Ανδρέας Εμπειρίκος: Ο τολμηρός λογοτέχνης που έγινε ο “πατέρας” του ελληνικού υπερρεαλισμού

Στις 3 Αυγούστου του 1975 έφυγε από την ζωή ο άνθρωπος που έφερε το κίνημα του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα και ίσως ο πρώτος ψυχαναλυτής  στον ελληνικό χώρο, ο Ανδρέας Εμπειρίκος. Ένας λογοτέχνης που δεν μπόρεσε να μπει σε καλούπια και κρίθηκε για την υπερβολική αλήθεια που έβγαζε το έργο του, για την άρνησή του να ακολουθήσει τα διατάγματα της λογοκρισίας και του καθωσπρεπισμού.

Γεννήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1901 στη Μπράιλα της Ρουμανίας. Ήταν γιος του εφοπλιστή και πολιτικού από την Άνδρο, Λεωνίδα Εμπειρίκου και της Στεφανίας Κυδωνιέως, που είχε καταγωγή από την Ρωσία. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Λονδίνο και Οικονομικές Επιστήμες στην Ελβετία. Στο Λονδίνο έμεινε από το 1921 ως το 1925, ενώ το 1926 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου μυήθηκε στην ψυχανάλυση κοντά στον Ρενέ Λαφόργκ. Εκεί ήρθε σε επαφή και με τις θεωρίες του Χέγκελ, του Μαρξ και του Έγκελς, γνωρίστηκε με τον Αντρέ Μπρετόν και διεκδίκησε μία θέση στον κύκλο των υπερρεαλιστών.

Το 1931 σφράγισε με την επιστροφή του στην Ελλάδα, όπου άρχισε να εργάζεται σε ναυπηγεία, μία δουλεία που σύντομα άφησε για να κυνηγήσει το όνειρό του , την ψυχανάλυση και φυσικά την λογοτεχνία.

Πέρασε την περίοδο 1935-1951 ασκώντας την ψυχαναλυτική πρακτική. Έτσι, έγινε ο πρώτος Έλληνας διδάσκων ψυχαναλυτής, ο πρώτος Έλληνας που αναγνωρίστηκε από τη Γαλλική Ψυχαναλυτική εταιρεία και ο πρώτος, μαζί  με το ψυχαναλυτή και ιδρυτή της ισπανόφωνης υπερρεαλιστικής ομάδας, Άλντο Πελεγκρίνι, που έγινε εισηγητής της φροϋδικής ψυχανάλυσης και του υπερρεαλισμού, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό και πρωτότυπο, τη στιγμή που η ψυχανάλυση είχε απαξιωθεί αρκετά στην Ελλάδα.

Χαρακτηρίζεται ως ένας από τους γνωστότερους οραματιστές ποιητές, κατέχοντας περίοπτη θέση στον ελληνικό λογοτεχνικό χώρο, παρά τη δυσπιστία με την οποία αντιμετωπίστηκε το έργο του, το οποίο ήταν αρκετά μπροστά από την εποχή του.

Από το σύνολο του έργου του η πρώτη ποιητική συλλογή του, με τίτλο Υψικάμινος, έχει χαρακτηριστεί ως το πρώτο αμιγώς υπερρεαλιστικό κείμενο στην Ελλάδα. Από τα πεζά έργα του ξεχωρίζει το τολμηρό ερωτικό και άκρως αποκαλυπτικό σύγγραμμά του Ο Μέγας Ανατολικός, που προκάλεσε μεικτές, αλλά κυρίως αρνητικές αντιδράσεις για την αδιαφορία του στην λογοκρισία και για το ακραίο ερωτικό περιεχόμενό του.

Το πρώτο του καθαρά υπερρεαλιστικό έργο Υψικάμινος αντιμετωπίστηκε λιγότερο ως ποίημα και περισσότερο ως παραδοξολογία και πολλοί ήταν αυτοί που το χλεύασαν. Ο ίδιος ο Εμπειρίκος πάντα απάνταγε στις κριτικές και συγκεκριμένα έλεγε πως δεν έτρεφε και ιδιαίτερη συμπάθεια προς τους κριτικούς, διότι μάλλον δεν καταλάβαιναν το κίνημα του υπερρεαλισμού. Εξάλλου, εκείνη την περίοδο στον χώρο της Ελλάδας υπήρχε μία αρκετά αρνητική και επιφυλακτική στάση για το κίνημα αυτό. Καμία κριτική δεν τον απομάκρυνε από το υπερρεαλιστικό έργο του, το οποίο συνέχισε με πάθος να παράγει.

Η έκδοση της Ενδοχώρας το 1946 κατοχύρωσε για τον Εμπειρίκο μία άκρως ευνοϊκή και εξέχουσα θέση στην ελληνική λογοτεχνία, συγχέοντας το έργο του με αυτό του Άγγελου Σικελιανού. Έχει χαρακτηριστεί ως το υψηλότερο σημείο της ποιητικής παραγωγής του, περιέχοντας τα αρτιότερα και περισσότερο ολοκληρωμένα ποιήματα που δημιούργησε. Το διονυσιακό του ύφος και η εκφραστική του γλώσσα εκθειάστηκαν από τους κριτικούς της εποχής του, αλλά και από σύγχρονους λάτρεις της ποίησης.

