Συν & Πλην: «Βατράχια» στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου

Τα Λήναια ήταν μια γιορτή που δινόταν προς τιμή του Διονύσου – υπολογίζεται στην καρδιά του χειμώνα – στην πόλη της Αθήνας. Το 405 π.Χ. εκεί πρωτοπαίζονται (και βραβεύονται) οι «Βάτραχοι» του Αριστοφάνη. Η στιγμή μόνο τυχαία δεν είναι. Βρισκόμαστε κοντά στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου – έχει προηγηθεί η τελευταία νίκη των Αθηναίων στη ναυμαχία των Αργινουσών, αλλά δεν έχει γραφτεί το οδυνηρό τέλος της 30ετούς σύγκρουσης: Η πανωλεθρία τους στους Αιγός ποταμούς, στα Δαρδανέλλια όπου ο αθηναϊκός στόλος καταστρέφεται ολοσχερώς και η ήττα της πόλης, σηματοδοτεί την κατάλυση της ηγεμονίας της.

Μέσα σε αυτό το εκρηκτικό κλίμα, ο Αριστοφάνης εκθέτει τον κίνδυνο της δημαγωγίας, τους φαύλους και χυδαίους πολιτικούς που θυσιάζουν τη χώρα και τους πολίτες της. «Η πόλη πεθαίνει, η πολιτική πέθανε, ο κόσμος καταρρέει», αναφέρεται στη μετάφραση του Κωνσταντίνου Μπλάθρα για την σκηνοθεσία της Έφης Μπίρμπα· αναζητώντας εκείνο το πρόσωπο που θα φέρει την χαμένη πνευματική ανάταση σε τοπίο καθολικής παρακμής. «Πως θα σώσεις μια χώρα που ούτε τον ήλιο θέλει, ούτε στον ήλιο βολεύεται;» αναρωτιέται ο Διόνυσος, φέρνοντας τον αριστοφανικό λόγο μετασκευασμένο στον παρόντα χρόνο, στην παρούσα έκπτωση.

Ο Αριστοφάνης ‘αναθέτει’ στο φαινόμενο του Διονύσου, να φέρει σε πέρας αυτή την επικίνδυνη αποστολή, κατεβαίνοντας στον Άδη μαζί με τον πιστό δούλο του Ξανθία για να αναστήσουν τον ποιητή – «που να βρεις καρπερό ποιητή σήμερα;» αναρωτιέται ο θεός – ο οποίος θα αναδυθεί στον κόσμο των ζωντανών και θα εμπνεύσει την ανθρώπινη κοινωνία με πνευματικότητα, μια αξία σε πλήρη απαξία.

Φορώντας την προβιά και το ρόπαλο του Ηρακλή, μεταμφιεσμένος δηλαδή, ο Διόνυσος καταφτάνει – με διόλου ηρωϊκό ή θεϊκό θάρρος – στην Αχερούσια λίμνη, το σύνορο με τον Κάτω Κόσμο. Βάτραχοι, Μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων που έχουν από καιρό εξασφαλίσει την παντονινή ευδαιμονία, ο σιωπηλός Χάροντας και ο κλειδούχος του Άδη Αιακός (οργισμένος για το θάνατο του σκύλου του Κέρβερου) διαδέχονται τις περιπέτειες τους στην όχθη της λίμνης μέχρι να εμφανιστούν οι πρωτομάστορες της δραματικής τέχνης: Ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης – νεκροί από καιρό – ερίζουν σαν κακομαθημένα κοκόρια για το ποιος είναι ο σημαντικότερος ποιητής και, κατά συνέπεια, ποιος θα πάρει το χρίσμα και θα δώσει ένα κέλευσμα διαφυγής από την πεζή πραγματικότητα.

Μιχάλης Σαράντης και Άρης Σερβετάλης ως Ξανθίας και Διόνυσος, αντίστοιχα.

