Ντιέγκο Βελάθκεθ: Μια «βουτιά» στα έργα του Ισπανού ζωγράφου που σημάδεψε το Μπαρόκ

Στις 6 Ιουνίου του 1599 γεννήθηκε ένας από τους σημαντικότερους Ισπανούς ζωγράφους του 17ου αιώνα, ο «γίγαντας» της δυτικής τέχνης, Ντιέγκο Βελάθκεθ. Το έργο του Βελάθκεθ θεωρείται ευρέως ως η πιο άρτια αποτύπωση του ισπανικού μπαρόκ. Οι πίνακες του πάντα διαθέτουν το στοιχείο του έντονου ρεαλισμού, αλλά και πρόσωπα που κοιτούν κατευθείαν στην ψυχή του παρατηρητή.

Γεννημένος στη Σεβίλλη, ο γιος του δικηγόρου Πορτογαλικής καταγωγής ξεκίνησε μια εξαετή μαθητεία, από το 1611, με τον ζωγράφο Φρανσίσκο Πατσέκο. Η πρώιμη εκπαίδευσή του ως μαθητευόμενος του Πατσέκο του πρόσφερε μία βασική εικόνα του ιταλικού ρεαλισμού, που έγινε στην συνέχεια ένα από τα χαρακτηριστικά της τέχνης του.

Σε μία εποχή που κυριαρχούσε το θρησκευτικό θέμα και οι προσωπογραφίες, τον Ισπανό ζωγράφο τον εντυπωσίαζε η αποτύπωση απλών καθημερινών σκηνών, κάτι που ξεσήκωνε την κριτική στάση των υπολοίπων. Ο ίδιος απαντούσε λέγοντας πως προτιμούσε να είναι ο πρώτος που θα ζωγραφίσει «πρόστυχα» πράγματα, παρά δεύτερος στις υψηλές τέχνες.

Οι γνωριμίες του αγαπημένου του δασκάλου Πατσέκο τον βοήθησαν να ανέλθει, τόσο κοινωνικά, όσο και σε θέματα δημοφιλίας. Η αλήθεια που αποτύπωνε στο έργο του εντυπωσίασε μέχρι και τον βασιλιά της Ισπανίας, Φίλιππο Δ’, που τον ενέταξε στο δυναμικό των βασιλικών ζωγράφων το 1623. Το 1629 ο ίδιος ο βασιλιάς χρηματοδότησε το ταξίδι του στην Ιταλία, το οποίο προέκυψε σε μία ανάγκη καλλιτεχνικής αναζήτησης του Ισπανού ζωγράφου.

Η επόμενη περίοδος υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξή του καθώς στην Ιταλία έλαβε τις κυρίαρχες επιδράσεις, που φάνηκαν στο έργο του, από τον Καραβάτζο, τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Ραφαήλ.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Βελάθκεθ βρισκόταν στο απόγειο της σταδιοδρομίας του ως αυλικός ζωγράφος και ως αξιωματούχος. Το 1659, ο βασιλιάς αποφάσισε να του απονείμει τον τίτλο του ιππότη. Σύμφωνα με τον βιογράφο του, ο Βελάθκεθ επέλεξε ανάμεσα σε τρεις στρατιωτικούς τίτλους, εκείνον του ιππότη του τάγματος του Αγίου Ιακώβου, τίτλος που δινόταν μόνο σε όσους είχαν παλαιές χριστιανικές ρίζες.

Αυτοπροσωπογραφία του Ντιέγκο Βελάθκεθ, Φωτογραφία: Museo de Bellas Artes de Valencia/ Wiki Commons

Το τελευταίο έργο του, οι Κυρίες των Τιμών, το κύκνιο άσμα του, το ολοκλήρωσε λίγο πριν τον θάνατό του, το 1660 και αποτελεί αναμφισβήτητα το καλύτερο έργο του, η τεχνική και οι λεπτομέρειες του οποίου εκθειάζονται μέχρι και σήμερα. Πέθανε στις 6 Αυγούστου 1660, στο Παλάτι της Μαδρίτης, που τόσο τον αγκάλιασε και τον βοήθησε στην εδραίωσή του στο πάνθεον των εξαίρετων ζωγράφων. Η ταφή του έγινε στην εκκλησία του Σαν Χουάν Μπαουτίστα, ενώ οκτώ ημέρες αργότερα πέθανε και η σύζυγός του Χουάνα, την οποία έθαψαν δίπλα του. Σχεδόν έναν αιώνα μετά το θάνατό του, αρκετά έργα του καταστράφηκαν και άλλα υπέστησαν σοβαρές φθορές από μία πυρκαγιά που ξέσπασε το 1734 στα βασιλικά ανάκτορα της Μαδρίτης, ενώ το 1811, η εκκλησία και ο τάφος του καταστράφηκαν από τους Γάλλους κατακτητές.

