Γιώργος Σαλαμέ: Είμαι πρόσφυγας κι εγώ

Το βιομηχανικό παρελθόν της Σάμου και η ζωή στο Καρλόβασι, με τα νεοκλασικά αρχοντικά και τα πετρόχτιστα εργοστάσια δίπλα στη θάλασσα, έτσι όπως αποτυπώθηκε σε χιλιάδες ερασιτεχνικές ή επαγγελματικές οικογενειακές φωτογραφίες ανασύρεται από τη λήθη και τα σκονισμένα άλμπουμ, για να «ζωντανέψει» μέσα από τον διάλογό του με τη ματιά του σύγχρονου εικαστικού καλλιτέχνη και κινηματογραφιστή Γιώργου Σαλαμέ. Το αποτέλεσμα του διαλόγου αυτού παρουσιάζεται στην ετήσια καλοκαιρινή έκθεση του Ιδρύματος Schwarz, στο Art Space Pythagorion, με τίτλο «Όπως ήμασταν τότε: Ένα φωτογραφικό λεύκωμα από το Καρλόβασι και πέρα», την οποία επιμελούνται οι Κατερίνα Γρέγου και Ιόλη Τζανετάκη και εγκαινιάζεται την Πέμπτη 3 Αυγούστου.

Ο φωτογραφικός αυτός διάλογος δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αν μια κολεκτίβα ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στην τέχνη και τον πολιτισμό με έδρα τη Σάμο, η «Φωτόνησος», δεν αναλάμβανε την ψηφιοποίηση των οικογενειακών λευκωμάτων των κατοίκων του χωριού των Κοντακαίικων στη Σάμο, που στη συνέχεια επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει τα αρχεία των κατοίκων του Καρλοβασίου και γειτονικών χωριών.

Το αρχείο που δημιουργήθηκε με αυτόν τον τρόπο περιέχει πάνω από 3.700 ψηφιοποιημένες φωτογραφίες και έγγραφα, τα οποία συνολικά αποτελούν μια συνεκτική καταγραφή της κοινωνικής ιστορίας του νησιού τα τελευταία εκατό χρόνια.

Αυτό το αρχείο ήρθε να συναντήσει και να διαλεχθεί μαζί του για τις ανάγκες της έκθεσης ο ελληνο-λιβανέζος φωτογράφος και σκηνοθέτης Γιώργος Σαλαμέ, ο οποίος μελέτησε το αρχείο, επέλεξε εικόνες από τα οικογενειακά άλμπουμ και τις παρουσιάζει μαζί με φωτογραφίες της σύγχρονης Σάμου που τράβηξε ο ίδιος. Η έκθεση που προέκυψε αποτελεί ένα στοχασμό πάνω στην έννοια της συνέχειας αλλά και του μετασχηματισμού, της μεταμόρφωσης και της αλλαγής, καθώς το νησί μεταβαίνει από τη μικρή βιομηχανία και την αγροτική παραγωγή προς τον τουρισμό και τις υπηρεσίες.

Με την ευκαιρία αυτής της ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας, καλλιτεχνικά και θεωρητικά, έκθεσης, ζητήσαμε από τον Γιώργο Σαλαμέ μοιραστεί μαζί μας τον προβληματισμό και τις σκέψεις που καθοδήγησαν τον διάλογό του με αυτές τις αποτυπώσεις της μνήμης σχεδόν ενός ολόκληρου αιώνα.

Θυμίζουμε ότι ο φωτογράφος και σκηνοθέτης γεννήθηκε στη Βηρυτό το 1973 και σπούδασε κινηματογράφο στο Πανεπιστήμιο Paris VIII St. Denis, στο Παρίσι. Έχει ζήσει σε όλες τις όχθες της Μεσογείου, από το Μπέιτ Μέρι του Λιβάνου και τη Λάρνακα ή την Αθήνα, μέχρι το Παρίσι, το Κάιρο και το Παλέρμο. Από το 1998 εκθέτει φωτογραφίες και βιντεο-εγκαταστάσεις, σκηνοθετεί ντοκιμαντέρ, πειραματικές και δοκιμιακές ταινίες.

Προκύπτουν και πολλά άλλα δίπολα, αλλά και μερικές ενότητες που είναι αποκλειστικά αρχειακές. Αλλά αυτό που μου έκανε αίσθηση, τώρα που πλησιάζουμε, είναι που δεν είχα υπολογίσει από την αρχή το στήσιμο της έκθεσης: ένα ταξίδι μέσα στο ίδιο το μέσο της φωτογραφίας, από περίπου τις αρχές του 1900 μέχρι τα τέλη του 1980 περίπου. Σχεδόν, δηλαδή, ένα οδοιπορικό (με ελλείψεις και κενά, βέβαια) στην ίδια της ιστορία της φωτογραφίας. Αντιμετώπιζα το υλικό που μου παραχωρήθηκε όχι μόνο ως ντοκουμέντο ή αρχείο αλλά ως ύλη που πηγάζει από ένα διάσπαρτο αλλά και συγκροτημένο σώμα ενός κειμηλίου, των οικογενειών του Καρλοβασίου και των γύρω χωριών. Μερικά από τα δίπολα που προέκυψαν αφορούν μεταβάσεις, μεταμορφώσεις, αντιφάσεις, αισθήματα, παρουσίες και θραύσματα αιωνιότητας. Όλα αυτά δημιουργήθηκαν βήμα-βήμα, από ενότητες και υποενότητες σε έναν διάλογο με το σύγχρονο υλικό. Η έκθεση που συνθέσαμε στο Art Space Pythagorion παίρνει (αναγκαστικά) πολλές μορφές και φόρμες φωτογραφικές.