Σε νεαρή ηλικία ο Εμπειρίκος ενστερνίστηκε τον Μαρξισμό ενθουσιασμένος και συγκινημένος από τη Ρωσική Επανάσταση. Οι πρώιμες ρομαντικές απόψεις του για το μαρξισμό και την Οκτωβριανή Επανάσταση αποτυπώνονται σε έξι ποιήματα, τα περισσότερα από τα οποία παρέμειναν ημιτελή. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα ποιήματα με τίτλο Κόκκινο Τραγούδι και Σκηνές μελλοντικών γεγονότων.

Ο Εμπειρίκος απαρνήθηκε γρήγορα τον κομμουνισμό και η αποστροφή του αυτή θα σφραγιζόταν με ένα αναπάντεχο γεγονός, τη σύλληψή του από τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό, κατά τα Δεκεμβριανά, στις 31 Δεκεμβρίου. Μετά την ανάκριση του οδηγήθηκε μαζί με άλλους ομήρους στο χωριό Κρώρα, αλλά κατάφερε να δραπετεύσει στη Θήβα και από εκεί να επιστρέψει στην Αθήνα.

Αυτή η τραυματική του εμπειρία ήταν η αφορμή που του ενέπνευσε την συγγραφή του Μέγα Ανατολικού, μίας ιστορίας που κατά βάση συμβολίζει την άρνηση οποιασδήποτε κρατικής μορφής κομμουνισμού.

Ο Μέγας Ανατολικός, δημοσιεύτηκε την περίοδο 1990-92 και συνιστά ένα από τα πλέον τολμηρά και ογκώδη μυθιστορήματα της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Εμπειρίκος επεξεργάστηκε το έργο από το 1945 σχεδόν μέχρι το τέλος της ζωής του, ενώ το έργου του εκδόθηκε το ’90 από την οικογένειά του, μετά τον θάνατό του.

Χαρακτηρίστηκε ως το μεγαλύτερο έργο του και προκάλεσε δύο διαφορετικές αντιδράσεις. Κάποιοι το αποδέχτηκαν με ενθουσιασμό, ενώ άλλοι το επέκριναν έντονα και τον χαρακτήρισαν μάλιστα με το σκληρό επίθετο του πορνογράφου, για τις έντονες ερωτικές σκηνές που με λεπτομέρειες περιγράφει. Αυτό που εξόργισε μεγάλη μερίδα του αναγνωστικού κοινού ήταν η ελεύθερη χρήση σεξουαλικών λέξεων και ακραίων εικόνων, με πολλούς να το χαρακτηρίζουν όχι απλά ακραία φιλελεύθερο, αλλά χυδαίο.

Ένα άλλο στοιχείο που το κάνει να ξεχωρίζει είναι η έκταση του. Είναι το μεγαλύτερο ελληνικό μυθιστόρημα, καθώς η ιστορία του εκτυλίσσεται σε 8 τόμους, 100 κεφάλαια και συνολικά 2.104 σελίδες. Ο Εμπειρίκος άρχισε τη συγγραφή του το 1945 και το μεγαλύτερο μέρος το τελείωσε το 1951. Ωστόσο, έως το 1970 έκανε προσθήκες. Αυτό σημαίνει ότι περίπου 25 χρόνια της ζωής του τα αφιέρωσε στον Μέγα Ανατολικό, ο οποίος πέρασε από διάφορα στάδια για να δημοσιευτεί τελικά τη δεκαετία του ΄90 από την οικογένειά του. Ο Εμπειρίκος δεν κατάφερε να θαυμάσει το έργο του δημοσιευμένο, ένα έργο ζωής όπως έχει χαρακτηριστεί από πολλούς.

Ο Εμπειρίκος οραματίστηκε και περιέγραψε με σημαντικά έντονες και λεπτομερείς εικόνες το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεάνιου Μέγας Ανατολικός που ξεκίνησε από το λιμάνι του Λίβερπουλ και έπλεε μέχρι τη Νέα Υόρκη, τον Μάιο του 1867. Οι επιβάτες του, από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και με διαφορετικές εθνικότητες, μοιράστηκαν δέκα μέρες, μέχρι να φτάσει το πλοίο στον προορισμό του.

Το εμβληματικό υπερωκεάνιο όσο περνάει η πλοκή, μετατρέπεται σε ένα πλοίο ηδονής και ερωτικών περιπτύξεων, όπου όλα επιτρέπονται χωρίς κανένα ηθικό όριο. Οι ακραίες σεξουαλικές εικόνες που διηγείται ήταν αυτές που το ξεχώριζαν αλλά και που το έκαναν βορά στα νύχια των κριτικών και φυσικά του καθωσπρεπισμού της εποχής.

