Οι Πόντιοι της Ελευσίνας αφηγούνται το παρελθόν τους

Στα Ποντιακά «ρίζα μ’» – όπως εξηγεί η Σοφία Κοσμίδη, πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων της Ελευσίνας «Νέα Τραπεζούντα» – δεν σημαίνει η ρίζα του δέντρου, το όργανο του φυτού που εισχωρεί βαθιά στο χώμα, αλλά απεναντίας, μεταφράζεται ως τα κλαδιά του δέντρου που θ’ απλωθούν και θα φτιάξουν ένα δέντρο γερό, ψηλό και δυνατό. Ποιητική αδεία, λοιπόν, η «ρίζα μ’» παραπέμπει στον απόγονο, στο μέλλον της γενιάς ενός γενεαλογικού δέντρου. Κι έτσι όπως περπατάς κάτω από την σκιά των γηραιών ευκαλύπτων στην «Όαση», το εγκαταλελειμμένο camping της Ελευσίνας, ακριβώς δίπλα στον οικισμό των Ποντίων – αντιλαμβάνεσαι καλύτερα την έννοια της λέξης. Και το γιατί η νέα site specific παράσταση της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα και της Γιολάντας Μαρκοπούλου  «Ε_φυγα Πόντος» θα φιλοξενηθεί εκεί, μέσα στο δάσος.

Η Σοφία Κοσμίδη, πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων της Ελευσίνας πρωταγωνιστεί στην παράσταση.

Εννιά χρόνια μετά το «Έφυγα» στο Συνεργείο του Μεταξουργείου με τις ιστορίες των μεταναστών από τη Μέση Ανατολή και τέσσερα χρόνια μετά το «Ε_φυγα Μικρασία» για την κοινότητα Μικρασιατών στην Ελευσίνα, η Μαρκοπούλου επιμένει να αναζητεί ιστορίες μετακίνησης, προσφυγιάς, βίαιης μετεγκατάστασης αλλά και ιστορίες ενσωμάτωσης κι αποδοχής. Αυτή τη φορά, η παράσταση θα στηριχτεί σε ιστορίες ζώντων, σε γεγονότα της πιο πρόσφατης ιστορίας και σε ανθρώπους που, παρά τον βάναυσο και περιπετειώδη διωγμό τους από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου, επιθυμούσαν βαθιά να βρεθούν στην Ελλάδα. «Η διαφορά με την παράσταση για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες είναι πως εδώ μιλάμε για μια ιστορία βιωμένη από τους ίδιους τους ανθρώπους που μας μιλούν, αφηγούνται ένα τραύμα πρόσφατο. Όπως επίσης και ότι μιλάμε για ανθρώπους για τους οποίους η Ελλάδα ήταν ο ιδεατός προορισμός τους, η ουτοπία τους» λέει η σκηνοθέτρια της παράστασης που, όπως παραδέχεται δεν ήξερε πολλά για την ιστορία ξεριζωμού των Ποντίων.

Κι έτσι, όταν επέστρεψε στην Ελευσίνα για το νέο εγχείρημα, αφέθηκε να γνωρίσει τους Ποντίους, ν’ ακούσει τις αφηγήσεις τους «αγνή και καθαρή χωρίς να έχω επηρεαστεί από τις ιστορικές καταγραφές». Μετά από τρεις μήνες συναντήσεων με οικογένειες Ποντίων και συλλογή μαρτυριών, το παζλ της Ιστορίας άρχισε να συντίθεται και μαζί να δημιουργείται αυθόρμητα η δραματουργία της παράστασης: Ένα διαγενεακό αφήγημα που αρχίζει στις αρχές του 20ου αιώνα με το κίνημα των Νεότουρκων να ξεριζώνει πληθυσμούς από τις περιοχές του Πόντου και να τις οδηγεί σε πορείες θανάτου, ν’ ακολουθεί ο βίαιος διωγμός με εντολή Στάλιν από τις στέπες του Καυκάσου προς το άγονο νότιο Καζακστάν. Η εξορία μέσα στα εμπορικά τρένα που αποδείχθηκαν τρένα θανάτου για εκατοντάδες από αυτούς, αφού κανείς δεν πρόφταινε να θάψει τους δικούς του· απλώς άνοιγαν τις πόρτες και πετούσαν τα άψυχα κορμιά τους έξω από το βαγόνι. Οι περισσότεροι από εκείνους που επιβίωσαν κατάφεραν να μετεγκατασταθούν στο Καζακστάν ενώ από την δεκαετία του 1960 και μετά αναχωρούσαν για την Ελλάδα.

