Ένα ταξίδι στις ουτοπίες του Φιλίπ Κεν

Ένα vintage λεωφορείο παρκάρει στο Ηρώδειο, πάνω στη σκηνή του Ηρωδείου για την ακρίβεια. Μέχρι εδώ, το οδηγεί Φίλιπ Κεν, όπως στο παρελθόν έχει οδηγήσει (στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης τότε) άλλοτε ένα χαλασμένο Citroen κι άλλοτε ένα αεροπλάνο μετά από πτώση. Ο Γάλλος σκηνοθέτης, έρχεται απευθείας από το Φεστιβάλ της Αβινιόν με τη νέα του σκηνοθεσία, εμπνευσμένη από το εμβληματικό έργο του Ιερώνυμου Μπος, «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων».

Υπό τον παρεμφερή τίτλο «Ο κήπος των ηδονών», ο Κεν κάνει αυτό που ξέρει πολύ καλά: Να χτίζει ανθρώπινες κοινότητες, να δημιουργεί τοπία μεγάλης εικαστικής πνοής, να αφουγκράζεται το περιβάλλον και να ακούει τη φωνή της φύσης, να οραματίζεται ουτοπίες. Ο νέος του σταθμός στο Ηρώδειο για ένα μόνο βράδυ σημαίνει την λήξη του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών και γίνεται η αφορμή για μια διαδρομή στη δική του πορεία, από το 2003 μέχρι σήμερα.

Από τη νέα του παράσταση “Ο κήπος των ηδονών”. @Ελένη Κατρακάλη.

• • Ως παιδί είχε αφοσιωθεί στη συλλογή και παρατήρηση εντόμων. Παρόλα αυτά, δεν έγινε ποτέ εντομολόγος, όπως διακήρυττε όταν ήταν μικρός. Ωστόσο, ακόμα και σήμερα, του αρέσει να συγκρίνει τις παραστάσεις του με μια σειρά εντομολογικών μελετών, κατά τις οποίες οι άνθρωποι, μέσα σε μικρές ή μεγαλύτερες κοινωνίες, μπορούν να γίνουν αντικείμενα παρατήρησης όπως τα έντομα στο μικροσκόπιο. Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως η ομάδα που ίδρυσε το 2003 – ακριβώς πριν 20 χρόνια δηλαδή – ονομάζεται Vivarium Studio, το οποίο μεταφράζεται σε γυάλινο θηριοτροφείο ή ενυδρείο.
  • Κι ενώ δεν εξελίχθηκε σε επιστήμονα της ζωολογίας, η σχέση του Φίλιπ Κεν με τη φύση και η ανησυχία του για την περιβαλλοντική κρίση διατυπώνεται όχι μόνο στο δημόσιο λόγο του ή μέσω των παραστάσεων του αλλά και με χειροπιαστά έργα. Η οικολογική κατάρρευση απασχόλησε την πρώτη μεγάλης κλίμακας δράση του όταν ανέλαβε καθήκοντα του θεάτρου Nanterre (2014) στην Γαλλία. Μαζί με τον φιλόσοφο Μπρούνο Λατούρ και τον θεατρικό σκηνοθέτη Φρεντρίκ Αϊτουάτι διοργάνωσαν μια τεράστια προ-παράσταση