλεια: Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή
Photo credits: © Χριστόφορος Δουλγέρης