Οι Πόντιοι της Ελευσίνας εγκαταστάθηκαν στην “‘άγονη γραμμή” της πόλης,

Το 1965 αρχίζουν να φτάνουν οι πρώτοι Πόντιοι στην Ελευσίνα. Τους δόθηκε ένας χώρος στις παρυφές της Ελευσίνας, «στην άγονη γραμμή», «σ’ ένα βαλτότοπο», όπως εξηγούν στις μαγνητοσκοπημένες συνεντεύξεις τους. Η κυρία Μαργαρίτα και η οικογένεια της είχε βρεθεί σε μια καινούργια «στέπα». «Παντού χωράφια» λέει· «μέσα σε μια αλάνα στρώσαμε τα κρεβάτια μας». Έκτοτε, θα ξεκινούσε ένας καινούργιος αγώνας επιβίωσης. Από τα σπίτια που χτίζονταν τη νύχτα με το τέχνασμα της «παράγκας» για να ξεγελούν την Αστυνομία, την προσπάθεια ενσωμάτωσης, το ρατσισμό της νέας πατρίδας, την ισχυρή παράδοση που τους κράτησε ενωμένους και ακόμα τους κρατάει.

Η παράσταση παρακολουθεί καθέναν από αυτούς τους σταθμούς ζωής τους: Από τον ξεριζωμό, την εξορία και τη μαρτυρική διαδρομή ως την δύσκολη προσαρμογή στην Ελευσίνα. «Δημιουργήσαμε μια γειτονιά από το μηδέν, χωρίς φως, χωρίς νερό. Αλλά τώρα που το σκέφτομαι δεν στερηθήκαμε κάτι. Κι αν κάτι σίγουρα δημιουργήσαμε είναι χαρούμενα σπίτια. Ζήσαμε αγαπημένα και με σεβασμό για τον άλλο» λέει η Σοφία Κοσμίδη. Οι γονείς της γεννήθηκαν στον Καύκασο. Στην Ελευσίνα έφτασαν όταν εκείνη ήταν 5.5 ετών. Σήμερα είναι 64 με τρία παιδιά και πολλά εγγόνια.

Πίσω στην δεκαετία του ’60 τα παιδιά των Ποντίων διώχθηκαν από τα σχολεία της πόλης, με τη σύμφωνη γνώμη πολλών γονιών της υπόλοιπης κοινότητας.

Άνθρωποι συνδεδεμένοι με τη γνώση – αρκεί να θυμίσουμε το φημισμένο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας – έδωσαν προτεραιότητα στη μάθηση, με τους γηραιότερους της κοινότητας να επιμένουν πως τα παιδιά των Ποντίων έπρεπε φοιτήσουν στο ίδιο σχολείο με τα υπόλοιπα παιδιά της Ελευσίνας. Δεν ήταν εύκολο. Η Κοσμίδη θυμάται, μετά από δεκάδες παρενοχλήσεις, να βάζει το πρόσωπο της συμμαθήτριας στις γραμμές του τρένου που την αποκαλούσε συστηματικά «Ρωσάκι» και «Τουρκάκι». «Μέναμε σε ένα αντίσκοινο, νοικοκυρεμένο μεν αλλά αντίσκοινο, η μητέρα μου ήταν υπάλληλος σε παγοποιείο κι όμως κατάφερε να μας εξασφαλίσει δάσκαλο για να ανταποκριθούμε στα μαθήματα του ελληνικού σχολείου. Βλέπετε, ο παππούς μου ήταν επίσης δάσκαλος κι αυτό ήταν κάτι που δεν μπορούσε να ξεχάσει. Ούτε εμείς μπορούσαμε να ξεχάσουμε ποιοι ήμασταν».

Μα κι άλλες Πόντιες γυναίκες της Ελευσίνας θυμούνται πως «στο σχολείο μας κατηγορούσαν πως δεν ήμασταν καθαροί. Φυσικά, κανείς δεν μας ρώτησε από πόση λάσπη έπρεπε να περάσουμε τις βροχερές ημέρες μέχρι φτάσουμε μέχρι εκεί». Τελικά, οι άλλοι γονείς της πόλης εξεγέρθηκαν και κατάφεραν να διώξουν τα παιδιά των Ποντίων από το σχολείο. «Μόνο ένας άνθρωπος αντιστάθηκε, ένας εργάτης σιδήρου από την Κρήτη, ο Μύρων Μαραγκάκης. Ζει ακόμα στα 96 του χρόνια και πάντα θα τον μνημονεύω» λέει η πρόεδρος του Ποντιακού Συλλόγου της πόλης. Σήμερα, 60 χρόνια μετά το πρώτο κύμα εγκατάστασης Ποντίων, η κοινότητα είναι μια από τις πιο κραταιές στην πόλη, μετρώντας περί τα 2.500 άτομα (ενώ στη γειτονική Μαγούλα οι Πόντιοι υπολογίζονται στις 2.000).