Με τον «Μέγα Ανατολικό» ο Εμπειρίκος εξέφρασε το όραμα μιας ουτοπίας, ενός νέου απελευθερωμένου κόσμου, όπου τα ερωτικά στερεότυπα δεν θα υπήρχαν και δεν θα όριζαν την ζωή κανενός. Για πολλούς μελετητές εκτός από μια ερωτική ουτοπία, μεταφράζεται και ως μια πολιτική ουτοπία, οπού η εκμετάλλευση και ταξικές διαφορές θα είναι ένα κακό όνειρο μόνο. Κάποιοι βιάστηκαν να συγκρίνουν και να συσχετίσουν το έργο του με το 120 ημέρες στα Σόδομα του Γάλλου συγγραφέα Μαρκησίου ντε Σαντ. Όμως, όπως είχε πει ο Ελύτης, προσωπικός και αγαπητός φίλος του Εμπειρίκου, ο συγγραφέας με τα ίδια εργαλεία κατάφερε να μετατρέψει «την ακατανόμαστη κόλαση» του ντε Σαντ σε έναν «παράδεισο επί γης».

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος με τον Οδυσσέα Ελύτη.

Ο Εμπειρίκος μίλησε για πρώτη φορά για τον Μέγα Ανατολικό το 1967. Ήξερε πως ο λόγος του ενοχλούσε τα αυτιά πολλών και αυτό θα του στερούσε το μοναδικό συναίσθημα να δει το έργο που τόσο πολύ φρόντισε, δημοσιευμένο. Συγκεκριμένα, προφητικά είχε δηλώσει: «Πολλά κείμενά μου δεν έχουν εκδοθεί. Λόγω ελευθεροστομίας. Ενοχλούνται τα καλώς κείμενα ώτα. Το μυθιστόρημά μου Ο Μέγας Ανατολικός έχει για θέμα το παρθενικόν ταξίδιον του υπερωκεανείου Ανατολικός από την Αγγλίαν εις την Αμερικήν. Εκτός από τους ήρωας, ο ίδιος ο Ανατολικός είναι πρόσωπο τού έργου συμβολικώς»

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος πέθανε στην Κηφισιά στις 3 Αυγούστου 1975, σε ηλικία 74 ετών, από καρκίνο του πνεύμονα. Το έργο και η συμβολή του στην ελληνική λογοτεχνία εκτιμήθηκε έντονα, ειδικά μετά το θάνατό του. Η γραφή του χαρακτηρίζονταν από τον ελεύθερο συνειρμό και την άμεση έκφραση συναισθημάτων χωρίς τη διαμεσολάβηση της λογικής σκέψης, κάτι πρωτόγνωρο για την εποχή του.

Ο τολμηρός υπερρεαλιστής ποιητής,  ψυχαναλυτής, φωτογράφος που πολλοί το έκριναν  και άλλοι το εκθείασαν έγραφε στο Τριαντάφυλλα στο παράθυρο:

«Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι η ατελεύτητη μάζα μας. Σκοπός της ζωής μας είναι η λυσιτελής παραδοχή της ζωής μας και της κάθε μας ευχής εν παντί τόπω εις πάσαν στιγμήν εις κάθε ένθερμον αναμόχλευσιν των υπαρχόντων. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας»

«Γιατί δεν υπάρχουν έρωτες νόμιμοι ή μη νόμιμοι.

Υπάρχουν μόνον έρωτες χωρίς επίθετο.» στο Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες 1961.

«Ο καύσων αυτός χρειάζεται για να υπάρξει τέτοιο φως! Το φως αυτό χρειάζεται, μια μέρα για να γίνει, μια δόξα κοινή, μια δόξα πανανθρώπινη, η δόξα των Ελλήνων, που πρώτοι, θαρρώ, αυτοί, στον κόσμον εδώ κάτω, έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου.» στο Εις την οδόν των Φιλελλήνων 1980.

«Στην εναρμόνισι της ηδονής ξεχνά κανείς τις μαστιγώσεις

της βιοπάλης και της μοίρας.»

«Είναι τα βλέφαρά μου διάφανες αυλαίες.

Όταν τ’ ανοίγω βλέπω εμπρός μου ό,τι κι αν τύχει.

Όταν τα κλείνω βλέπω εμπρός μου ό,τι ποθώ.» στο Διάφανες Αυλαίες, Ενδοχώρα 1934-1937

«Είμεθα όλοι εντός του μέλλοντός μας.» στο Κλωστήριον Νυκτερινής Ανάπαυλας, Υψικάμινιος 1935

«Καμιά προκοπή. Παντού στάχτη. Παντού φόνοι. Κάθε μέρα φέρνει μιαν άλλη μέρα και εξαντλείται βαθμηδόν η παρακαταθήκη των στιλβωτηρίων.» στο Φενάκη, Υψικάμινιος 1935

«Η ποίησις είναι ανάπτυξι στίλβοντος ποδηλάτου. Μέσα της όλοι μεγαλώνουμε. Οι δρόμοι είναι λευκοί. Τ’ άνθη μιλούν. Από τα πέταλά τους αναδύονται συχνά μικρούτσικες παιδίσκες. Η εκδρομή αυτή δεν έχει τέλος.» στο Ο πλόκαμος της Αλταμίρας, Ενδοχώρα 1936-7