Είχε παρατηρητικό μάτι και η χρήση του πινέλου του ήταν εξαιρετική. Αποτελεί μία από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες στην ιστορία της τέχνης, με σημαντική επίδραση στη ζωγραφική του 19ου αιώνα και ειδικότερα στο κίνημα του ιμπρεσιονισμού.  Τα έργα του συχνά δείχνουν ισχυρή μοντελοποίηση και έντονες αντιθέσεις φωτός, που παρουσιάζουν άρτια τη δραματική τεχνική φωτισμού, τον τενεμπρισμό. Ο Βελάθκεθ ήταν από τους καλύτερους στη χρήση του κιαροσκούρου, της εξαιρετικής τεχνικής των έντονων αντιθέσεων φωτεινών και σκοτεινών σημείων, που καθιέρωσε ο Καραβάτζο.

Έξι όμως, είναι τα έργα του που ξεχωρίζουν, από την ομολογουμένως μεγάλη συλλογή του.

Σε ηλικία δεκαοχτώ ετών, ο Βελάθκεθ ζωγράφισε αυτόν τον πίνακα με στυλ ισπανικής bodegone, μία σκηνή που απεικονίζει απλούς ανθρώπους σε μια καθημερινή κατάσταση, που περιλάμβανε πολλές φορές και απεικονίσεις φαγητού. Αν και το θέμα είναι σαφώς πιο ταπεινό από τα πορτραίτα των βασιλιάδων και τις ιστορικές απεικονίσεις, ο Βελάθκεθ δεν μειώνει καθόλου την τεχνική του και αντιμετωπίζει τον πίνακα με τις ίδιες αριστοτεχνικές πινελιές και την καλλιτεχνική του φύση. Έχει καταφέρει να του δώσει τόση έντονη πνοή ζωής που μοιάζει τόσο πραγματικός σαν να εκτυλίσσεται η σκηνή μπροστά στα μάτια του παρατηρητή. Υπάρχει έντονη χρήση του κιαροσκούρου. Βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας, στο Εδιμβούργο.

Γριά τηγανίζει αυγά, 1618. Φωτογραφία: National Galleries of Scotland/Wiki Commons

Εδώ ο ακριβής ρεαλισμός και οι ενέργειες των μορφών που απεικονίζονται με έντονο και δραματικό φωτισμό, θυμίζουν ως τίποτα άλλο το έργο του Καραβάτζο που ο ζωγράφος είχε μελετήσει με προσοχή. Ο Χριστός απεικονίζεται τη στιγμή της αναγνώρισης από τους δύο μαθητές του, μετά την ανάστασή του. Το απαράμιλλο χαρακτηριστικό στοιχείο του έργου είναι ο πειραματισμός του Βελάθκεθ με τις διάφορες οπτικές γωνίες αλλά και η ικανότητά του να αιχμαλωτίζει τον θεατή στο κυρίαρχο δράμα που εκτυλίσσεται. Βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης.

Δείπνο στους Εμμαούς, 1619. Φωτογραφία: Wiki Commons

Το αριστούργημά του αυτό μπορεί να ερμηνευθεί ως απάντηση στην κριτική των αντιπάλων του, που έλεγαν ότι τα έργα του δεν ήταν αντάξια της υψηλής τέχνης και πως ο ίδιος απεικονίζει ευτελείς και ασήμαντες εικόνες. Ένας εναλλακτικός ισπανικός τίτλος για το έργο είναι ο Los Borrachos, (Οι Μεθυσμένοι) και δημιουργήθηκε για τον Φίλιππο Δ’, ο οποίος το κρέμασε στο καλοκαιρινό δωμάτιό του. Η σκηνή είναι μια απεικόνιση του Βάκχου ή αλλιώς Διόνυσου, του θεού του κρασιού και του γλεντιού.

Στη μπαρόκ λογοτεχνία, ο Βάκχος θεωρήθηκε αλληγορία της απελευθέρωσης του ανθρώπου από την φυλακή της καθημερινής ζωής. Στον πίνακα, ο θεός περιβάλλεται από οκτώ μεθυσμένους, που ήταν ένα σπάνιο θέμα στην ισπανική ζωγραφική. Το έργο είναι γνωστό για την άρτια χρήση του νατουραλισμού του Βελάθκεθ, που ακόμη και στα μυθολογικά θέματα διατηρεί μια έντονη αίσθηση ρεαλισμού, καλώντας τον θεατή να συμμετέχει στην σκηνή. Βρίσκεται στο Μουσείο Πράδο της  Ισπανίας.

Ο θρίαμβος του Βάκχου. Φωτογραφία: Wiki Commons.