Μέλη της κοινότητας των Ποντίων της Ελευσίνας, από όλες τις γενιές, αναλαμβάνουν ρόλο experts στο “Ε_φυγα Πόντος”.

Από αυτούς, στην παράσταση της 2023 Ελευσίς θα συμμετέχουν περί τα 40 άτομα, από επτάχρονα παιδιά έως ηλικιωμένοι 90 ετών. «Η διαδικασία της έρευνας λειτούργησε, σε κάποιες περιπτώσεις, σαν μια συλλογική εξομολόγηση. Παιδιά άκουγαν για πρώτη φορά τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους να αφηγούνται τα δεινά που πέρασαν. Άλλα πήραν, για πρώτη φορά, στα χέρια τους φωτογραφίες των προπαππούδων τους. Λες και γίναμε η αφορμή για να συνομιλήσουν οι γενιές του τόπου. Γιατί όσο κι αν επικοινωνούν χορεύοντας ή μαθαίνοντας λύρα, τόσο τους ήταν δύσκολο να ομολογήσουν τις κακουχίες που έζησαν στα παιδιά και στα εγγόνια τους. Έχουμε καταγράψει μαρτυρίες όπου εγγόνια κλαίνε στην αγκαλιά της γιαγιάς τους ακούγοντας την να μιλάει για τα βιώματα της. Μοιραστήκαμε μαζί τους στιγμές μεγάλης φόρτισης», εξηγεί η Γιολάντα Μαρκοπούλου.

Οι οκτώ από τους 40 συμμετέχοντες θα λειτουργήσουν ως experts λαμβάνοντας μέρος στην αφηγηματική και παραστατική διαδικασία ενώ περισσότεροι από 30 θα χορέψουν τον περίφημο πυρρίχιο χορό, τον πολεμικό χορό των Ποντίων. Οι συντελεστές της παράστασης λένε πως οι Πόντιοι μεταμορφώνονται όταν χορεύουν καθώς αισθάνονται πως έτσι συνδέονται με τους προγόνους και τα τραύματα τους. «Γι’ αυτό και αισθάνονται μεγάλη ευθύνη όταν διδάσκουν τους χορούς στις επόμενες γενιές» προσθέτει η Μαρκοπούλου.

Στο «Ε_φυγα Πόντος» θα συμμετέχει και ο πολύ γνωστός λυράρης Ηλίας Υφαντίδης, ο οποίος παρότι δεν ζει στην Ελευσίνα είναι εξαιρετικά δραστήριο μέλος του Συλλόγου της. Και είναι ένας από τους ανθρώπους που έχουν διατηρήσει μικρές υπομνήσεις της μεταναστευτικής περιπέτειας των προγόνων τους: Ο ίδιος έχει ακόμα την ραπτομηχανή της γιαγιάς του, την οποία εκείνη δεν αποχωρίστηκε από τον Καύκασο – ούτε υπό την απειλή του όπλου ενός Ρώσου στρατιώτη. Και ήταν αυτή που έθρεψε την οικογένεια όταν, μετά βασάνων, έφτασαν στο Καζακστάν.

Το εγκαταλελειμμένο, από καιρό, camping της «Όασης» και τα ερειπωμένα κτίσματα του θα γίνουν το σκηνικό αυτής της αφήγησης, ιδανικό τοπίο σύμφωνα με την Γιολάντα Μαρκοπούλου, αφού «συμβολίζει τα σπίτια που αυτοί οι άνθρωποι άφησαν πίσω και από την άλλη το δέσιμο τους με τη φύση. Η προσφυγιά τους έφερε κοντά στη φύση, κατά τις μετακινήσεις τους στάθμευαν συχνά σε δάση, οπότε θεωρήσαμε πως η εμπειρία τους μπορεί να ειπωθεί ιδανικά μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον».