Κατά την τελευταία σκηνή της παράστασης ο Διόνυσος του Άρη Σερβετάλη και ο Αισχύλος του Αργύρη Ξάφη, ανεβαίνουν τα σκαλιά των διαζωμάτων της Επιδαύρου, με έναν προβολέα να τους παρακολουθεί. Μέχρι που χάνονται από το βλέμμα μας, κατακτώντας και πάλι τον κόσμο του φωτός. Είναι η στιγμή που ως θεατής συνειδητοποιεί κανείς πως ο Κάτω Κόσμος – η σκοτεινιά, η ακινησία, ο βαλτότοπος – είναι ο δικός μας κόσμος, των ζωντανών θεατών. Και πως ο καθρέφτης – λίμνη του σκηνικού αντανακλά την μοναδική μας επιλογή: Την ανύψωση προς το φως.

Ανάμεσα στους πολλούς κόσμους που γεννούν οι «Βάτραχοι» του Αριστοφάνη η ποίηση παραμένει η βασική, κινητήριος δύναμη. Όχι ως μια έννοια υψηλά αφηρημένη, αλλά ως ένας τρόπος αντίληψης της πραγματικότητας αναφορικά με το ήθος, την κοινωνική συνοχή, την «ασθενή καρδιά που πρέπει να θεραπευτεί» για να λειτουργήσει ο οργανισμός της ανθρωπότητας. Η ποίηση λογίζεται σαν φάρμακο και γιατρειά. Γι’ αυτό και η παράσταση της Έφης Μπίρμπα κατασκευάζει ένα πλούσιο κόσμο αισθήσεων, μέσα στον οποίο ενυπάρχουν δομικά στοιχεία του ανθρώπινου βίου: Το γέλιο, η διακωμώδηση, η θυσία, η αγάπη, η συμπόρευση, ο θάνατος και το τέλος ως μετάβαση, ο βαθύς λογισμός, ο αναστοχασμός και ο ρόλος της τέχνης σε όλα τα παραπάνω.

Βρισκόμαστε μπροστά σε μια σοβαρή, ολοκληρωμένη πρόταση – ιδεολογικά, αισθητικά, ερμηνευτικά – που λειτουργεί ως μια υπόμνηση για την αριστοφανική διαχείριση σήμερα.

Νάνσυ Μπούκλη, Ηλέκτρα Νικολούζου, Αργύρης Ξάφης στο σκηνικό της ‘Εφης Μπίρμπα.

Οι παραστάσεις με πρωταγωνιστή τον ΄Αρη Σερβετάλη προοιωνίζουν μια έντονα σωματική παράσταση που είθισται να επιβεβαιώνεται με τη δική του δυνατότητα. Αυτή τη φορά, η πλειονότητα του θιάσου αποτελεί ένα εύπλαστο σώμα, οι περισσότεροι ασκημένοι στο σωματικό θέατρο (Μιχάλης Σαράντης, Ηλέκτρα Νικολούζου, Μιχάλης Θεοφάνους, Έκτορας Λιάτσος, Αλεξάνδρα Καζάζου), προσδίδοντας μια σπουδαία ροή ενέργειας στην παραστατική διαδικασία. Αυτό το σαφές προτέρημα δεν είναι και το μοναδικό της ομάδας που, στο σύνολο της, δίνει εξαιρετικές ερμηνείες σε αυτό το υφολογικό μείγμα που καλείται να υπηρετήσει. Ο Άρης Σερβετάλης έχει αποδείξει ξανά την κωμική του φλέβα στον «καλό» Αριστοφάνη (φτάνει να θυμίσουμε τον οίστρο του ως Ευελπίδης στους «Όρνιθες» στο πλευρό του Πεισθέταιρου, Νίκου Καραθάνου), μεταπηδώντας με μηχανική ακρίβεια από την αστεία στην τραγική πλευρά του κείμενου. Ένα απαράμιλλο χάρισμα συνδυασμένο με το σωματικό του απόθεμα.

