«Νόστος της θάλασσας»: Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης καταπλέει στα Χανιά

Το έργο του είναι ταυτισμένο με τη θάλασσα – και όχι άδικα, αφού ο Κωνσταντίνος Βολανάκης θεωρείται ο «πατέρας» της ελληνικής θαλασσογραφίας. Γεννημένος το 1837 στην Κρήτη, στο Ηράκλειο, έζησε σε πολλά μεσογειακά λιμάνια, τη Σύρο, την Τεργέστη, τον Πειραιά, αλλά στην Κρήτη, μάλλον, δεν επέστρεψε ποτέ.

Έτσι, η μεγάλη έκθεση «Κωνσταντίνος Βολανάκης: Νόστος της θάλασσας», που διοργανώνεται από τη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, αποτελεί μια συμβολική επιστροφή του καλλιτέχνη στο νησί της καταγωγής του, καθώς για πρώτη φορά τόσα έργα του παρουσιάζονται στην Κρήτη.

Συγκεκριμένα, από τις 21 Ιουλίου 2023 στη Δημοτική Πινακοθήκη των Χανίων φιλοξενείται η έκθεση «Κωνσταντίνος Βολανάκης: Νόστος της θάλασσας», με 57 έργα του ζωγράφου, τα περισσότερα από τα οποία ανήκουν στη συλλογή του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, ενώ πέντε έχουν παραχωρηθεί για τις ανάγκες της έκθεσης από το Αρχηγείο Ναυτικού, τη Βουλή των Ελλήνων και την Τράπεζα της Ελλάδος.

«Πίσω από κάθε πινελιά του, κρύβει ή αποκαλύπτει κάθε φορά κι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της θάλασσας, με την απεραντοσύνη της οποίας δεν κουράστηκε να αναμετριέται», τόνισε, «υποδεχόμενος» τον Κωνσταντίνο Βολανάκη στην πατρίδα του, την Κρήτη, ο δήμαρχος Χανίων, Παναγιώτης Σημανδηράκης. Από τη μεριά του, ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού του Δήμου Χανίων και πρόεδρος της Δημοτικής Πινακοθήκης, Γιάννης Γιαννακάκης, κάλεσε τους επισκέπτες να αφήσουν το βλέμμα τους «να περιπλανηθεί στις διαφορετικές ώρες της ημέρας και να απολαύσει τις αλλαγές του φωτός, όπως αντανακλάται στην υγρή επιφάνεια, την απόλυτη μούσα του Βολανάκη».

Σκούνες, τρεχαντήρια, δίκροτα και τρίκροτα, μπρίκια, σαχτούρες, ιστιοφόρα και ατμόπλοια, αλλά και αρχαιοελληνικές τριήρεις, κατά μόνας, σε ζεύγη ή και πολλά μαζί, πρωταγωνιστούν στους πίνακες που παρουσιάζονται στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, προσφέροντας στον επισκέπτη μια «εικονογραφημένη εγκυκλοπαίδεια» της ελληνικής ναυτοσύνης, καθώς πρόκειται για έργα που ο Βολανάκης φιλοτέχνησε μετά την επιστροφή του από το Μόναχο και την εγκατάστασή του στον Πειραιά.

«Τα πλεούμενα βρίσκονται στο επίκεντρο των συνθέσεων και απεικονίζονται με κάθε λεπτομέρεια», επισημαίνει ο Θοδωρής Κουτσογιάννης, έφορος της Συλλογής Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων και επιμελητής της έκθεσης. «Ο Βολανάκης ζωγραφίζει σχεδόν προσωπογραφίες καραβιών, τα καράβια είναι οι πρωταγωνιστές, ακόμη κι όταν στην παράσταση κυριαρχεί η θάλασσα», σημειώνει στον δίγλωσσο (ελληνικά – αγγλικά) εικονογραφημένο κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση.

Παρόλα αυτά, είναι οι θάλασσες και τα λιμάνια που ξετυλίγουν το αφηγηματικό νήμα βάσει του οποίου εξελίσσεται η έκθεση στα Χανιά, απλωμένη με άνεση σε τρία επίπεδα, προσφέροντας στα έργα τον απαραίτητο χώρο ώστε να «αναπνέουν» και να επικοινωνούν αβίαστα με τον θεατή.

Στο ισόγειο, ο επισκέπτης εισάγεται στο θέμα της, με έργα του Βολανάκη που εστιάζουν σε λιμάνια και μεγάλα πλοία («Στην αγκαλιά του λιμένα»). Εδώ διακρίνονται τα λιμάνια του Πειραιά, του Βόλου και της Πάτρας, αλλά και τελείως φανταστικά λιμάνια, ιδεατές εικόνες προορισμού ή αφετηρίας.

Στον πρώτο όροφο, αναπτύσσονται δύο συγγενικές θεματικές ενότητες έργων. Εδώ, το βλέμμα του ζωγράφου αφήνει τα λιμάνια και τις ακτές και στρέφεται προς τη θάλασσα, εστιάζοντας σε βάρκες και καΐκια που ψαρεύουν γαλήνια «Σε ήρεμα νερά». Ακόμη, απεικονίζει ήρεμα ακρογιάλια, ιδεατά παραθαλάσσια τοπία που αποπνέουν ένα αίσθημα πραότητας και ωθούν στον ρεμβασμό της θάλασσας «Σε γαλήνιες ακτές».

