Plasmata ΙΙ: Μια εικαστική νησίδα στη λίμνη των Ιωαννίνων

Οι πρώτες σταγόνες βροχής σχηματίζουν υδάτινες ρυτίδες στην επιφάνεια της λίμνης των Ιωαννίνων. Τα αιωνόβια πλατάνια στέκονται προστατευτικά από πάνω μας σαν μια φυσική ομπρέλα, αναδίδοντας τη μυρωδιά της φρεσκοποτισμένης γης. Από τα φυλλώματα τους, φτάνει το κελάϊδισμα των κοτσυφιών. Τα σκουφοβουτηχτάρια, τα πουλιά-μασκότ της Παμβώτιδας, επιμένουν να κάνουν καταδύσεις σε αναζήτηση τροφής, μα οι γλάροι – οι χαρακτηριστικοί καστανοκέφαλοι γλάροι του υδροβιότοπου – έχουν κουρνιάσει στις μεγάλες σιδερένιες κατασκευές που προβάλλουν από την επιφάνεια της λίμνης.

Αυτά τα πλάσματα, τα έμβια όντα του τοπικού οικοσυστήματος συνομιλούν σε απόλυτη αρμονία με τα «Plasmata ΙΙ – Ιωάννινα»: Τα 19 έργα της πρώτης εικαστικής έκθεσης δημόσιου χώρου της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση εκτός της Αθήνας. Ανθρώπινες δημιουργίες, τροφοδοτούμενες και από την ΑΙ τεχνολογία που δημιουργούν μια νέα, ενδιάμεση ζώνη ανάμεσα στη λίμνη και στο κάστρο των Ιωαννίνων. Μια εικαστική διαδρομή που λειτουργεί σαν εφήμερη συγκολλητική ουσία για το φυσικό περιβάλλον και το αστικό τοπίο.

Τα «Plasmata ΙΙ – Ιωάννινα» δεν είναι μια συνηθισμένη εικαστική παρέμβαση στη δημόσια σφαίρα – και δη στο δημόσιο μιας περιφερειακής πόλης. Είναι, όπως επισημαίνει η καλλιτεχνική διευθύντρια της έκθεσης και διευθύντρια του Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου και ο επιμελητικός διευθυντής της Πρόδρομος Τσιαβός, «μια σειρά από συμβάντα στο δημόσιο χώρο» όπου η τεχνολογία, η φύση και ο άνθρωπος συνιστούν μια δημιουργική οντότητα με, μάλλον, άγνωστη την αφετηρία για ποιος παρεισφρέει σε τι και ποιος οικειοποιείται τι.

Τα «Plasmata II», όπως εκτείνονται σε μια απόσταση δύο (περίπου) χιλιομέτρων του παραλίμνιου μετώπου των Ιωαννίνων επιδρούν ως ένα καλλιτεχνικό οικοσύστημα, αφυπνιστικό για τη σημασία της λίμνης στην πόλη των Ιωαννίνων και την επίδραση στην σημερινή ταυτότητα της, για το πως η ηπειρώτικη παράδοση μπορεί να επαναδιατυπωθεί μέσα από τωρινά αιτήματα και τεχνολογικά εργαλεία, για το πως οι τοπικοί θρύλοι και μύθοι κατασκευάζουν ένα καινούργιο αφήγημα και κυρίως για το πως η φύση λειτουργεί ως πυροδοτικός παράγοντας της μνήμης, άρα και της Ιστορίας. Εξάλλου, τα Ιωάννινα είναι ένας τόπος με πλούσιο πνευματικό, δημιουργικό, πολιτικό παρελθόν, παρέχοντας σχεδόν ανεξάντλητο υλικό για τέτοιες φιλόδοξες διεργασίες.