Ακολούθως, ο Μιχάλης Σαράντης, αν και νεότερης γενιάς, φέρει πολλές κοινές ποιότητες και κώδικες με τον συμπρωταγωνιστή του: Θαυμαστή κινησιολογική ευχέρεια, κωμικό ταπεραμέντο που, ακαριαία, μπορεί να τυλίξει σε ένα πέπλο συγκίνησης (θα αναφέρω ξανά τα, διόλου τυχαία, χρόνια θητείας του στην ομάδα Καραθάνου). Οι δυο τους είναι αχθοφόροι του κυρίως κωμικού στοιχείου της παράστασης, κυρίως χάρη στον ιδανικό ρυθμό που επιτυγχάνουν στην πάλη της ατάκας.

Ο Αργύρης Ξάφης- θέλεις ως Αισχύλος, θέλεις ως Αιακός – είναι κυρίαρχος του μέτρου, εκπαιδευμένος να αφομοιώνεται άριστα σε κάθε σκηνική συνθήκη. Εξίσου αποδοτικός και ο Έκτορας Λιάτσος τόσο στο ρόλο του Ηρακλή αλλά κυρίως ως Ευριπίδης – για να αποκαλύψει και λίγη από την κωμική του σπιρτάδα. Ο γυναικείος Χορός έχει πολύ αξιόλογες παρουσίες στη σύνθεση του – Ηλέκτρα Νικολούζου, Μαίρη Μηνά, Αλεξάνδρα Καζάζου, Νάνσυ Μπούκλη – κάτι που αναγνωρίζουμε στις συνεκφωνήσεις τους ή στη συλλειτουργία τους ως σύνολο Βατράχων αλλά πολύ λιγότερο σε ατομικές στιγμές (εδώ διακρίνονται μόνο οι Νικολούζου και Μηνά). Όσο για το Μιχάλη Θεοφάνους με την πληθωρική και διεθνή του εμπειρία του ως χορευτής αναδεικνύεται ως μια σημαντική φιγούρα κινησιολογικής συνοχής για ολόκληρη την ομάδα.

Η σκηνοθετική υπογραφή της Έφης Μπίρμπα ταυτίζεται απαρέγκλιτα με την αισθητική προσέγγιση των παραστάσεων της που οργανώνει, τρόπον τινά, το παραστασιακό σύστημα κάτω από τη μεθυστική γοητεία μιας αχλής. Τίποτε λιγότερο, δεν υλοποιεί στο επιδαύριο ντεμπούτο της. Δύο είναι οι καθοριστικές σκηνογραφικές της παρεμβάσεις: ΄Ενας «καθρέφτης» που ντύνει ολόκληρη την επιδαύρια ορχήστρα εν είδει της Αχερούσιας λίμνης – εκεί όπου δηλαδή αντανακλώνται οι ανθρώπινες αδυναμίες ακόμα κι αν αυτές βρίσκονται διαπαντός εγκλωβισμένες στον Κάτω Κόσμο. Και, όπως αποκαλύπτεται στην πορεία, μια γιγάντια καρδιά: Αυτό είναι το υψίστης σημασίας ‘σκεύος’ που σέρνει ο άμοιρος Ξανθίας ακολουθώντας τις εντολές του αφεντικού του: Ο πυρήνας του ανθρώπινου οργανισμού που πρέπει να υποβληθεί σε μια λεπτή και κρίσιμη εγχείρηση. «Έχω ανάγκη μια καρδιά, μια ανακαινισμένη καρδιά» τονίζεται στο έργο κατά το διάλογο Διονύσου – Αισχύλου που τελικά υψώνεται στην ανάγκη ενός άλλου είδους ανθρωπισμού. Την ίδια ώρα, η σκηνογραφία – ενδυματολογία (η δεύτερη σε συνεργασία με την Βασιλεία Ροζάνα) δίνει μεγάλη έμφαση στη θεατρική… καρδιά του έργου: Την ποίηση, τη λογοτεχνία, το θέατρο, τους παράγοντες διάπλασης της σκέψης που, σε σκηνογραφικό πλαίσιο, εκπροσωπούνται από τους μοναχικούς καθρέφτες μακιγιάζ των καμαρινιών, όσο και από το διαρκές στοιχείο της μεταμόρφωσης: Ένα κοστούμι ή μια περούκα και ο ηθοποιός γίνεται ένας άλλος: Δούλος ή θεός, βάτραχος ή ποιητής.