της διάσκεψης για το κλίμα στο Παρίσι το 2015, μια Σύνοδο Κορυφής κατά την οποία μαθητές από όλο τον κόσμο εκπροσωπούσαν τα αντικρουόμενα συμφέροντα των εθνικών κρατών, των αυτόχθονων πληθυσμών και των μη ανθρώπινων οντοτήτων (των δασών, των θαλασσών, των ποταμών). Επί τρεις ημέρες στις σκηνές της Nanterre – ενώ ένα κοινό τους παρακολουθούσε και συμμετείχε σε περαιτέρω συζητήσεις – δημιούργησαν ένα πραγματικό πρωτόκολλο για την κλιματική αλλαγή που παραδόθηκε στον Πρόεδρο της διάσκεψης COP ‘21.
  • Ακόμα και οι ίδιες οι παραγωγές του εκτυλίσσονται μέσα σε φυσικά τοπία ή η φύση δίνει (δραματουργικά) τη λύση ή θέτει το πρόβλημα. Το ελληνικό του ντεμπούτο στη Στέγη, το χειμώνα του 2016 «Η μελαγχολία των δράκων» έφερνε μια μπάντα από βετεράνους heavy metalάδες να ξεμένουν με το, εξίσου, παλιό Citroen τους στη μέση ενός βουνού στη διάρκεια μιας σφοδρής χιονοθύελλας. Μόλις δύο χρόνια μετά, και πάλι προσκεκλημένος της Στέγης Ωνάση επέστρεφε με μια ακόμα υπόθεση «στη μέση του πουθενά»: Στη μέση ενός απέραντου ωκεανού, πάνω σε ένα ερημικό νησί, με ήρωες τους επιζήσαντες ενός αεροπορικού δυστυχήματος και μια παράσταση με τίτλο «Crash Park: Η ζωή ενός νησιού». «Το νησί είναι το τέλειο εργοστάσιο των φαντασιώσεων, ένας ιδεώδης τόπος για να παρατηρήσει κανείς τα ανθρώπινα διακυβεύματα και την εσώτερη σχέση μας με τη Φύση. Υπάρχει, επίσης, μια αμφισημία του ίδιου του τόπου που είναι συγχρόνως τοπίο φυσικών καταστροφών, σύμβολο κλιματικών αναφλέξεων και μια κάποια ιδέα παραδείσου στις μεγάλες ουτοπίες. Το νησί είναι ένας πραγματικός μικρόκοσμος των αντιφάσεων του πλανήτη, από το τραγικό έως το θαυμάσιο», εξηγούσε σε συνέντευξη του την ίδια χρονιά. Καλεσμένος πια του Φεστιβάλ Αθηνών στην Πειραιώς 260, πέρυσι, έκανε την πιο σαφή οικολογική δήλωση στο «Farm Fatale». Πέντε σκιάχτρα, ‘άνεργα’ λόγω της κλιματικής κρίσης και της εξαφάνισης των πουλιών αποφασίζουν να δημιουργήσουν ένα ραδιοφωνικό σταθμό αναπαράγοντας τους ήχους των πουλιών που χάθηκαν ώστε να αφήσουν μια ‘ακουστική’ κληρονομιά τους. Το έργο του Κεν, δηλαδή, δεν στηρίζεται στην αισθητική αποθέωση του περιβάλλοντος αλλά λειτουργεί και ως δοκίμιο περιβαλλοντικού λόγου.