“Η εμπιστοσύνη που μας έδειξαν οι άνθρωποι της Ποντιακής κοινότητας δεν είναι αυτονόητη. Όμως κι εμείς θεωρήσαμε και πάντα θεωρούμε βασικό να εμβαθύνουμε στις σχέσεις για να μπορέσουμε να μιλήσουμε εκ μέρους αυτών των ανθρώπων. Έγνοια μας είναι ν’ ακουστεί η φωνή τους όπως είναι και να νιώσουν ασφάλεια” εξηγεί η σκηνοθέτρια Γιολάντα Μαρκοπούλου.

Από το 2017, οπότε και ξεκίνησε την έρευνα για τη μικρασιατική κοινότητα μέχρι και σήμερα, η Ελευσίνα έχει γίνει ένας τόπος εργασίας και στενών σχέσεων για την σκηνοθέτρια και τους συνεργάτες τους. Ακόμα ανταποκρίνονται σε καλέσματα φίλων Μικρασιατών που απέκτησαν κι όπως όλα δείχνουν μια παρόμοια σχέση έχει ξεκινήσει να χτίζεται με την κοινότητα των Ποντίων. «Η εμπιστοσύνη που μας έδειξαν οι άνθρωποι της Ποντιακής κοινότητας δεν είναι αυτονόητη. Όμως κι εμείς θεωρήσαμε και πάντα θεωρούμε βασικό να εμβαθύνουμε στις σχέσεις για να μπορέσουμε να μιλήσουμε εκ μέρους αυτών των ανθρώπων. Έγνοια μας είναι ν’ ακουστεί η φωνή τους όπως είναι και να νιώσουν ασφάλεια. Αυτό είναι το φοβερό που μας διδάσκει η τέχνη, το πόσο πολύτιμο εργαλείο διαλόγου, καλλιέργειας ανεκτικότητας και συναισθημάτων είναι», σημειώνει.

Γιολάντα Μαρκοπούλου: Κι εγώ ως απόγονη Μικρασιατών προσφύγων μπορώ να πω με σιγουριά πως αν όλοι, οι τόσο διαφορετικοί, μεταξύ μας, άνθρωποι μπορούσαμε να καθίσουμε σε ένα τραπέζι θα ανακαλύπταμε ότι μας συνδέουν πολύ περισσότερα από όσα μας χωρίζουν

Στην τρίτη της πια προσπάθεια ν’ ακούσει και να αποτυπώσει ιστορίες προσφύγων μέσα από το concept του «Έφυγα» (δημιουργώντας πια μια τριλογία) η Μαρκοπούλου έχει βεβαιωθεί πως δεν υπάρχει καμιά οικογένεια που δεν κρύβει μια δραματική ιστορία μετακίνησης στο παρελθόν της. «Κι εγώ ως απόγονη Μικρασιατών προσφύγων έχω κληρονομήσει αυτά τα βιώματα και μπορώ να πω με σιγουριά πως αν όλοι, οι τόσο διαφορετικοί, μεταξύ μας, άνθρωποι μπορούσαμε να καθίσουμε σε ένα τραπέζι θα ανακαλύπταμε ότι μας συνδέουν πολύ περισσότερα από όσα μας χωρίζουν. Και πως η ένωση και η συνεργασία είναι ο μοναδικός δρόμος για μια πραγματική και γόνιμη αλλαγή».

Η Γιολάντα Μαρκοπούλου σκηνοθετεί την παράσταση.

Μετά από έξι χρόνια στην Ελευσίνα, έχοντας γνωρίσει την καλλιτεχνική διεύθυνση της 2023 Ελευσίς Πολιτιστικής Πρωτεύουσας τόσο στα χέρια της Κέλλυς Διαπούλη όσο και τώρα στον οραματικό σχεδιασμό του Μιχαήλ Μαρμαρινού, η Γιολάντα Μαρκοπούλου μιλάει για μια πόλη «τόσο κοντά και τόσο μακριά από την αθηναϊκή ζωή, που όμως συνοψίζει ολόκληρη την χώρα. Αν γνωρίσεις την Ελευσίνα είναι σαν να έχεις γνωρίσει μια μικρογραφία της Ελλάδας. Και είναι μαγικό που αυτό μπορεί να το περικλείει μια πόλη, με τόσες αντιφάσεις όπως και η ίδια η χώρα. Ας μην ξεχνάμε που πατάμε, ας μην ξεχνάμε πως η Ελλάδα είναι και τα έθιμα και οι πρόγονοι της, οι μετανάστες της, οι οικογένειες της, οι παραδόσεις της, η θρησκεία της. Είμαστε και αυτό, αντιπροσωπεύουμε και αυτό το κομμάτι γι’ αυτό και δεν πρέπει να κλείνουμε τα μάτια όταν το συναντάμε».