Είχε δημιουργηθεί για να εκτεθεί στην αίθουσα του θρόνου του Φιλίππου Δ’. Ο μεγάλος πίνακας ήταν μέρος μίας συλλογής αποτελούμενης από δώδεκα σκηνές μάχης, η κάθε μία ζωγραφισμένη από διαφορετικό καλλιτέχνη. Η παράδοση της Μπρέντα είναι μια περίπλοκη σύνθεση λόγω του μεγάλου αριθμού φιγούρων, των ζώων και πολλών όπλων μάχης. Προκειμένου να οργανώσει και να εξισορροπήσει τον πίνακα, ο Βελάθκεθ χώρισε τη δράση σε δύο μέρη. Η παλέτα των χρωμάτων είναι αρκετά φωτεινή, σε σύγκριση με το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς του.

Ο πίνακας είναι επίσης ένα καλό παράδειγμα των ελεύθερων, χαλαρών πινελιών που χαρακτηρίζουν το στυλ του και επηρέασε την τέχνη των ιμπρεσιονιστών. Εδώ ο Βελάθκεθ με τις διαβαθμίσεις των πινελιών του δημιουργεί μια αίσθηση ατμοσφαιρικής προοπτικής. Φυλάσσεται στο Μουσείο Πράδο της Ισπανίας.

Η παράδοση της Μπρέντα ή Οι λόγχες,1635. Φωτογραφία: Wiki Commons.

Ο πίνακας αυτός δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του δεύτερου ταξιδιού του στην Ιταλία και ο ζωγράφος χρησιμοποίησε ένα πιο τολμηρό, πιο έντονο στυλ ζωγραφικής. Ζωγράφισε μια ισχυρή απεικόνιση του Πάπα Ιννοκέντιου Ι’ ακριβώς όπως τον είδε, ως έναν επιφυλακτικό, ύποπτο γέρο σε επιφυλακή. Ο Πάπας δεν ήταν ένας ελκυστικός άνθρωπος ούτε αναφέρθηκε πουθενά ως συμπαθής. Το πορτρέτο απεικονίζει τον Πάπα με μια τόσο σοβαρή και πικρή έκφραση, που το Βατικανό ανησύχησε πως δεν θα άρεσε στον Πάπα. Όμως το πορτρέτο άρεσε τόσο πολύ στον Πάπα, που όχι μόνο έγινε θερμός υποστηρικτής του Βελάθκεθ, το κρέμασε και στην αίθουσα αναμονής των επισκεπτών του. Βρίσκεται στην Πινακοθήκη Ντόρια Παμφίλι της Ρώμης.

Ο Πάπας Ιννοκέντιος Ι’, 1650. Φωτογραφία: Wiki Commons.

Πρόκειται για – όπως έχει χαρακτηριστεί από πολλούς – το καλύτερο έργο του. Συγκεντρώνει όλη την μαεστρία, την εξυπνάδα και την άρτια τεχνική της καριέρας του σε έναν μόνο πίνακα, λίγο πριν πεθάνει. Η πολύπλοκη και αινιγματική σύνθεση του έργου γεννά παιχνίδια ανάμεσα στην πραγματικότητα και την ψευδαίσθηση και εισάγει τον παρατηρητή στην εξίσωση του έργου. Εξαιτίας αυτών των περίπλοκων πινελιών, οι Las Meninas, όπως είναι ο αρχικός τίτλος, είναι ένα από τα περισσότερο αναλυμένα έργα στη Δυτική ζωγραφική.

Ο πίνακας απεικονίζει ένα μεγάλο δωμάτιο στο Βασιλικό Αλκάθαρ της Μαδρίτης, όπου ο Βελάθκεθ είχε αποκλειστική είσοδο, με διάφορες φιγούρες να γεμίζουν το δωμάτιο. Κάποιες κοιτάζουν κατάματα τον θεατή, κάνοντας τον ρεαλισμό του έργου ακόμα ποιο έντονο, ενώ άλλοι αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Η νεαρή Μαργαρίτα Τερέσα είναι περικυκλωμένη από δύο Κυρίες επί των Τιμών, έναν σωματοφύλακα, δυο νάνους και ένα σκύλο. Λίγο πίσω τους ο Βελάθκεθ απεικονίζει τον εαυτό του να εργάζεται σε ένα μεγάλο καμβά. Ο Βελάθκεθ κοιτάζει προς τα έξω, προς τους θεατές του πίνακα. Στο φόντο υπάρχει ένας καθρέπτης που αντανακλά το άνω μέρος των σωμάτων του βασιλιά και της βασίλισσας. Το αριστούργημά του αυτό φυλάσσεται Μουσείο του Πράδο, στην Ισπανία.

Οι Κυρίες των Τιμών, 1656. Φωτογραφία: Prado Museum/ Wiki Commons.