Η καλλιτεχνική διευθύντρια της έκθεσης και διευθύντρια του Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτη Παναγιωτάκου

Οι Ιωαννίτες δεν πτοούνται από την βροχή και αυτές τις μέρες η πόλη ποτίζεται για ώρες από βαθύγκριζα σύννεφα. Δεν έχεις παρά να μιμηθείς αυτό το παράδειγμα. Η πρώτη ξενάγηση των «Plasmata ΙΙ» συνυπάρχει με το τοπικό κλιματικό ιδίωμα του νοτισμένου χώματος και της πυκνής υγρασίας.

Κι έτσι η εξωπραγματική φιγούρα – έργο της συλλογικότητας των Universal Everything μεταμορφώνεται (σε μια οθόνη) από χρυσό γίγαντα σε προϊστορικό δασύτριχο πλάσμα μέχρι να γίνει φωτιά σκόνη και αέρας. Το βήμα της σταθερό και αποφασιστικό, δίνει τον τόνο για την περιπατητική συνέχεια. Ομπρέλες ανοιχτές, αδιάβροχα σε ζήτηση. Στο δρόμο σου θα βρεθούν κι άλλα πλάσματα.

Η βροχή δεν εμπόδισε τους κατοίκους των Ιωαννίνων να δουν την έκθεση.

Ηθοποιοί και περφόρμερς της πόλης κρύβονται κάτω από ζωόμορφες και φυτόμορφες αμφιέσεις μιλώντας μια γλώσσα ακατάληπτη – εμπνευσμένη από το καρναβαλικό στοιχείο της Ηπείρου και των γύρω περιοχών. Ο Πάνος Σκλαβενίτης έχει φτιάξει ένα πολύχρωμο παγανιστικό κόσμο που ονομάζει Zete (στα αλβανικά σημαίνει ζωή) επαναφέροντας στοιχεία από το έθιμο του πολυφωνικού τραγουδιού.

Το «Zete» είναι το πρώτο από τα 19 έργα και μια από τις 11 νέες αναθέσεις έργων που ‘ξεδιψούν’ από τις πηγές των Ιωαννίνων, δηλαδή αξιοποιούν την εντοπιότητα, αντλούν από τον τοπικό πολιτισμό και, όπως σημειώνει η κ. Παναγιωτάκου, «είχαν ως προϋπόθεση να γεννηθούν μέσα από την ίδια την πόλη. Για εμάς ήταν ζητούμενο οι Γιαννιώτες να αναγνωρίζουν τι δουλειά έχουν αυτά τα έργα εδώ. Έχει τεράστια σημασία η σύνδεση με τον τόπο».

Στους διαδρόμους του καταφυγίου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου για το έργο “Μάνα”.

Η σύνδεση της ίδιας με τον τόπο είναι επίσης δεδομένη, αφού εκτός από διευθύντρια της έκθεσης, συμμετέχει και ως συν-δημιουργός του «Μάνα» (μαζί με το Μανώλη Μανουσάκη), μιας εικαστικής και ηχητικής εγκατάστασης που την επανατοποθετεί στη γενέτειρα της, τα Γιάννενα. Γέννημα θρέμμα της πόλης, κόρη μιας ακαδημαϊκού ταυτισμένης με την πνευματική ζωή των Ιωαννίνων, της Ελένης Κουρμαντζή, η Αφροδίτη Παναγιωτάκου παραδίδει ένα έργο, συναισθηματικά φορτισμένο από το ευρύ αλλά κυρίως προσωπικά καταγωγικό στοιχείο, αποτίνοντας φόρο τιμής στην γυναίκα που μεγάλωσε εκείνη και τ’ αδέρφια της «με το σκεπτικό πως αν είσαι από τα Γιάννενα αυτό κάτι σημαίνει».