Σκηνή από το “Crash Park:Η ζωή ενός νησιού” όπως ανέβηκε το 2018 στη Στέγη.

• • Στο Ecole Estienne και στο Arts Deciratifs του Παρισιού σπούδασε εικαστικές τέχνες, οι οποίες αποτελούν και το άλλο μεγάλο κεφάλαιο της σκηνοθετικής του ενασχόλησης. Για τα πρώτα δέκα χρόνια της καριέρας του, σχεδίαζε σκηνικά για παραστάσεις θεάτρου, όπερας ενώ χρειάστηκε να περιμένει μέχρι και το 2003 για να παρουσιάσει την πρώτη του σκηνοθεσία «Η φαγούρα των φτερών» («The itching of the wings»). Η ιστορία της τέχνης διαπερνά το έργο του συστηματικά και συχνά αντλεί έμπνευση από ζωγράφους όπως ο Φλαμανδός Πίτερ Μπρίγκελ, ο Άλμπρεχτ Ντύρερ – ένας από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους της Γερμανικής Αναγέννησης – ή ο Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ της μεγάλης σχολής του Γερμανικού Ρομαντισμού και βιρτουόζος της τοπιογραφίας. Η τελευταία του δουλειά ωστόσο, «Ο κήπος των ηδονών» με την οποία καταφτάνει ξανά στην Αθήνα, αναπαράγει πιστά και τον τίτλο ενός ζωγραφικού έργου, το κρυπτικό αριστούργημα του Ιερώνυμου Μπος «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων». Πρόκειται για το διάσημο βιβλικό τρίπτυχο που στο κέντρο του απεικονίζει ένα πανόραμα παράδοξων ανθρώπινων και άλλων μορφών και στα πλευρικά του φύλλα την Εδέμ και τις τιμωρίες της Κολάσεως. Όπως και η «Μελαγχολία» του Ντύρερ είχε αποτελέσει την αφετηρία της έρευνας με τους ηθοποιούς του για την «Μελαγχολία των δράκων» έτσι και «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων» επεξεργάζεται θεματικές του μεγάλου Ολλανδού δημιουργού: Την επίγεια ζωή, την ακροβασία ανάμεσα στην ουτοπία και τη δυστοπία, την εποχή της μετάβασης για το ανθρώπινο είδος.
  • Η δημιουργία του «Κήπου των επίγειων απολαύσεων» χρονολογείται στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου, μια περίοδος μετάβασης από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Ο Ιερώνυμος Μπος ζωγραφίζει όταν ανάμεσα στα 40 έως 60 του χρόνια, με λάδι πάνω σε ξύλο βελανιδιάς τρεις διαδοχικές αφηγήσεις: Στο πρώτο αριστερό παράθυρο απεικονίζεται ο Παράδεισος με κεντρικές μορφές την Εύα και τον Αδάμ, στο μεσαίο και κεντρικό πάνελ ένα πανόραμα γυμνών ανθρωπόμορφων και ζωϊκών πλασμάτων και φυτών που συνθέτουν μια πολύχρωμη κοινωνία παραδομένη σε σαρκικές απολαύσεις ενώ στο τελευταίο και δεξιό παράθυρο απεικονίζεται ένα σκοτεινό χιμαιρικό σύμπαν, που κανείς θα έφερνε σε αντίστιξη με την πρώτη πτυχή του έργου: Από τον Παράδεισο στην Κόλαση. Ένα έργο γεμάτο απροσδόκητες λεπτομέρειες, συχνά αυτόνομες η μία από την άλλη, κι όμως τελικά ρευστές και ως σύνολο συγκροτημένες. Για τον Κεν, το εμβληματικό έργο του Ιερώνυμου Μπος είναι η αφετηρία της έρευνας όπως θα μπορούσε να είναι ένα σημείο της δραματουργίας του σαιξπηρικού Άμλετ. Πόσο μάλλον όταν οι δυνατότητες ερμηνείας του πίνακα είναι και παραμένουν εξαιρετικά ανοιχτές τα τελευταία 500 χρόνια. Καμία συναίνεση δεν έχει επιτευχθεί ανάμεσα στους μελετητές ούτε ως προς το πλαίσιο της δημιουργίας του, ούτε σχετικά με τα νοήματα του. Πάντως, το αρχικό στάδιο της έρευνας για την παράσταση του Κεν έφερε την ομάδα σε μια σειρά επαφών με ειδικούς αλλά και φανατικούς μελετητές του έργου: Από τους επιμελητές του μουσείο Πράδο στη Μαδρίτη – όπου και στεγάζεται από το 1939 – ιστορικούς του Μεσαίωνα όπως ο Πιερ Ολιβιέρ Ντιμάρ, ο Ισπανός κινηματογραφιστής, διευθυντής φωτογραφίας του Αλμοδοβάρ και λάτρης του Μπος, Χοσέ Λουί Αλσαίν και η Γαλλίδα ποιήτρια Λόρα Βάσκεζ.
  • Ο, κατά Κεν, «Κήπος των ηδονών» φέρνει στη σκηνή μια ομάδα τροβαδούρων του παρελθόντος, μια ομάδα οραματιστών, hippies που ως επιβάτες ενός vintage λεωφορείου αφήνονται σε μια περιπλάνηση χωρίς προορισμό, που προϋποθέτει ένα κοινοβιακό χαρακτήρα συνύπαρξης. Για τον σκηνοθέτη το λεωφορείο – όπως και σε προηγούμενες παραστάσεις του άλλα μεταφορικά μέσα, ένα αυτοκίνητο ή ένα αεροπλάνο – συμβολίζουν το ταξίδι, ένα ταξίδι αναζήτησης. Οι ήρωες του Κεν παίζουν μουσική, τραγουδούν hits των 60s και των 70s, ανακατασκευάζουν το λεωφορείο τους και επανατοποθετούνται και οι ίδιοι μέσα σε φιλοσοφικές αναρωτήσεις αφού κανείς δεν ξέρει αν αυτό το ταξίδι είναι μια αφορμή για αναψυχή ή για αναζήτηση ενός νέου ορίζοντα που επιβάλει μια άγνωστη απειλή.