Η νέα μετάφραση του Κωνσταντίνου Μπλάθρα γίνεται η βάση για ένα μετασκευασμένο Αριστοφάνη (διασκευή Έφη Μπίρμπα, Άρης Σερβετάλης σε συνεργασία με το μεταφραστή) όπου η αρχαία αττική κωμωδία αναμειγνύεται με ονειρικές αισθήσεις από το «Περιμένοντας τον Γκοντό» του Σάμιουελ Μπέκετ, με γκανγκς από το μπουφόνικο θέατρο, ποιότητες του βωβού κινηματογράφου (ακόμα και του ασπρόμαυρου ελληνικού κινηματογράφου) μέχρι της λαϊκής φάρσας, δημιουργώντας ένα σκηνικό αφήγημα κωμικής ουτοπίας. Και όπως κάθε ουτοπία αδυνατεί να επαληθευτεί, η Αχερούσια λίμνη του σκηνικού μεταμορφώνεται σε ένα πεδίο σύγχυσης του ρεαλιστικού και του φανταστικού, της πραγματικότητας και του ονείρου, της δυστοπίας και της ευτοπίας.

Στην πρώτη της σκηνοθεσία για το Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, η Έφη Μπίρμπα ακολουθεί τα ίχνη της εκλεπτυσμένης προσέγγισης του Αριστοφάνη που, σποραδικά αλλά δυναμικά, διατυπώνονται κατά καιρούς στο αργολικό κοίλον: Τους «΄Ορνιθες» σε σκηνοθεσία του Νίκου Καραθάνου, τη «Λυσιστράτη» σε σκηνοθεσία του Μιχαήλ Μαρμαρινού, τις «Νεφέλες» σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά και την, επίσης, παρθενική σκηνοθετική εμφάνιση της Αργυρώς Χιώτη με τους «Βατράχους», δύο χρόνια πριν. Βάζοντας, με τη σειρά της, ένα λίθο στον διάλογο μια για νέα, δημιουργική, στοχαστική Επίδαυρο.

Η σύνθεση του Constastine Skourlis – αντλώντας από ποικίλα ερεθίσματα τζαζ, noise, techno, ψυχεδελικό ροκ – προσθέτουν ένα σύγχρονο αφηγηματικό τόνο στην παράσταση, που ταιριάζει ιδανικά με το γενικό της πλαίσιο.

Με ωραίες ιδέες προσέρχεται ο Μιχάλης Θεοφάνους στην επιμέλεια της κίνησης των ερμηνευτών, κυρίως στις σκηνές συνόλου – συγκρατείστε το περπάτημα του γυναικείου Χορού με τα κρινολίνα λες και βαδίζουν πάνω στο νερό – αλλά ακόμα και κατά την επιδέξια χρήση των σκηνικών αντικειμένων από τους ηθοποιούς.

Παίζοντας με το στοιχείο της αντανάκλασης, ο Γιώργος Καρβέλας εγκαθιστά ‘κρυφούς’ φωτισμούς στις ‘όχθες’ της σκηνής – λίμνης επιτυγχάνοντας άμεσες φωτιστικές συνθήκες ενώ δεν λείπουν και οι υποβλητικές, ονειρικές ατμόσφαιρες που δημιουργούν οι προβολείς στην ορχήστρα.

Σκηνή από το ιδιαίτερα συγκινητικό φινάλε της παράστασης.

Χωρίς αμφιβολία ευεργετικό θα ήταν ένα πιο σφιχτό αφηγηματικό πλαίσιο που, εν μέρει, φαίνεται να διατηρήθηκε εσκεμμένα για χάρη αυτής της ψευδαισθητικής, ονειρικής αίσθησης.

Αισθητηριακά, συγκινησιακά φορτισμένο ντεμπούτο της Έφης Μπίρμπα στην Επίδαυρο και στον Αριστοφάνη, που ευτυχεί να καθοδηγεί μια άξια ομάδα πρωταγωνιστών.