Στους δαιδαλώδεις διαδρόμους ενός καταφυγίου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που έμενε κλειστό για δεκαετίες, αποκομμένο από την ζωή της πόλης – και τώρα ανοίγει για πρώτη φορά στο κοινό – η Παναγιωτάκου μοιάζει σαν να περιπλανιέται στους διαδρόμους της μνήμης και του προσωπικού της βιώματος. Ήχοι ταυτισμένοι με τα Ιωάννινα (από το κελάϊδισμα των πουλιών ως τον ήχο της βροχής στον τσίγκο) και ήχοι ταυτισμένοι με το οικογενειακό βίωμα – την αφήγηση της μητέρας της Ελένης και το δημοτικό τραγούδι του παππού της Τάκη Κουρμαντζή – δίνει μια διευρυμένη ερμηνεία της έννοιας «μάνα» που αγγίζει τον τόπο, τη λίμνη, τη φύση ως μήτρα και την ίδια ώρα μιλά για τη φυσική μήτρα, την παρουσία της μητέρας. «Στα Γιάννενα δεν είμαι η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, είμαι η κόρη της Κουρμαντζή, γι’ αυτό και δεν κάνουμε μια έκθεση, αλλά βρίσκουμε έναν τρόπο να πω ένα δημόσιο ευχαριστώ για ό,τι μου έχει δώσει αυτή η πόλη» εξηγεί. «Ήθελα να ξαναγεννηθώ στα Γιάννενα και νομίζω πως μέσα από αυτήν την προσπάθεια όλη η ομάδα του Ιδρύματος ξαναγεννιέται».

Ουρές αναμονής για το έργο “Μάνα” της Αφροδίτης Παναγιωτάκου και του Μανώλη Μανουσάκη έξω από το καταφύγιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στην συλλογή των «Πλασμάτων» πρωταγωνιστούν και πρωτίστως διακρίνονται έργα που συνομιλούν ποιητικά ή και ευθέως με τον τόπο και τις παραδόσεις του. Εκτός από το «Μάνα» και το «Zete», είναι η «Μέδουσα» της Κατερίνας Κομιανού, ένας κράμα ψηφιακού έργου και υδρόβιου μπρούτζινου γλυπτού που θαρρείς πως έχει ξεβραστεί σαν πτώμα στις όχθες της λίμνης.

Η «Μέδουσα» επιδιώκει να λειτουργήσει ως σκληρή υπόμνηση στο φαινόμενο της γυναικοκτονίας, αφού μια τέτοια ήταν ο πνιγμός της κυρά Φροσύνης και ακόμα 17 Γιαννιωτισσών στα 1801 με εντολή του πανίσχυρου, τότε, Αλή Πασά.

Το τείχος του Ιτς Καλέ κοσμείται από το υπερμέγεθες γλυπτό της Μαρίας Βαρελά.

Είναι, ακόμα, το υπερμέγεθες γλυπτό της Μαρίας Βαρελά που ακολουθεί τα παραδοσιακά μοτίβα της γιαννιώτικης αργυροτεχνίας (φιλιγκράνα, δηλαδή τη συρματερή τεχνική) και κεντητικής (πιρπιρί, το βαρύτιμο αμάνικο πανοφώρι των γυναικών των Ιωαννίνων). Με τον τίτλο «Filo», το έργο εφαρμόζει σαν τατουάζ στα τείχη του κάστρου Ιτς Καλέ ως «πρόσληψη δύο τεχνικών που συνθέτουν έναν ολόκληρο κόσμο ο οποίος χάνεται και αφορούν στο γυναικείο σώμα», καθώς η ίδια σημειώνει. Λίγα μέτρα χωρίζουν το γλυπτό από την είσοδο του υπέροχου Μουσείου Αργυροτεχνίας, στο προμαχώνα του κάστρου.