“Η μελαγχολία των δράκων”. @Martin Argyroglo

• • Αν εκτός από την εικονοκλαστικότητα και την κοινότητα, υπάρχει άλλη μια καταλυτική έννοια που συνδέει τα έργα του Φιλίπ Κεν είναι η ουτοπία. «Η λέξη μου ταιριάζει πολύ», ομολογεί ο ίδιος. Γι’ αυτό και δεν θεωρεί τυχαίο πως όλα τα έργα του ξεκινούν με μια ομάδα ανθρώπων που καλούνται – συνήθως στη μέση ενός (τοπικού ή χρονικού) πουθενά – να αποκαταστήσουν μια βλάβη, να βγουν από το αδιέξοδο και να φτιάξουν ένα καινούργιο, προσωρινό περιβάλλον για να επιβιώσουν. Αυτή η ανάγκη των χαρακτήρων να πρέπει να δράσουν σε έναν κόσμο που θα επινοήσουν, συμμετέχοντας σε μια μυθοπλαστική διαδικασία, συνιστά για τον Γάλλο σκηνοθέτη μια διαδρομή προς την ψευδαίσθηση και το αντίστροφο. «Η κατάσταση τους είναι εύθραυστη, φανταστική, θεατρική. Προτείνουν να πιστέψουν στην ουτοπία την οποία περιγράφουν για να φέρουν τους εαυτούς τους και τους θεατές τους κοντά. Στο θέατρο μου, η ουτοπία συντίθεται μέσα από την αλληλεπίδραση της κοινότητας και τα παιχνίδια της φαντασίας – κι αυτό είναι το νόημα της κάθε ουτοπίας».
  • «Ο κήπος των ηδονών» φτιάχτηκε ειδικά για να παιχτεί σε ανοιχτούς και απροσδόκητους χώρους – κάτι το οποίο είναι αρκετά εναρμονισμένο με το θέατρο του Κεν ο οποίος έχει έφεση στις site specific παραστάσεις, στις παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο ή σε εντελώς φυσικά τοπία – δάση, λίμνες κ.α.. Δεν έχει διστάσει δε, να παρουσιάσει και παραστάση του σε χωματερή! Το Ρωμαϊκό Ωδείο της Ακρόπολης μοιάζει να είναι ο πιο συμβατικός ανοιχτός χώρος που θα παιχτεί ο «Κήπος». Έχουν ήδη προηγηθεί παραστάσεις σε μια παλιά βιομηχανική αποθήκη στην κοιλάδα του Ρουρ στη Γερμανία ενώ στο πλαίσιο του Φεστιβάλ της Αβινιόν η παράσταση φιλοξενήθηκε σε ένα παλιό λατομείο, το Carrière de Boulbon που παρέμενε κλειστό για επτά χρόνια και σηματοδοτεί ένα θρυλικό χώρο καθώς εκεί παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η σκηνοθεσία του Πίτερ Μπρουκ «Μαχαμπαράτα», το 1985. Αναμένεται, επίσης, να παιχτεί στις όχθες της λίμνης της Γενεύης, στο πάρκο Louis Bourget. Όπως λέει, ο Γάλλος σκηνοθέτης, οι πρωταγωνιστές του προσγειώνονται σε τόπους που είναι φορείς μνήμης. «Δεν ξέρω αν ο πολιτισμός είναι η μνήμη που έχει στη διάθεση της η Ευρώπη», σχολιάζει «για να προχωρήσει στο αβέβαιο μέλλον, ή ένα μέσο με το οποίο υπενθυμίζει συνεχώς στον εαυτό της να εξελίσσεται χωρίς έδαφος, σαν μην συμβαίνει τίποτα – ακόμα κι αν αυτό συνεπάγεται ότι καταστρέφει ό,τι την περιβάλλει. Δεν ξέρω αν οι γήινες απολαύσεις είναι το παρελθόν ή το μέλλον μας. Θα δείξει…».

Tο τρίπτυχο του Ιερώνυμου Μπος, ως αφετηρία.