Στον δεύτερο όροφο το κλίμα αλλάζει και ο θεατής παρασύρεται «Στη δίνη των κυμάτων», όπου πλοία παλεύουν με αφρισμένα κύματα, κάτω από έναν ταραγμένο ουρανό, γεμάτο βαριά σύννεφα, δυναμικές εικόνες που προσφέρουν στον ζωγράφο την ευκαιρία να επιδείξει την ικανότητά του σε θέματα ατμοσφαιρικά, που συνδέονται περισσότερο με τον ρομαντισμό. Ακόμη, υπό τον τίτλο «Νυχτερινή συμφωνία», παρουσιάζονται έργα, όπως οι νυχτερινές απεικονίσεις του λιμανιού του Βόλου, όπου ο ζωγράφος εκμεταλλεύεται δεξιοτεχνικά το φως του φεγγαριού ή του πυροφανιού για να αποδώσει με έντονη αντίθεση φωτός και σκιάς (chiaroscuro) τη νυχτερινή όψη της θάλασσας.

Η έκθεση ολοκληρώνεται με μια ιδιαίτερη ενότητα, στην οποία εντάσσονται δύο μνημειακά ιστορικά έργα του Βολανάκη: Πρόκειται για τη «Ναυμαχία της Σαλαμίνας», ένα από τα τελευταία έργα της περιόδου της παραμονής του στο Μόναχο, παραγγελία του Χαρίλαου Τρικούπη, που ολοκλήρωσε το 1882 και παρουσίασε στα ανάκτορα των Αθηνών τον επόμενο χρόνο, ενώ στη συνέχεια ο πίνακας παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Ναυτικών.

Στην ίδια ενότητα ανήκει η επίσης μνημειακή «Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας», που αποδίδει την ανατίναξη του πλοίου του Καρά Αλή από τον Κωνσταντίνο Κανάρη, σε αντίποινα για τη σφαγή της Χίου. Πρόκειται για ένα από τα αγαπημένα του νυχτερινά θέματα, που ο Βολανάκης χρησιμοποιεί για να δείξει τη δεξιοτεχνία του στο ζωγραφικό πλάσιμο της εικόνας. Φιλοτεχνημένος γύρω στα 1890, ο πίνακας αυτός είναι από τους τελευταίους με ιστορικά θέματα, καθώς οι σχετικές παραγγελίες προς τον ζωγράφο μειώνονται.

Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1837 και αποφοίτησε το 1856 από το Γυμνάσιο της Σύρου, όπου είχε εγκατασταθεί οικογενειακώς. Την ίδια χρονιά βρέθηκε στην Τεργέστη, για να εργαστεί ως λογιστής στον εμπορικό οίκο του γαμπρού του, ο οποίος, αφού διαβλέψει το ταλέντο του χάρη στα σκαριφήματα με τα οποία γέμιζε τις σελίδες των λογιστικών βιβλίων, θα χρηματοδοτήσει τις σπουδές του στην Ακαδημία του Μονάχου, πλάι στον Καρλ φον Πιλότυ. Μετά την αποφοίτησή του θα εργαστεί στο Μόναχο, τη Βιέννη και την Τεργέστη, όμως το 1883 παίρνει την απόφαση, παρά την προειδοποίηση του κουμπάρου του, Νικολάου Γύζη, για τις οικονομικές δυσκολίες που θα συναντήσει, να επιστρέψει στην Ελλάδα.

Διορίστηκε καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου δίδαξε Στοιχειώδη Γραφική και Αγαλματογραφία ως το 1903, ενώ παράλληλα δίδασκε στο «Καλλιτεχνικό Κέντρο», σχολή που ίδρυσε το 1895 στον Πειραιά. Ο πενιχρός μισθός του τον αναγκάζει να εργαστεί σε ένα κορνιζοποιείο, μέσω του οποίου επιχειρεί, ταυτόχρονα, να πουλήσει τα έργα του, αλλά η οικονομική του κατάσταση δεν βελτιώνεται, με αποτέλεσμα το 1891 να αποπειραθεί να αυτοκτονήσει: «είμαι δυστυχής, διότι εγεννήθην καλλιτέχνης και η τύχη μου τέτοιο τέλος θα έχει», δήλωσε στους δημοσιογράφους μετά την αποτυχημένη απόπειρα. Πράγματι, θα πεθάνει πάμφτωχος το 1907 και θα κηδευτεί παρουσία πέντε μόλις ανθρώπων…

Η ζοφερή ψυχολογική του κατάσταση ίσως αποτυπώνεται και στα έργα του, στα οποία συχνά απαντάται η φιγούρα ενός μοναχικού άνδρα με σκούρο πανωφόρι, καπέλο, γάντια, μπαστούνι, που ατενίζει τη θάλασσα ακίνητος ή βαδίζοντας, ενώ ο θεατής βλέπει μόνο την πλάτη του. Πιθανολογείται, χωρίς να μπορεί να τεκμηριωθεί, ότι το μοτίβο αυτό, γνωστό στη ζωγραφική παράδοση του 19ου αιώνα, αποτελεί μια κρυπτική απεικόνιση του ίδιου του «δυστυχή καλλιτέχνη», που ατενίζει μελαγχολικά τους ατέρμονους ορίζοντες στο βάθος των θαλασσογραφιών του…