Εκεί σε μια μακρόστενη, πετρόχτιστη σήραγγα όπου διέμεναν οι φύλακες του κάστρου, η γυναικεία ομάδα Maenads έχουν δημιουργήσει το «Passing» μια επιβλητική ηχητική εγκατάσταση για το ηπειρώτικο μοιρολόϊ. Οι γυναικείες φωνές που σέρνουν τη χορωδία αντιλαλούν στους πέτρινους τοίχους, χάρη σε μια ηχογράφηση της οικογένειας Κώτσου με μακρά παράδοση στο ηπειρώτικο μοιρολόϊ. Οι ανθρώπινες φωνές αναμειγνύονται με ψηφιακές, δημιουργώντας μια πολυκάναλη ηχογράφηση, η οποία κάθε φορά δίνει ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Ανεβαίνοντας το μονοπάτι του προμαχώνα, με τον πορφυρό φωτισμό να βάφει τα βήματα και το βλέμμα σου, διανύεις μια πορεία που μοιάζει με πέρασμα «κυριολεκτικά αλλά και μεταφορικά αφού το μοιρολόι δεν είναι παρά ένα κάλεσμα στο πέρασμα από τη ζωή προς το θάνατο», παρατηρούν οι Maenads.

Το ηπειρώτικο μοιρολόϊ αντηχεί στη σήραγγα του προμαχώνα του Κάστρου.

Στα μισά της διαδρομής, η Μαρία Λουϊζου, μετά από πολύμηνη εκπαίδευση στην τεχνική της μεγάλης κλίμακας κεραμικής, παρουσιάζει το έργο «Six breaths per minute», μια εγκατάσταση από κεραμικά γλυπτά που δεν λειτουργούν παρά ως κοστούμια και προστατευτικά κουκούλια για τραγουδίστριες που ερμηνεύουν τραγούδια για το μύθο και το θρύλο. Στο ίδιο περίπου ύψος, μια γλυπτική εγκατάσταση, σαν ποιητική μακέτα της λίμνης με το όνομα «Παμβώτις» από την Στεφανία Στρούζα σχολιάζει τις χημικές μεταβολές στο νερό της λίμνης – φυσικά ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης παρέμβασης στην περιοχή – που οδηγούν στην έλλειψη οξυγόνου για το υδρόβιο οικοσύστημα και μετατρέπουν τη λίμνη σε ένα πράσινο χυλό.

Παμβῶτις σημαίνει «αυτή που τρέφει τους πάντες»: Μια γλυπτική εγκατάσταση από την Στεφανία Στρούζα.

Ίσως το μόνο έργο που δεν αποτελεί απευθείας ανάθεση για την έκθεση των «Πλασμάτων II» κι όμως ενσωματώνεται θαυμάσια από το τοπίο και την φιλοσοφία της έκθεσης είναι το βίντεο εγκατάσταση του Τζον Τζέραρντ «Flera». Μια φλεγόμενη σημαία ανεμίζει, καθώς η στάθμη του νερού ανεβαίνει. Η οθόνη του Τζέραρντ είναι τοποθετημένη στις όχθες της λίμνης, στηριγμένη πάνω σε ένα υδάτινο πλατό. Τρία επίπεδα νερού, φυσικά και σε αναπαράσταση, συνυπάρχουν μεταδίδοντας ένα σήμα κινδύνου για την κλιματική κρίση – η οποία σε μεγάλο βαθμό πλήττει τους ωκεανούς και τα θαλάσσια οικοσυστήματα.

Η αρχική σκέψη της επιμελητικής ομάδας ήταν το έργο να τοποθετηθεί μέσα στη λίμνη, ιδέα που εγκαταλείφθηκε αναλογιζόμενη το περιβαλλοντικό κόστος – στοιχείο που θα συγκρουόταν με τον θεματικό πυρήνα του.

Το βίντεο εγκατάσταση του Τζον Τζέραρντ «Flera» σε συνομιλία με το γιαννιώτικο τοπίο.