Παρέλαβα υλικό από επαγγελματίες φωτογράφους της εποχής και κάποιους ερασιτέχνες αντάξιους με τους καλύτερους σύγχρονους φωτογράφους. Αυτό με ώθησε στο τέλος να μην κάνω κανένα διαχωρισμό ανάμεσά τους. Απλά είχα σαν γνώμονα την επιλογή (editing) των καλύτερων φωτογραφιών και μπορώ να σας βεβαιώσω ότι δυσκολεύτηκα πολύ να αποκλείσω κάποιες εικόνες.

Το υλικό που έφτασε στα χέρια μου από τον Αποστόλη Γιαννακόπουλο (συνιδρυτής της Φωτονήσου και υπεύθυνος γι’ αυτή την προσπάθεια συλλογής του φωτογραφικού υλικού και μη, από το 2020) είναι εν δυνάμει ένα από τα πιο σημαντικά αρχεία της Σάμου, αρκεί να το μελετήσουν επιστήμονες ανθρωπολόγοι και ειδικοί. Προς το παρόν, με τις γνώσεις και τις αισθαντικές μου ικανότητες προσπάθησα να μελετήσω και να επεξεργαστώ, με τη δικιά μου μέθοδο, τη δημιουργική σύγκριση πραγματικοτήτων που δουλεύω από το 2000 και μετά, πάνω στα δικά μου κειμήλια και σύγχρονες φωτογραφίες από τις διάφορες μεταναστεύσεις και προσφυγικές μετακινήσεις των προγόνων μου στη Μεσόγειο. Είναι ένας μεγάλος όγκος από εικόνες, έγγραφα, αρχεία, κείμενα, οπτικοακουστικό υλικό και αντικείμενα από το παρελθόν και το παρόν. Προσπαθώ να βρω νήματα να τα ενώσω σε μια καινούργια αφήγηση και φόρμα. Οι συνδέσεις ανάμεσά τους μερικές φορές είναι ορατές, άλλες αόρατες, αλλά πάντα υπαρκτές.

Αυτό που κυριαρχεί στα φωτογραφικά οικογενειακά άλμπουμ είναι οι προσωπικές στιγμές και τα πορτραίτα, μετά είναι οι χώροι εργασίας, αναψυχής και διασκέδασης, η θάλασσα και η ύπαιθρος. Κάποια κτίρια και σημεία αναφοράς τοπικά, όπως η εμπορική σχολή και το λιμάνι του Καρλοβασίου, ο αστικός ιστός και η αγροτική καλλιέργεια και πολλά άλλα. Βεβαίως και υπάρχουν και κάποιες αναφορές σε γεγονότα (συνήθως υπόγεια και με ελάχιστες εξαιρέσεις φανερά) αλλά, στην περίπτωση του εμφυλίου που ρωτήσατε, επέλεξα να ανατρέξω στον δικό μου εμφύλιο πόλεμο του Λιβάνου (1975-1990), για να αναδείξω μια λειτουργία του ίδιου του μέσου της φωτογραφίας. Δηλαδή, πώς μπορεί μια εικόνα να λειτουργήσει ως αφύπνιση μιας προσωπικής θαμμένης μνήμης. Βρήκα στο αρχείο της οικογένειας Καραστάθη μια φωτογραφία που απεικονίζει τις γυναίκες και μια κούνια. Αυτή η εικόνα είχε τη δύναμη να ανακαλέσει μια έντονη παιδική εμπειρία μου στον εμφύλιο πόλεμο.

Ίσως ένα από τα πράγματα που μπορεί να προσφέρει στον θεατή αυτή η έκθεση είναι να τεθεί εμμέσως αυτό το ερώτημα: Πόσο μπορεί να αντέξει ένας τόπος την τουριστικοποίησή του; Προς το παρόν έχω την αίσθηση ότι το Καρλόβασι κρατάει ακόμα μια σχετική ισορροπία ανάμεσα στον τουρισμό και την παραγωγικότητα του τόπου σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα, αλλά το ερώτημα είναι μέχρι πότε.

Είμαι πρόσφυγας κι εγώ. Ήρθα το 1989 στην Αθήνα όταν ήμουν 16 χρονών με την οικογένειά μου και προέρχομαι από τέσσερις προγόνους από την Μικρά Ασία και τον Λίβανο, που έγιναν κι αυτοί πρόσφυγες στη Μεσόγειο και πέρα από αυτήν. Είμαι γεμάτος από εμπειρίες και ιστορίες για καταστροφές και απάνθρωπες συνθήκες. Γι’ αυτό επέλεξα μέσω των δύο πορτραίτων, του Ahmet και του Albi, να μιλήσω σιωπηλά για το τι σημαίνει να είσαι ξένος σ’ έναν τόπο αλλά και ταυτόχρονα να είσαι παρών σ’ αυτόν, με όλη τη σημασία της λέξης. Ο πρώτος ξεμπάρκαρε με φουσκωτό λίγο έξω από το Καρλόβασι το 2017 και ο δεύτερος γεννήθηκε από αλλοδαπούς γονείς στο Καρλόβασι το 2000.