Η διαλογική σχέση με την πόλη δεν προκύπτει μόνο από τα βασικά έργα της έκθεσης, αλλά και από την ενδελεχή διαδικασία παρατήρησης του παραλίμνιου μετώπου. Χάρη σε αυτήν την τακτική έχουν προκύψει ακόμα δέκα σταθμοί που, είτε οικειοποιούνται υπάρχοντα γλυπτά (το συνταρακτικό «Δάκρυ» του Χρήστου Λάμπρου, το «Πουλί στη λίμνη» του Χρήστου Ρηγανά, την προτομή του Διονύσιου Φιλόσοφου των γλυπτών Γιώργου Μήτση και ΄Αλμπερτ Κάσι), είτε εντοπίζουν υποφωτισμένα σημεία του τείχους δημιουργώντας ένα μεγεθυντικό φακό στις μικροιστορίες του παραλίμνιου μετώπου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της σκέψης, μια παλιά σκάλα που κάποτε οδηγούσε από την όχθη της λίμνης στην κορυφή των τειχών του κάστρου. Η σκάλα αυτή, σήμερα είναι αόρατη, θαμμένη κάτω από άπειρα φύλλα κισσού, χωρίς αυτό να ακυρώνει την παρουσία της ή τον σκοπό που επιτελούσε. Αντίστοιχα, ο κισσός έχοντας για δεκαετίες σκάψει και διεισδύσει στην πέτρινη επιφάνεια του τείχους, αποτελεί πια ένα δομικό στοιχείο του σε βαθμό που η όποια προσπάθεια αφαίρεσης του μπορεί να σημάνει και την κατάρρευση του τείχους. Παρόμοια σημεία της ώσμωσης φύσης – πόλης φωτίζονται διακριτικά. Και στους δέκα σταθμούς αναγνωρίζουμε και ανακαλύπτουμε υφιστάμενα «πλάσματα» της παραλίας των Ιωαννίνων σε μια προσπάθεια, όπως σημειώνει η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, «να δείξουμε στην πόλη αυτά που δεν ξέρει για τον εαυτό της».

Από την συνέντευξη Τύπου για τα “Plasmata II – Ιωάννινα”: (από αριστερά) Δάφνη Δραγώνα, Πρόδρομος Τσιαβός, Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Γιώργος Τζιρτζιλάκης.

Έτσι, το παραλίμνιο μέτωπο των Ιωαννίνων στο οποίο εγκαθίστανται τα «Plasmata ΙΙ» δεν είναι μόνο ένα τοπίο κινηματογραφικής γοητείας, αλλά και μια ποιητική αφετηρία, σύμφωνα με τον επιμελητικό διευθυντή του εγχειρήματος, Πρόδρομο Τσιαβό. «Μιλάμε για την ποιητική έννοια της λέξης ‘παρά’, δηλαδή για την σχέση μέσα από την συνύπαρξη. Μια συμβιωτική σχέση που έχει μέσα της την έγνοια, την προστασία, την αγάπη, το νοιάξιμο αλλά και την σκληρότητα, την πέτρα. Όλα αυτά, ίσως, προτείνουν ένα μοντέλο για την κατανόηση της τεχνολογίας και τον σχεδιασμό της ο οποίος δεν είναι ηγεμονικός, αλλά έχει τον χαρακτήρα μιας αγκαλιάς».

Στο ίδιο ποιητικό πεδίο και ο επιμελητικός σύμβουλος της έκθεσης και επίκουρος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Γιώργος Τζιρτζιλάκης ο οποίος, στη διάρκεια μιας από τις πολυάριθμες νυχτερινές επισκέψεις του στα έργα, συναντήθηκε με κοπάδια πυγολαμπίδων – πλάσματα της λίμνης κι αυτά. «Ο Παζολίνι είχε πει ότι θα θυσίαζε όλη την εταιρεία παραγωγής ρεύματος για να δει μία πυγολαμπίδα. Εννοώντας ότι η τεχνολογία που φέρνει το ηλεκτρικό καταστρέφει το αρχέγονο φως. Η έκθεση αυτή, όμως, ξαφνικά δείχνει ότι πυγολαμπίδες υπάρχουν χωρίς να παραγκωνιστεί η τεχνολογία».

Ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου.

Ο όρος της συνύπαρξης επαληθεύεται με κάθε τρόπο σε όλες τις φάσεις της δημιουργίας των «Plasmata ΙΙ – Ιωάννινα». Η Αφροδίτη Παναγιωτάκου τονίζει πως στο εγχείρημα συμμετείχε και εργάστηκε πλήθος κατοίκων της πόλης γιατί ήταν «θέμα αρχής να συνεργαστούμε με Γιαννιώτες» την ώρα που στην έρευνα για τη δημιουργία των έργων συνέβαλαν δεκάδες επιστήμονες και άνθρωποι των γραμμάτων της περιοχής που μπορούσαν να διαφωτίσουν τους καλλιτέχνες. «Νομίζω πως δεν ήρθαμε στα Γιάννενα αλλά γυρίσαμε. Και επιθυμούμε να δημιουργήσουμε μια σχέση ώστε να θέλετε να μείνουμε» τονίζει χαρακτηριστικά απευθυνόμενη στον κόσμο της πόλης· αποκαλύπτοντας πως στην καρδιά της Ηπείρου γεννιέται μια νέα έδρα για το ΄Ιδρυμα Ωνάση.

Η ιδέα των «Plasmata ΙΙ» στα Ιωάννινα γεννήθηκε το 2021, όπως αποκαλύπτει ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, ανακαλώντας τις πρώτες συζητήσεις με τον τότε δήμαρχο της πόλης και κορυφαία μορφή των Ιωαννίνων, Μωϋσή Ελισάφ. Σήμερα, το Ίδρυμα Ωνάση μοιάζει να συμβάλλει στο όραμα του για την πόλη.

Ο κ. Παπαδημητρίου ξεκαθάρισε πως το Ίδρυμα δεν βρέθηκε στα Ιωάννινα μόνο χάρη στους δεσμούς της Διευθύντριας Πολιτισμού του με την πόλη. Όπως με γλαφυρότητα παρατηρούσε και ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης, η χειρονομία των «Plasmata ΙΙ», ήταν μια σχεδόν… αναρχική πράξη αφού «ο πολιτισμός έχει στραφεί στο Αιγαίο, κάτι που αποτελεί σχεδόν μια κατάσταση νεύρωσης. Αυτή η έκθεση, λοιπόν, άλλαξε λίγο τον προσανατολισμό μας για να δούμε, επιτέλους, τι συμβαίνει και στα ψηλά βουνά».

Στο κτήριο των Σφαγείων διοργανώνονται πολλές από τις παράλληλες εκδηλώσεις της έκθεσης.

Η έκθεση θα συνεχίσει για τρεις ακόμα εβδομάδες, μέχρι και τις 9 Ιουλίου, διανθισμένη από συζητήσεις και διαλέξεις, από μια σειρά εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά και ενήλικες, συναυλίες και dj sets από το Movement Radio σε συνεργασία με όλους τους επαγγελματίες της dj της πόλης.
Η φήμη της, ωστόσο, είναι κιόλας υπερτοπική – καθώς ό,τι αναφέρεται στο τοπικό μιλάει ακαριαία για το παγκόσμιο. Κατά τα εγκαίνια της έκθεσης δημοσιογράφοι από την Ευρώπη (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία), την Κίνα και αλλού βρέθηκαν στα Ιωάννινα για να καταγράψουν το γεγονός. Τα πλάσματα της λίμνης φτιάχτηκαν για να ζήσουν κοντά όσο και μακριά. Αν και ο Γιαννιώτης ποιητής Γιάννης Δάλλας, η φωνή του οποίου ακούγεται στο έργο «Μάνα», επαναλαμβάνει: «Απάνω από την προαιώνια λίμνη, εδώ μου τάχθηκε να ζήσω».